HvJ EU, 24-02-2022, nr. C-143/20, nr. C-213/20

In het voor de hoofdgedingen relevante tijdvak gold voor het verzekeringsbedrijf in Polen de Ustawa o działalności ubezpieczeniowej (hierna: ‘wet op het verzekeringsbedrijf’)6., waarbij de levensverzekeringsrichtlijn in de nationale rechtsorde was omgezet.

Voor zover relevant bepaalt artikel 13 van de wet op het verzekeringsbedrijf:

O (hierna: ‘verweerster in zaak C-143/20’) is een in Polen gevestigde rechtspersoon die een overeenkomst inzake een collectieve levensverzekering in de vorm van een fractieverzekering (unit-linked insurance) heeft gesloten met een levensverzekeringsmaatschappij. In die overeenkomst trad de levensverzekeringsmaatschappij op als verzekeraar en de verweerster in zaak C-143/20 als verzekeringnemer.

De bewuste overeenkomst tussen verweerster en de verzekeringsmaatschappij was gekoppeld aan een beleggingsfonds. Volgens het reglement van het fonds zouden de verzekeringspremies tot 100 % worden belegd in door B1 uitgegeven certificaten. De uitbetalingen uit hoofde van die certificaten waren gebaseerd op index B2.

Op 8 oktober 2010 trad A, een natuurlijk persoon (hierna: ‘verzoeker in zaak C-143/20’), toe tot de overeenkomst inzake een collectieve levensverzekering tussen verweerster in zaak C-143/20 en de verzekeringsmaatschappij. Volgens de verklaring van toetreding tot die overeenkomst zou verzoeker in zaak C-143/20 een eerste losse premie betalen en daarna maandelijks een lopende premie. De looptijd van de verzekering bedroeg 15 jaar.

De verzekeringsovereenkomst voorzag niet in regels voor de waardebepaling van de fracties in het beleggingsfonds, de nettoactiva van het gehele fonds of de certificaten waarin de door verzoeker in zaak C-143/20 betaalde premie zou worden belegd. Evenmin werd omschreven hoe de waarde zou worden bepaald van de index waarop de uitbetaling van die certificaten werd gebaseerd.

Het fondsreglement vermeldde wel dat de gegarandeerde uitkering door de verzekeringsmaatschappij bij het verstrijken van de overeengekomen 15-jarige looptijd niet minder zou bedragen dan het bedrag van de in totaal ingelegde premies, en eventueel meer bij een positieve ontwikkeling van index B2. De verzekeringsmaatschappij verbond zich ertoe om de verzekerde bij beëindiging van de verzekeringsovereenkomst vóór het einde van de looptijd een bedrag uit te keren dat overeenkwam met de waarde van zijn participaties in het beleggingsfonds op dat moment.

Na zeven jaar heeft verzoeker in zaak C-143/20 de overeenkomst vanwege het grote verlies in waarde van zijn beleggingen opgezegd. De verzekeringsmaatschappij heeft hem als afkoopwaarde een bedrag betaald dat overeenkwam met de waarde van zijn participaties in het beleggingsfonds op het moment van de beëindiging van de verzekeringsovereenkomst.

Voor de Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli w Warszawie vordert verzoeker in zaak C-143/20 terugbetaling van zijn belegging. Hij betoogt dat hij was misleid over de aard van de investering waarin zijn premies zouden worden belegd.

De verwijzende rechter merkt op dat de informatieplicht vervat in artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn, gelezen in samenhang met bijlage III, onder A, punten a.11 en a.12 daarbij, en artikel 185, lid 3, van richtlijn 2009/138/EG7. (hierna: ‘richtlijn solvabiliteit II’), afhankelijk van de taalversie vereist dat aan verzoeker in zaak C-143/20 volledige informatie betreffende de aangeboden financiële instrumenten en beleggingsstrategieën wordt verstrekt. Het achterwege laten van deze informatie zou vervolgens een oneerlijke handelspraktijk in de zin van de artikelen 5 en 7 van de richtlijn oneerlijke handelspraktijken vormen.

Tegen deze feitelijke en juridische achtergrond heeft de Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli w Warszawie besloten de procedure aan te houden en de volgende prejudiciële vragen voor te leggen aan het Hof:

A. Towarzystwo Ubezpieczeń na Życie S.A. (hierna: ‘verweerster in zaak C-213/20’) is een in Polen gevestigde rechtspersoon die levensverzekeringsproducten verkoopt. In juli 2011 heeft zij een collectieve levensverzekering in de vorm van een fractieverzekering (unit-linked insurance) afgesloten met A. S.A., een vennootschap die werkzaam is in de banksector, uit hoofde waarvan verweerster in zaak C-213/20 zou optreden als verzekeraar en A. als verzekeringnemer (hierna: ‘verzekeringnemer in zaak C-213/20’).

De bewuste overeenkomst tussen verweerster en de verzekeringnemer in zaak C-213/20 was gekoppeld aan een beleggingsfonds. Volgens het beleggingsreglement zou tot 100 % van de verzekeringspremie worden belegd in obligaties van een derde vennootschap die waren gekoppeld aan een index.

Op 28 en 30 november 2011 hebben G.W. en E.S., beide natuurlijke personen (hierna: ‘verzoeksters in zaak C-213/20’), hun respectieve individuele verklaringen van toetreding tot de collectieve levensverzekering overgelegd. Volgens die verklaringen zouden verzoeksters in zaak C-213/20 een eerste losse premie betalen en daarna maandelijks een lopende premie. De looptijd van de verzekering was bepaald op 15 jaar.

Het aanbod om toe te treden tot de collectieve levensverzekering is gepresenteerd tijdens één bijeenkomst bij de verzekeringnemer. Het verzekeringsproduct werd verzoeksters in zaak C-213/20 voorgesteld als een kapitaalbelegging in de vorm van een systematische spaarformule. De mondelinge presentatie van het verzekeringsproduct bestond voornamelijk uit grafische uitbeeldingen van de mogelijke opbrengsten van een investering in een beleggingsfonds. Op dezelfde bijeenkomst zijn aan verzoeksters in zaak C-213/20 ook documenten verstrekt, te weten de verklaring van toetreding en de standaardvoorwaarden bij de overeenkomst.

