HvJ EU, 10-12-2015, nr. C-350/14

Overweging 7 van de Rome II-verordening luidt als volgt:

In overweging 17 van de Rome II-verordening staat te lezen:

Artikel 4 van de Rome II-verordening, met als opschrift ‘Algemene regel’, bepaalt:

Op grond van artikel 15, onder c) en f), van de Rome II-verordening regelt het recht dat krachtens deze verordening op de niet-contractuele verbintenis van toepassing is, met name ‘het bestaan, de aard en de begroting van de schade of het gevorderde’ en ‘het bepalen wie recht heeft op vergoeding van de persoonlijk geleden schade’.

Artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening, dat is opgenomen in afdeling 2 (‘Bijzondere bevoegdheid’) van hoofdstuk II, luidt als volgt:

Artikel 4, lid 1, van de Rome II-verordening bepaalt dat het recht dat van toepassing is op een onrechtmatige daad het recht is van het land waar de schade zich voordoet. Zoals uit de expliciete preciseringen in deze bepaling blijkt, moet de plaats waar de schade zich voordoet, worden onderscheiden van ten eerste de plaats waar de schadeveroorzakende gebeurtenis zich heeft voorgedaan, en ten tweede van de plaats waar de indirecte gevolgen van de schadeveroorzakende gebeurtenis zich voordoen.

Mijns inziens volgt uit de voorstukken en met name uit het verslag bij het voorstel voor de Rome II-verordening duidelijk dat die bepaling als basisregel kiest voor het recht van de plaats waar de rechtstreekse schade is ontstaan of dreigt te ontstaan.20.

In dit verslag staat ook: ‘Bij een verkeersongeval is de plaats waar de rechtstreekse schade is ontstaan bijvoorbeeld de plaats van de aanrijding, ongeacht de eventuele financiële of morele schade die in een ander land ontstaat.’21.

Uit ditzelfde verslag wordt ook duidelijk dat de Commissie expliciet verwijst naar de rechtspraak van het Hof over de uitlegging van artikel 5, punt 3, van het Executieverdrag22., dat net als artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening rechtstreekse schade van indirecte schade onderscheidt.

Die expliciete verwijzing naar de Brussel I-verordening komt voor in de considerans van de Rome II-verordening, in overweging 7 waarvan staat te lezen dat het materiële toepassingsgebied en de bepalingen van die twee verordeningen met elkaar moeten stroken.

Ik wil er wel op wijzen dat de regel van bijzondere bevoegdheid van artikel 5, punt 3, van het Executieverdrag, zoals het Hof bij herhaling heeft geoordeeld23., berust op het bestaan van een bijzonder nauw verband tussen de vordering en een andere rechter dan die van de staat van de woonplaats van de verweerder, en dat deze een goede rechtsbedeling en een nuttige procesinrichting beoogt. In die zin kon worden benadrukt dat de centralisatie van de gestelde vragen bij één en hetzelfde gerecht met name voortvloeide uit het feit dat deze noodzakelijk was voor de bewijslevering of de procesinrichting.24.

Dit vereiste, dat van belang is voor de vaststelling van de bevoegde rechter, geldt niet noodzakelijkerwijs op dezelfde wijze wanneer het de vaststelling van het toepasselijke recht betreft. Zo heeft het Hof altijd benadrukt dat moet worden voorkomen dat meerdere rechterlijke instanties bevoegd zijn ter zake van eenzelfde rechtsbetrekking, en dat het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan, normaliter het best in staat is om uitspraak te doen, met name omdat de afstand geringer en de bewijsvoering gemakkelijker is.25.

Ook al lopen de doelstellingen van deze rechtshandelingen enigszins uiteen, ik ben toch van mening dat de begrippen in de Rome II-verordening zo veel mogelijk moeten worden begrepen tegen de achtergrond van de uitleggingen in het kader van het Executieverdrag of de Brussel I-verordening. Er moet immers worden gestreefd naar een zekere overeenkomst in de uitlegging van die begrippen aangezien de juridische instrumenten alle de voorspelbaarheid van de gekozen oplossingen beogen.

Welke lessen kunnen worden getrokken uit de rechtspraak met betrekking tot de uitlegging van artikel 5, lid 3, van het Executieverdrag en de Brussel I-verordening?

Verschillende zaken verdienen onze aandacht.

In de zaak waarin het arrest Dumez France en Tracoba26. is gewezen, diende het Hof zich uit te spreken over het begrip ‘plaats waar de schade is ingetreden’ in het kader van een rechtsvordering die twee Franse vennootschappen tegen in Duitsland gevestigde banken hadden ingesteld tot vergoeding van de financiële schade die zij stelden te hebben geleden als gevolg van het faillissement van enkele van hun in Duitsland gevestigde dochtermaatondernemingen, dat was veroorzaakt door de opzegging door die banken van de aan die dochterondernemingen verleende kredieten voor de uitvoering van een bouwproject.

Het Hof werd gevraagd zich uit te spreken over de aard van de aangevoerde schade en oordeelde dat de door de moedermaatschappijen gestelde schade slechts het indirecte gevolg was van de financiële verliezen die hun dochterondernemingen aanvankelijk hadden opgelopen door de opzegging van de kredieten en de daaruit voortvloeiende stillegging van de bouwwerkzaamheden. Het Hof stelde vast dat ‘in een zaak als die in het hoofdgeding de gestelde schade slechts het indirecte gevolg is van de schade die oorspronkelijk is geleden door andere rechtspersonen, die rechtstreeks zijn getroffen door schade die is ingetreden op een andere plaats dan die waar de indirect gelaedeerde achteraf schade heeft ondervonden’.27.