Aan verzoeksters in zaak C-213/20 is echter geen informatie verstrekt betreffende de voorwaarden voor de aankoop van de aan een index gekoppelde obligaties van de derde vennootschap. Verzoeksters in zaak C-213/20 beschikten derhalve niet over gegevens over de risicofactoren verbonden aan beleggingen in zodanige gestructureerde producten. De enige risico-informatie die bleek uit het beleggingsreglement betrof met name de risico's verbonden aan de waardevermindering van de index waarin de verzekeringspremies werden belegd ten gevolge van ontwikkelingen op de financiële markten, en het mogelijke verlies van een deel van de belegde premies bij beëindiging van de verzekeringsovereenkomst vóór het verstrijken van de looptijd van de verzekering.

Tegelijk met de verklaring van toetreding tot de collectieve levensverzekering hebben verzoeksters in zaak C-213/20 ook een schriftelijk document ondertekend met de inlichting dat de waarde van de fracties (units) in het fonds gedurende het verzekeringstijdvak aanzienlijk kon variëren als gevolg van de waardering van de financiële instrumenten waarin het fonds belegde. Hun werd echter verzekerd dat zij aan het einde van de overeengekomen periode van 15 jaar de totale waarde van hun fracties in het beleggingsfonds zouden ontvangen.

In overeenstemming met de voorwaarden van de collectieve levensverzekering werden de door verzoeksters in zaak C-213/20 betaalde premies belegd in aan een index gekoppelde obligaties van de derde vennootschap. Tijdens het verzekeringstijdvak nam de waarde van de fracties van het beleggingsfonds geleidelijk af. Na acht jaar heeft verzoekster G.W. de overeenkomst met ingang van 23 januari 2019 opgezegd.

De verzekeringsmaatschappij heeft G.W. een afkoopwaarde betaald die overeenkwam met de waarde van haar fracties in de rekening verminderd met liquidatiekosten. Ten tijde van de verwijzingsbeslissing betaalde verzoekster E.S. nog steeds premies en had zij de uit de overeenkomst voortvloeiende rechtsbetrekking nog niet opgezegd.

Niettemin hebben verzoeksters in zaak C-213/20 een procedure tegen verweerster ingeleid voor de Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli w Warszawie. Zij onderbouwen hun vordering met het betoog dat verweerster verzuimd had hun volledige informatie te verstrekken over de kenmerken van de aan een index gekoppelde obligaties van de derde vennootschap en de daaraan verbonden risico's. Er was derhalve niet sprake van een geldige wilsverklaring om toe te treden tot de bewuste levensverzekeringsovereenkomst.

De verwijzende rechter tekent aan dat verzoeksters in zaak C-213/20 weliswaar formeel geen partij zijn bij de verzekeringsovereenkomst tussen verweerster en de verzekeringnemer, maar dat artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn voorziet in een verplichting om ‘ten minste de in bijlage III, onder A [van de richtlijn] vermelde gegevens’ mede te delen ‘vóór de sluiting van de verzekeringsovereenkomst’. Gegeven het feit dat de consument in deze situatie een aantal verplichtingen van de verzekeringnemer overneemt, met name de verplichting om de premie te betalen, vraagt de verwijzende rechter zich af of de verzekerde persoon dezelfde inlichtingen moest ontvangen als de verzekeringnemer in zaak C-213/20 bij het sluiten van deze overeenkomst met verweerster in die zaak. Dan ontstaat er namelijk onzekerheid over het tijdstip waarop die inlichtingen moeten worden verstrekt en over de uitlegging van bijlage III, onder A, punten a.11 en a.12, bij de levensverzekeringsrichtlijn.

Derhalve heeft de Sąd Rejonowy dla Warszawy-Woli w Warszawie besloten de procedure aan te houden en de volgende prejudiciële vragen voor te leggen aan het Hof:

Bij beslissing van 24 maart 2021 zijn de twee zaken C-143/20 en C-213/20 gevoegd voor de mondelinge behandeling en het arrest.

Verzoeksters in zaak C-213/20, verweerster in zaak C-213/20, de Griekse, de Italiaanse en de Poolse regering alsmede de Europese Commissie hebben schriftelijke opmerkingen ingediend. Verzoeksters in zaak C-213/20, verweerster in zaak C-213/20, de Italiaanse en de Poolse regering alsmede de Commissie hebben tevens geantwoord op schriftelijke vragen van 23 maart 2021.

De verzekeringssector is een bijzonder gevoelig gebied wanneer het aankomt op de noodzaak de consument te beschermen.8. Verzekeringsovereenkomsten zijn juridisch complexe financiële producten, die aanzienlijk kunnen verschillen per verzekeraar en belangrijke financiële verplichtingen met zich kunnen brengen die van lange duur kunnen zijn. In een dergelijke context bevindt de consument zich van nature in een zwakke positie ten opzichte van de verzekeraar.9. In 2013 heeft de Commissie verslag uitgebracht over de richtlijn oneerlijke handelspraktijken, waarbij zij heeft benadrukt dat de in de lidstaten vaakst gemelde oneerlijke praktijken voor financiële diensten en onroerend goed betrekking hadden op een gebrek aan wezenlijke informatie in de reclamefase en een misleidende beschrijving van producten.10.

Dit zijn de redenen waarom de rechtspraak van het Hof de paraplu van consumentenbescherming strak heeft gespannen.11. Hoewel dit aldus door het Hof erkende hogere beschermingsniveau niet absoluut is12., streeft het naar een herstel van de onderhandelingspositie van de zwakkere partij die een contractuele relatie aangaat met een verzekeringsmaatschappij (dat wil zeggen de verzekeringnemer of de consument).13.

Deze overwegingen zijn niet anders voor de levensverzekeringssector. Grofweg heeft een schadeverzekering betrekking op ongelukken of risico's die zich zouden kunnen voordoen (en is deze dus alleen van waarde wanneer schade wordt gedeclareerd). Een levensverzekering biedt financiële dekking voor een zekere gebeurtenis en belooft uitkering in de vorm van een gegarandeerd minimumbedrag of van de waarde van de belegging, wanneer ze moet uitbetalen.

Een collectieve levensverzekering is één overeenkomst voor de dekking van een levensverzekering tussen een verzekeringsmaatschappij en een verzekeringnemer. Individuele consumenten kunnen toetreden tot de dekking van het collectieve contract door individuele verklaringen in te dienen waarin zij hun wil daartoe uiten. In ruil voor de betaling van periodieke premies profiteren die consumenten van de bescherming die wordt geboden door de regeling die aan het collectieve contract in kwestie ten grondslag ligt.

Veel levensverzekeringsproducten of -overeenkomsten worden echter ontworpen en verkocht als louter persoonlijke financiële beleggingsinstrumenten of instrumenten die veel daarop gelijkende elementen bevatten. Dikwijls worden ze aan de man gebracht als manier om te sparen voor de oude dag. Dit is het geval bij fractieverzekeringen (unit-linked insurance). Bij dit soort overeenkomsten worden de betaalde premies belegd in fracties (units) van een beleggingsfonds. De waarde van die fracties hangt dan af van de activa die het fonds beheert. Wanneer de waarde van die onderliggende activa fluctueert, zal dat ook het geval zijn voor de waarde van de fracties waarin de premies van de verzekeringnemer zijn belegd. Om tegemoet te komen aan de behoefte aan zekerheid tegen de achtergrond van mogelijke waardefluctuaties voorzien dit soort fractieverzekeringsproducten meestal in een ‘gegarandeerde uitkering’. In wezen wordt hierbij de minimumwaarde van de overeenkomst aan het einde van de looptijd vastgelegd, ongeacht de marktwaarde van de onderliggende fracties.

Collectieve levensverzekeringen in de vorm van een fractieverzekering zijn populaire verzekeringsproducten. Zij worden aangeboden aan gemiddelde consumenten met de belofte dat het gaat om een veilig, langlopend spaarprogramma dat waarschijnlijk een gunstig resultaat zal opleveren wanneer de polis is verstreken of de erin omschreven gebeurtenis zich voordoet.14. Zoals de verwijzende rechter uitlegt, zijn de onderhavige zaken dan ook slechts twee voorbeelden van een groot aantal vergelijkbare gedingen die bij dezelfde rechter aanhangig zijn.

Ten slotte is het wellicht nuttig, alvorens in te gaan op de (complexe) materie van de onderhavige geschillen, om opnieuw een korte schets te geven van de relevante en gemeenschappelijke feitelijke achtergrond daarvan.

Op een niet nader genoemde datum zijn twee afzonderlijke en op zichzelf staande collectieve levensverzekeringen gesloten tussen een verzekeringsmaatschappij en een verzekeringnemer, beide rechtspersonen. In 2010 en 2011 zijn de verzoekers in de hoofdgedingen, natuurlijke personen in Polen en klaarblijkelijk ook consumenten voor de toepassing van de relevante Uniewetgeving, voor een periode van 15 jaar vrijwillig toegetreden tot die overeenkomsten. Als tegenprestatie hebben zij zich ertoe verplicht gedurende de gehele periode maandelijks een vaste premie te betalen.

Het feit dat de dekking van de respectievelijke levensverzekeringen gekoppeld was aan fracties die de verzekerde houdt in een beleggingsfonds betekende dat de verzekeringsmaatschappij de door verzoekers betaalde premies zou beleggen in fracties (units) in dat fonds. Die beleggingen brachten het risico mee dat de waarde van de fracties tijdens de looptijd van de verzekering aanzienlijk kon fluctueren.

Wel kregen verzoekers de garantie dat hun aan het einde van de 15-jarige looptijd ten minste het gehele bedrag van de belegde premies (C-143/20) of de totale waarde van de fracties in het beleggingsfonds (C-213/20) zou worden uitgekeerd. Ook bestond de mogelijkheid van een hogere uitbetaling wanneer de waarde van de fondsen waaraan de respectievelijke collectieve levensverzekeringen waren gekoppeld tijdens het relevante verzekeringstijdvak hoger zou zijn geworden.

Bij beëindiging van de verzekeringsovereenkomst vóór het einde van de looptijd zou aan verzoekers slechts een bedrag worden uitgekeerd ter waarde van hun fracties in het beleggingsfonds, zoals gewaardeerd op het tijdstip van opzegging, minus liquidatiekosten. In de hoofdgedingen kwam dat erop neer dat de totale waarde van de uitgekeerde fracties aanzienlijk lager was dan het bedrag dat de betrokken verzoeker had belegd.

Verzoekers in de hoofdgedingen betogen dat zij niet voldoende zijn geïnformeerd over de aard en kenmerken van de financiële instrumenten die ten grondslag liggen aan de collectieve levensverzekeringen waartoe zij zijn toegetreden, met het gevolg dat zij een onvoldoende duidelijk beeld van de daarmee gemoeide risico's hadden. Zij hebben derhalve procedures ingeleid tegen respectievelijk een verzekeringnemer (C-143/20) en een verzekeringsmaatschappij (C-213/20), waarin zij nietigverklaring van hun verklaringen van toetreding tot de onderhavige collectieve levensverzekeringen vorderen en terugbetaling van al hun in die polissen belegde geldmiddelen.

Alvorens de vragen van de verwijzende rechter inhoudelijk te behandelen moet ik twee aspecten van de onderhavige zaken ophelderen: ten eerste, het toepasselijke Unierecht; en daarop voortbouwend, ten tweede, de formulering en vereenvoudiging van de prejudiciële vragen.

Ten eerste verzoekt de verwijzende rechter in een aantal vragen om uitlegging van de richtlijn solvabiliteit II. Zoals de Poolse regering en de Commissie terecht hebben opgemerkt, was de toepassing van die richtlijn uitgesteld tot 1 januari 2016.15. Aangezien verzoekers in de hoofdgedingen reeds op 8 oktober 2010 (C-143/20) en 28 respectievelijk 30 november 2011 (C-213/20) hun verklaringen van toetreding tot de onderhavige collectieve levensverzekeringen hebben overgelegd, was die richtlijn niet van toepassing in het hier relevante tijdvak.

Ook verzoekt de verwijzende rechter in de tweede vraag in zaak C-143/20 om een vergelijking van de werkingssfeer van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn met die van artikel 19, lid 3, van richtlijn 2004/39 en richtlijn 2014/65. De richtlijnen 2004/39 en 2014/65 sluiten verzekeringsondernemingen echter uitdrukkelijk van hun werkingssfeer uit.16. Bovendien was richtlijn 2014/65 niet van toepassing in het hier relevante tijdvak. Elke uitspraak hierover zou dus van zuiver theoretische aard zijn.17.

Ik stel derhalve voor om de eerste en de tweede vraag in zaak C-143/20 en de eerste, de tweede en de derde vraag in zaak C-213/20 aldus opnieuw te formuleren dat slechts om uitlegging van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn wordt verzocht. Voorts raakt de derde vraag in zaak C-143/20, waarin alleen om uitlegging van artikel 185, lid 4, van de richtlijn solvabiliteit II wordt verzocht, zonder voorwerp; deze vraag hoeft dus niet te worden beantwoord.

Ten tweede benaderen de vragen, zoals opnieuw geformuleerd en vereenvoudigd, de mededeling van inlichtingen voorafgaand aan de toetreding tot een verzekeringsovereenkomst uit hoofde van de levensverzekeringsrichtlijn vanuit vier verschillende invalshoeken: wie is belast met de verplichting om consumenten te informeren over de kenmerken en risico's van collectieve levensverzekeringen in de vorm van een fractieverzekering; welke informatie moet worden meegedeeld; wanneer moet die informatie worden meegedeeld, en wat zijn de gevolgen van het achterwege laten daarvan.

De eerste vraag in zaak C-143/20 en de eerste vraag in zaak C-213/20 draaien er in wezen om op wie precies de verplichting drukt om de verzekeringnemer op grond van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn te informeren. In de onderhavige zaken wordt het antwoord daarop gecompliceerder gemaakt door de omstandigheid dat de feitelijke ‘verkoper’ van het verzekeringsproduct niet de verzekeringsmaatschappij is, maar een andere (rechts)persoon (C).

In de tweede vraag in zaak C-143/20 en de tweede en de derde vraag in zaak C-213/20 wordt in wezen verzocht om een antwoord op de vraag ‘welke?’ In hun nieuwe formulering hebben de vragen betrekking op het type en de mate van detail van de informatie die uit hoofde van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn, gelezen in samenhang met deel A, punten a.11 en a.12, van bijlage III daarbij, aan verzoekers in de hoofdgedingen moet worden meegedeeld (D).

De vierde vraag in zaak C-213/20 richt zich op het ‘hoe?’ De vraag luidt of artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn vereist dat een precontractuele procedure plaatsvindt waarin de in bijlage III, onder A, bedoelde informatie aan de consument moet worden meegedeeld. Indien dat het geval is, verzoekt de verwijzende rechter om een leidraad omtrent de vraag of dat artikel zich verzet tegen een nationale wettelijke bepaling als artikel 13, lid 4, van de wet op het verzekeringsbedrijf, die niet preciseert op welk moment die informatieplicht ontstaat (E).

De vierde tot en met de zesde vraag in zaak C-143/20 en de vijfde vraag in zaak C-213/20 betreffen de gevolgen van een verzuim om de inlichtingen mede te delen die vereist zijn om een consument te informeren over de aard en kenmerken van een levensverzekeringsproduct. Hun invalshoek is die van de richtlijn oneerlijke handelspraktijken respectievelijk de levensverzekeringsrichtlijn (F).

Ik zal de vragen in deze volgorde behandelen.

Met de eerste vraag in zaak C-213/20 en de eerste vraag in zaak C-143/20 wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of een verzekerde die niet de verzekeringnemer is, en die louter als consument is toegetreden tot een collectieve levensverzekering in de vorm van een fractieverzekering, de inlichtingen moet ontvangen waarop de informatieplicht van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn betrekking heeft.

Verweerster in zaak C-213/20 is van mening dat deze vragen ontkennend dienen te worden beantwoord. Zij betoogt dat artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn alleen een informatieverplichting invoert voor de verzekeringsonderneming jegens de verzekeringnemer. Wanneer een consument toetreedt tot een collectieve levensverzekering tussen een verzekeringsonderneming en een verzekeringnemer, zonder zelf verzekeringnemer te worden, is artikel 36, lid 1, van die richtlijn niet van toepassing.

Verzoeksters in zaak C-213/20, de Italiaanse en de Poolse regering en de Commissie betogen in wezen dat een systematische en teleologische uitlegging van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn meebrengt dat de daarin neergelegde informatieplicht aldus moet worden uitgelegd dat deze zich ook uitstrekt tot consumenten die toetreden tot een collectieve levensverzekering wanneer die consumenten de voornaamste lasten en verplichtingen van de verzekeringnemer overnemen (zoals de betaling van de premie en het met de overeenkomst gemoeide beleggingsrisico).

Ik ben het eens met dat laatste standpunt.

Blijkens de overwegingen 2, 3 en 5 van de levensverzekeringsrichtlijn beoogt deze richtlijn een interne markt op het gebied van levensverzekeringen te bevorderen, en gelijktijdig een afdoende bescherming van verzekeringnemers en begunstigden in de Europese Unie te waarborgen.

Wat dat laatste doel betreft, beoogt de richtlijn de consument te beschermen door hem in staat te stellen een geïnformeerde keuze te maken.18. Die benadering komt tot uitdrukking in overweging 52 van de considerans, waarin wordt toegelicht dat de levensverzekeringsrichtlijn er onder meer naar streeft de minimumvoorschriften te coördineren opdat de consument duidelijke en nauwkeurige informatie ontvangt over de wezenlijke kenmerken van de hem aangeboden producten. In dezelfde overweging wordt erop gewezen dat de consument, om ten volle van de diversiteit in de interne markt voor verzekeringen en van een toegenomen concurrentie te kunnen profiteren, over de nodige inlichtingen moet beschikken om de overeenkomst te kunnen kiezen die het beste bij zijn behoeften past.19.

Een dergelijke afdoende bescherming zou gewaarborgd moeten worden door onder meer de informatieplicht in artikel 36 van de levensverzekeringsrichtlijn. Lid 1 daarvan bepaalt dat ten minste de in bijlage III, onder A, vermelde gegevens aan ‘de verzekeringnemer’ moeten worden medegedeeld vóór de sluiting van de ‘verzekeringsovereenkomst’. Volgens lid 2 heeft die ‘verzekeringnemer’ het recht om gedurende de gehele looptijd van de verzekeringsovereenkomst te worden ingelicht over elke wijziging van de in bijlage III, onder B, vermelde gegevens. Volgens lid 3 mogen de lidstaten, wanneer dit nodig is voor een goed begrip door de ‘verzekeringnemer’ van de wezenlijke bestanddelen van de verbintenis, een verdergaande informatieplicht aan de ‘verzekeringsondernemingen’ opleggen dan voortvloeit uit de leden 1 en 2. Volgens lid 4 van artikel 36 worden de nadere regels voor de toepassing van die verplichtingen beheerst door de nationale wet.

De leden 1 en 2 van artikel 36 van de levensverzekeringsrichtlijn zijn gesteld in de lijdende vorm en bepalen niet op wie de informatieplicht drukt. Dat staat in contrast met bijvoorbeeld lid 3 van dat artikel, dat uitdrukkelijk ‘verzekeringsondernemingen’ noemt als mogelijk verantwoordelijk voor verdergaande informatieverplichtingen dan de in de richtlijn geharmoniseerde verplichtingen.

Waarom heeft de Uniewetgever niet gepreciseerd op wie de informatieplicht in lid 1 (en lid 2) van artikel 36 van de levensverzekeringsrichtlijn drukt? De opmerkingen van partijen bevatten geen aanwijzingen voor de motieven voor deze redactie. De totstandkomingsgeschiedenis van de levensverzekeringsrichtlijn bevat hier evenmin informatie over.

De vraag op wie de informatieplicht drukt, is duidelijk en intuïtief te beantwoorden in het geval van een eenvoudige overeenkomst tussen twee partijen, waarbij er slechts één verzekeraar en één verzekeringnemer is. Het antwoord ligt minder voor de hand wanneer de constellatie complexer is en er meer dan twee partijen zijn. Wat als de (aanvankelijke, nominale) verzekeringnemer anderen gaat uitnodigen om tot de polis toe te treden, of deze doorverkoopt aan derden, die dan in feite de uit de verzekeringsovereenkomst voortvloeiende juridische en/of economische risico's overnemen?

De precieze juridische kwalificering van zulke complexe constructies zal waarschijnlijk sterk afhankelijk zijn van de toepasselijke categorieën die worden onderscheiden in het nationale (burgerlijke) recht en de manier waarop deze precies zijn geregeld. Ongeacht de taxonomie die daarin uiteindelijk zal ontstaan, kan men bij lezing van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn in het licht van de overwegingen 2, 3 en 52 daarvan niet eenvoudigweg aannemen dat de consument, die altijd verondersteld werd onder de bescherming van die informatieplicht te vallen, geheel in dat plaatje zou ontbreken. De keuze voor een bepaald ondernemings- of verkoopmodel voor verzekeringsproducten, waarbij een groter aantal deelnemers in beeld komt dan voorheen in de wetgeving werd voorzien, kan niet tot gevolg hebben dat men onder de verplichtingen van die richtlijn uitkomt.

Ik geef toe dat deze bepaling iets moet worden opgerekt om de complexere scenario's onder de formulering van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn te brengen.20. Gelet op de ratio en doelstelling van die bepaling en van het gehele rechtsgebied is dit echter vanzelfsprekend en verenigbaar met de passieve vorm in artikel 36, leden 1 en 2, waarin wel is bepaald wie de informatie ontvangt maar niet wie deze verstrekt.

Aldus bezien zijn de informatieverplichtingen in artikel 36, leden 1 en 2, van de levensverzekeringsrichtlijn gericht tot elke partij die een verzekeringsovereenkomst sluit met een ‘verzekeringnemer’. Deze bepalingen leggen een ‘dynamische’ informatieplicht op, die ‘meereist’ met de identiteit van de tegenpartij in een verzekeringsovereenkomst. De eventuele extra verplichting genoemd in lid 3 van dat artikel geldt daarentegen alleen voor ‘verzekeringsondernemingen’ (die uit hoofde van de vereisten van artikel 4 van de levensverzekeringsrichtlijn een welomschreven en gesloten groep vormen), wanneer een lidstaat besluit verder te gaan dan de geharmoniseerde minimumnormen van de richtlijn. Wanneer een dergelijke extra verplichting rijst, is deze derhalve alleen van toepassing op één soort tegenpartij (te weten: ‘verzekeringsondernemingen’). Die verplichting blijft derhalve ‘statisch’.

Als ware het een algebravraagstuk moeten twee variabelen worden bepaald om vast te stellen op wie de dynamische informatieplicht van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn drukt. De eerste is het bestaan van een ‘verzekeringsovereenkomst’, de tweede is de aanwezigheid van een ‘verzekeringnemer’. Ik zal beoordelen of die twee variabelen aanwezig zijn in de omstandigheden van de hoofdgedingen (1 en 2), alvorens een antwoord op de eerste vraag in zaak C-143/20 en de eerste vraag in zaak C-213/20 voor te stellen (3).

Met de tweede vraag in zaak C-143/20 en de tweede en de derde vraag in zaak C-213/20 wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen welke soort inlichtingen in welke mate van detail uit hoofde van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn, gelezen in samenhang met bijlage III, onder A, punten a.11 en a.12, daarbij, aan verzoekers in de hoofdgedingen moeten worden medegedeeld. De verwijzende rechter voegt hieraan toe dat een vergelijkende beoordeling van de Duitse, de Franse, de Engelse en de Poolse taalversies van bijlage III, onder A, punt a.12, bij de richtlijn laat zien dat de Poolse versie van de richtlijn een lagere standaard aanlegt (‘wskazanie’ of ‘aanwijzingen’) dan de Duitse, de Franse en de Engelse versies, die alle spreken van inlichtingen over de aard, het specifieke type en de kenmerken van de onderliggende activa.

In zaak C-143/20 lijkt verzoeker in het hoofdgeding te betogen dat hij gedetailleerde informatie had moeten ontvangen over de kenmerken van de belegging en de regels betreffende de allocatie van de verzekeringspremie over de verschillende fracties van de index. De loutere mededeling dat de belegging betrekking had op ‘certificaten’ die verweerster in die zaak kennelijk heeft gedaan, zou niet volstaan. In zaak C-213/20 stellen verzoeksters dat zij ‘volledige’ informatie hadden moeten ontvangen over de kenmerken van de gestructureerde obligaties die voor de aan de fractieverzekeringen gekoppelde beleggingsfondsen werden aangekocht, met inbegrip van ‘gedetailleerde’ en ‘uitputtende’ informatie over de omvang, strekking en soort van ‘alle risico's’ die die beleggingen meebrachten.

Op haar beurt betoogt verweerster in zaak C-213/20 dat bijlage III bij de levensverzekeringsrichtlijn, onder A, punt a.12, geen ‘gedetailleerde’ beschrijving van het niveau, de strekking en aard van het aan de activa van het beleggingsfonds verbonden beleggingsrisico vereist. Zodanige gegevens zouden geen deel uitmaken van hetgeen wordt bedoeld met de ‘aard’ van de onderliggende activa bij fractieverzekeringsproducten.

De Poolse regering en de Commissie volgen dit standpunt in grote lijnen. Zij betogen in wezen dat alleen de wezenlijke kenmerken van de tegenover de fractieverzekering staande activa op een duidelijke en nauwkeurige manier moeten worden medegedeeld, dat wil zeggen de economische en juridische aard van de betrokken activa alsmede het daaraan verbonden risico.

Ik ben het met hen eens.

Uit bijlage III, onder A, punten a.11 en a.12, van de levensverzekeringsrichtlijn volgt dat de informatie die aan de consument moet worden medegedeeld vóór de sluiting van een overeenkomst inzake een collectieve levensverzekering in de vorm van een fractieverzekering twee elementen moet bevatten. Als eerste element schrijft punt a.11 de ‘opsomming van de gebruikte referentiewaarden (rekeneenheden)’, dat wil zeggen de fracties, in fractieverzekeringen voor. Als tweede element noemt punt a.12 ‘gegevens over de aard van de […] activa’ die tegenover de fractieverzekering staan.

Zonder nadere toelichting wat wordt bedoeld met ‘opsomming van de gebruikte rekeneenheden’ in het beleggingsfonds waaraan een fractieverzekering is gekoppeld, kan dit als vereiste voor een hoge mate van detail worden opgevat, maar dat hoeft niet. Zo kan ook de ‘aard van de activa’ die tegenover de polis staan, op zich worden opgevat in de betekenis van de algemene financiële term (zoals ‘derivaat’) of als vereiste voor een gedetailleerdere uiteenzetting over het type en de werking van dergelijke activa.

Hier wint overweging 52 van de levensverzekeringsrichtlijn aan belang, omdat deze een aantal maatstaven bevat voor de uitlegging van artikel 36, lid 1, en van bijlage III, onder A, bij de richtlijn.32. Zo staat in overweging 52, voor zover relevant, dat de richtlijn de reikwijdte van de in de lidstaten minimaal vereiste hoeveelheid informatie moet coördineren opdat de consument kennisneemt van ‘de nodige inlichtingen […] om de overeenkomst te kunnen kiezen die het beste bij zijn behoeften past’. Dit moet ‘duidelijke en nauwkeurige informatie’ zijn ‘over de wezenlijke kenmerken van de hem aangeboden producten’.33.

Mijns inziens zijn al deze elementen te herleiden tot drie overwegingen. Ten eerste beoogde de levensverzekeringsrichtlijn geen volledige harmonisering van de strekking van de informatie waarover een consument dient te beschikken voor de sluiting van een verzekeringsovereenkomst. Er is derhalve ruimte voor de nationale wetgeving om verder te gaan dan de vereisten van de levensverzekeringsrichtlijn. Ten tweede hangt de mate van detail van de mede te delen informatie af van een beoordeling van de behoefte die de consument laat weten daaraan te hebben. Die vereisten moeten echter worden gezien in het objectieve licht van ‘noodzakelijkheid’. Ten derde moet de informatie die aan het eind van deze afweging wordt medegedeeld, ten minste de ‘wezenlijke kenmerken’ van het verzekeringsproduct bestrijken. Voor de toepassing van de precontractuele informatieplicht van artikel 36, lid 1, van de richtlijn worden die kenmerken omschreven in bijlage III, onder A, en met name in de punten a.11 en a.12 daarvan.34.

Het is duidelijk dat een beoordeling volgens de derde overweging niet in abstracto kan plaatsvinden. Gezien de complexiteit van verzekeringsproducten zijn de ‘wezenlijke kenmerken’ van het ene product niet noodzakelijkerwijs ook die van een ander. Naleving van de informatieplicht in artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn moet derhalve plaatsvinden op ad-hocbasis, in het licht van de specifieke feitelijke omstandigheden, rekening houdend met de in het vorige punt van deze conclusie beschreven afweging.

Hoewel de evaluatie daarvan in de onderhavige zaken niet aan het Hof is, kan het niettemin dienstig zijn om het volgende op te merken over de toelichting die de verwijzende rechter heeft gegeven over de beoordeling, feitelijk en rechtens, waarvoor hij zich gesteld ziet.

Ten eerste verandert de betekenis van de Poolse taalversie van bijlage III, deel A, punt a.11, niets aan de draagwijdte van de volgens die bijlage mede te delen informatie. Uit vaste rechtspraak van het Hof blijkt duidelijk dat de in een van de taalversies van een Unierechtelijke bepaling gebruikte formulering niet als enige grondslag voor de uitlegging van die bepaling kan dienen of voorrang kan hebben boven de andere taalversies. De noodzaak om elke bepaling van Unierecht op eenvormige wijze uit te leggen en toe te passen, sluit dus uit dat voor deze handeling één taalversie geïsoleerd in de beschouwing wordt betrokken, en vereist dat bij de uitlegging ervan wordt gelet op de algemene opzet en de doelstelling van de regeling waarvan zij een onderdeel vormt.35.

Ten tweede ben ik het, wat betreft de situatie van verzoeker in zaak C-143/20, eens met de verwijzende rechter, de Poolse regering en de Commissie dat een eenvoudige, uit één woord bestaande omschrijving (met andere woorden: de fracties van het beleggingsfonds aanduiden als ‘derivaten’ of ‘gestructureerde producten’) niet volstaat voor de toepassing van bijlage III, onder A, punt a.11. Het is duidelijk dat de ‘wezenlijke kenmerken’ van een product ten minste een economische en/of juridische omschrijving van die fracties moeten omvatten, wil de consument kunnen beslissen of dat product bij zijn behoeften past.

De verwijzende rechter tekent bovendien aan dat de aan verzoeker in zaak C-143/20 aangeboden overeenkomst geen regels bevatte over de waardebepaling van hetzij de fracties van het fonds hetzij de nettoactiva van het fonds in zijn geheel, evenmin als informatie over de wijze waarop de certificaten waarin de premies zouden worden belegd, geselecteerd zouden worden. Informatie die zo beperkt is, volstaat duidelijk niet om een consument in staat te stellen het economische en juridische karakter van de onderliggende activa van het beleggingsfonds en de daaraan verbonden risico's te begrijpen. De nationale rechter heeft echter het laatste woord in de beoordeling hoeveel informatie bijlage III, onder A, punten a.11 en a.12, vereist.

Ten derde, wat verzoeksters in zaak C-213/20 aangaat: indien ook maar enigszins rekening wordt gehouden met overweging 52 van de richtlijn, kan de informatie die zij moeten ontvangen niet even ‘gedetailleerd’ of ‘uitputtend’ zijn met betrekking tot de strekking en soort van ‘alle aan de belegging verbonden risico's’. De ‘wezenlijke kenmerken’ van een product zijn per definitie niet ‘gedetailleerd’ of ‘uitputtend’, maar hebben slechts betrekking op de ‘wezenlijke’ elementen daarvan. Het is immers feitelijk onmogelijk om alle risico's van een complex beleggingsproduct tot in detail te beschrijven. Al wat gevraagd wordt, is mededeling van de ware aard van het onderliggende instrument en de daaraan verbonden structurele risico's, voor zover bekend of redelijkerwijs voorzienbaar op het tijdstip van de mededeling. Voor het overige kan alleen de nationale rechter volledig beoordelen of de vorderingen van verzoeksters in zaak C-213/20 binnen bijlage III, onder A, punten a.11 en a.12, vallen, zoals verlangd bij artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn.

Gelet op bovenstaande opmerkingen geef ik het Hof in overweging de tweede vraag in zaak C-143/20 en de tweede en de derde vraag in zaak C-213/20 als volgt te beantwoorden:

Met de vierde vraag in zaak C-213/20 wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn het vereiste behelst om een afzonderlijke precontractuele procedure in te stellen waarin de in bijlage III, onder A, omschreven informatie aan de consument moet worden medegedeeld. Als dit zo is, vraagt de verwijzende rechter om een leidraad omtrent de vraag of dat artikel zich verzet tegen een nationale regeling als artikel 13, lid 4, van de wet op het verzekeringsbedrijf, op grond waarvan het volstaat om de door artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn voorgeschreven informatie voor het eerst mede te delen in de verzekeringsovereenkomst en tijdens de ondertekening daarvan.

Volgens verzoeksters in zaak C-213/20 had de in bijlage III, onder A, van de levensverzekeringsrichtlijn omschreven informatie hun medegedeeld moeten worden vóór en niet tijdens de ondertekening van de verklaringen van toetreding tot de levensverzekeringsovereenkomst in kwestie. Alleen op die manier zou een consument een geïnformeerde keuze kunnen maken over de verzekeringsdekking die het beste bij zijn behoeften past.

Verweerster in zaak C-213/20 en de Poolse regering keren zich tegen dit standpunt. Zij betogen in wezen dat de formulering van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn noch de noodzaak van een precontractuele procedure aangeeft, noch het precieze tijdstip waarop de in bijlage III, onder A, omschreven informatie aan de consument moet worden medegedeeld. Op grond hiervan betogen verweerster in zaak C-213/20 en de Poolse regering dat artikel 13, lid 4, van de wet op het verzekeringsbedrijf niet in strijd is met artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn omdat het niet preciseert op welk tijdstip de informatieplicht ingaat.

De Commissie pleit voor analoge toepassing van de bestaande rechtspraak van het Hof op het gebied van het consumentenkrediet en de consumentenrechten, volgens welke vergelijkbare verplichtingen betekenen dat informatie ‘tijdig’ (Engels: ‘in good time’) vóór de ondertekening van een overeenkomst moet worden verstrekt.36. Op die grond zou het niet volstaan om de consument de in bijlage III, onder A, omschreven informatie pas bij de sluiting van de overeenkomst te verstrekken.

Ik ben het eens met de Commissie.

Uitgangspunt is de formulering van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn. Daarin wordt bepaald dat ten minste de in bijlage III, onder A, omschreven inlichtingen moeten worden medegedeeld ‘vóór de sluiting van de verzekeringsovereenkomst’.37. Er wordt niet nader toegelicht wanneer die mededeling moet plaatsvinden, noch of de nationale wetgeving in een afzonderlijke ‘precontractuele’ procedure moet voorzien. De eerste alinea van bijlage III voegt slechts toe dat de inlichtingen ‘duidelijk, nauwkeurig en schriftelijk worden verstrekt in een officiële taal van de lidstaat van de verbintenis’.

Op zich beschouwd verlangt deze tekst van de levensverzekeringsrichtlijn dus dat de mededeling van de daarin omschreven minimuminformatie plaatsvindt vóór de sluiting van de verzekeringsovereenkomst in kwestie. Dat brengt logischerwijs al mee dat het ‘tijdstip waarop de informatie wordt medegedeeld’ niet gelijk kan zijn aan het ‘tijdstip van sluiting van de overeenkomst’.

Zoals de Poolse regering terecht heeft aangetekend, maakt lezing van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn in het licht van overweging 52 daarvan bovendien duidelijk dat de bedoeling van het onderscheid tussen die twee momenten erin bestaat om de consument enige tijd te geven waarin hij ten volle kan profiteren van de diversiteit en de toegenomen concurrentie (op de interne markt voor verzekeringen) ‘om de overeenkomst te kunnen kiezen die het beste bij zijn behoeften past’.

In tegenstelling tot bepaalde andere instrumenten van het Unierecht38. stelt de levensverzekeringsrichtlijn dienaangaande geen minimumperiode vast. Bij ontbreken van dergelijke regels is het aan de nationale rechtsorde van elke lidstaat om, in overeenstemming met het beginsel van procedurele autonomie, procedurele regels vast te stellen teneinde de rechten van consumenten ter zake te waarborgen. Die regels mogen echter niet ongunstiger zijn dan de regels die naar nationaal recht voor soortgelijke situaties gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel) en de uitoefening van de door het Unierecht verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel).39.

Er zijn geen aanwijzingen dat het gelijkwaardigheidsbeginsel in de hoofdgedingen aan de orde is gesteld. Zoals de verwijzende rechter voorstelt moet artikel 13, lid 4, van de wet op het verzekeringsbedrijf, voor zover die bepaling de mogelijkheid openlaat om de in bijlage III, onder A, van de levensverzekeringsrichtlijn omschreven informatie mede te delen op hetzelfde tijdstip als de sluiting van een levensverzekeringsovereenkomst, worden onderzocht aan de hand van het doeltreffendheidsbeginsel in het licht van het doel van de levensverzekeringsrichtlijn, en met name artikel 36, lid 1, ervan.

Dienaangaande komt uit de opmerkingen van partijen in het dossier naar voren dat artikel 13, lid 4, van de wet op het verzekeringsbedrijf de open formulering van artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn heeft overgenomen, evenwel zonder te preciseren wanneer de in bijlage III, onder A, van die richtlijn omschreven informatie meegedeeld dient te worden.

Op zichzelf is dat geen probleem. Zelfs wanneer artikel 36 wordt uitgelegd in het licht van het doel van de richtlijn, vereist het niet dat de nationale omzettingswet een bepaald tijdstip, een minimumtermijn voor mededeling van de informatie of zelfs een afzonderlijke informatieprocedure vaststelt. In de realiteit van individuele gevallen moet de consument evenwel tegelijkertijd voldoende tijd krijgen om een geïnformeerde keuze te maken over de verzekeringsovereenkomst die hij wil sluiten. Die geïnformeerde keuze is alleen mogelijk wanneer een consument schriftelijk de relevante minimumhoeveelheid informatie wordt gegeven en hij wat tijd krijgt om de aan de overeenkomst verbonden risico's en voordelen te wegen, tenzij hij uitdrukkelijk weigert om van die tijd gebruik te maken.

Het doeltreffendheidsbeginsel verzet er zich overduidelijk tegen dat zodanige informatie louter mondeling wordt verstrekt, of wel schriftelijk maar pas op het tijdstip van ondertekening van de verzekeringsovereenkomst. Om die reden wordt in sommige Unierichtlijnen op het gebied van consumentenbescherming gesproken van de noodzaak dat aan de consument in good time — of ‘tijdig’ — bepaalde minimuminformatie wordt medegedeeld voordat hij een beslissing neemt.40. Het Hof heeft een gelijksoortige formulering in artikel 6, lid 1, van richtlijn 2011/83 op deze wijze uitgelegd zonder dat die richtlijn dat met zoveel woorden bepaalde.41.

Doel en oogmerk van de levensverzekeringsrichtlijn vragen om eenzelfde soort ‘bufferperiode’ waarin de consument zijn beslissing kan nemen. De precieze duur van de gepaste bedenktijd varieert noodzakelijkerwijs per geval, en is mede afhankelijk van factoren als de complexiteit van de voorgestelde verzekeringsovereenkomst, de situatie waarin de betrokken consument verkeert, en de omstandigheden waaronder de overeenkomst wordt gesloten en gepresenteerd. Gezien deze overwegingen zal de vaststelling wat precies moet worden verstaan onder ‘good time’ (‘tijdig’), en of er sprake was van een ‘redelijke bedenktijd’, al naar het geval uiteraard kunnen variëren.

Ik geef het Hof derhalve in overweging de vierde vraag in zaak C-213/20 als volgt te beantwoorden:

De vierde tot en met de zesde vraag in zaak C-143/20 en de vijfde vraag in zaak C-213/20 betreffen de gevolgen van een verzuim om ten minste de in artikel 36, lid 1, van de levensverzekeringsrichtlijn omschreven informatie mede te delen.

Die vragen stellen de kwestie aan de orde vanuit het gezichtspunt van de richtlijn oneerlijke handelspraktijken en de levensverzekeringsrichtlijn. Aangezien laatstgenoemde richtlijn prevaleert boven de eerste in geval van strijdigheid tussen beide instrumenten42., moet eerst de vijfde vraag in zaak C-213/20 worden besproken. Pas wanneer daaruit blijkt dat de levensverzekeringsrichtlijn niet regelt wat de gevolgen zijn van een verzuim om de in bijlage III, onder A, van die richtlijn omschreven informatie mede te delen, kan de vierde vraag in zaak C-143/20 aan de orde komen.