Vervolgens onderzocht het Hof of met het begrip ‘plaats waar de schade is ingetreden’ in de zin van het arrest Bier, genoemd ‘Mines de potasse d'Alsace’ (EU:C:1976:166) wordt gedoeld op de plaats waar de indirect gelaedeerden de schadelijke gevolgen voor hun eigen vermogen vaststellen, en verklaarde het voor recht dat met dat begrip weliswaar overeenkomstig dat arrest kan worden gedoeld op de plaats waar de schade is ingetreden, maar dat deze laatste uitdrukking slechts aldus mag worden verstaan, dat zij verwijst naar de plaats waar het veroorzakende feit dat de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad meebrengt, rechtstreeks schadelijke gevolgen heeft gehad voor degene die er rechtstreeks door is gelaedeerd.28. En het Hof verduidelijkte voorts dat de plaats waar de oorspronkelijke schade zich heeft voorgedaan, in het algemeen een nauw verband heeft met de andere bestanddelen van de aansprakelijkheid, hetgeen meestal niet het geval is voor de woonplaats van de indirect gelaedeerde.29.

Deze benadering is later bevestigd in het arrest Marinari30., naar welke zaak de Commissie expliciet verwees in haar voorstel voor een verordening van 22 juli 200331. en dat betrekking had op de vraag of onder het begrip ‘plaats waar de schade zich heeft voorgedaan’ enkel wordt verstaan de plaats waar aan personen of aan goederen fysieke schade is toegebracht, of ook de plaats, eventueel in andere landen, waar zich de vermogensschade heeft voorgedaan.

Ook in dit arrest oordeelde het Hof dat, ofschoon is aanvaard dat het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in de zin van artikel 5, punt 3, van het Executieverdrag, zowel kan zien op de plaats waar de schade is ingetreden, als op die van de veroorzakende gebeurtenis, dat begrip echter niet zo ruim kan worden uitgelegd dat het elke plaats omvat waar de schadelijke gevolgen voelbaar zijn van een feit dat reeds elders daadwerkelijk ingetreden schade heeft veroorzaakt. Bijgevolg kan dat begrip niet aldus worden uitgelegd, dat het ook ziet op de plaats waar de gelaedeerde stelt vermogensschade te hebben geleden als gevolg van een door hem geleden, in een andere verdragsluitende staat ingetreden aanvankelijke schade.32.

In de zaak die leidde tot het arrest Shevill e.a. (EU:C:1995:61), waarin het Hof werd verzocht om uitlegging van het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ voor de bepaling van de gerechten die bevoegd zijn kennis te nemen van een rechtsvordering tot vergoeding van de schade als gevolg van de publicatie in verschillende lidstaten van een beledigend artikel in de pers, heeft het Hof erop gewezen dat de overwegingen die in aanmerking waren genomen in de arresten Bier, genoemd ‘ Mines de potasse d'Alsace’, en Dumez France en Tracoba (EU:C:1990:8) met betrekking tot materiële schade, ook van toepassing waren in geval van immateriële schade.

Hierbij is opmerkelijk dat het Hof met betrekking tot schade die zich manifesteert op de plaatsen waar de publicatie wordt verspreid, heeft geoordeeld dat artikel 5, punt 3, van het Executieverdrag aldus moet worden uitgelegd dat de gelaedeerde tegen de uitgever een rechtsvordering tot schadevergoeding kan instellen voor ofwel de gerechten van de verdragsluitende staat van de plaats van vestiging van de uitgever van de beledigende publicatie, die bevoegd zijn om de vordering betreffende de volledige schade als gevolg van de belediging toe te wijzen, ofwel de gerechten van elke verdragsluitende staat waar de publicatie is verspreid en waar de gelaedeerde stelt in zijn goede naam te zijn aangetast, welke gerechten slechts bevoegd zijn kennis te nemen van de geschillen betreffende de in de staat van het geadieerde gerecht toegebrachte schade. In een dergelijke situatie kan inderdaad ervan worden uitgegaan dat er niet sprake is van één maar van verschillende oorspronkelijke schades.

In de zaak die leidde tot het arrest Kronhofer (EU:C:2004:364) wenste de verwijzende rechter te vernemen of het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ ook kon doelen op de woonplaats van gelaedeerde, waar zich het ‘centrum van [diens] vermogen’ zou bevinden, zodat deze laatste een rechtsvordering tot schadevergoeding kon instellen bij de overeenkomstige rechterlijke instantie. Die vraag rees in het specifieke geval van een vordering tot vergoeding van de financiële schade die een particulier had geleden ten gevolge van een aantal beurstransacties met betrekking tot een deel van zijn vermogen dat hij eerder had belegd in een andere verdragsluitende staat dan die van zijn woonplaats.

Het Hof oordeelde dat die vraag ontkennend diende te worden beantwoord.

Het Hof heeft onder een verwijzing naar de lessen uit het arrest Marinari (EU:C:1995:289) immers geoordeeld dat het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ niet extensief kan worden uitgelegd in dier voege dat het elke plaats omvat waar de schadelijke gevolgen voelbaar zijn van een feit dat zich elders heeft voorgedaan.33. Ter ondersteuning van die overweging verduidelijkte het Hof dat een dergelijke uitlegging de bepaling van het bevoegde gerecht zou doen afhangen van onzekere omstandigheden, zoals de plaats waar zich ‘het centrum van het vermogen’ van het slachtoffer bevindt, en bijgevolg zou indruisen tegen de versterking van de rechtsbescherming van de in de [Unie] gevestigde personen.34.

Ten slotte heeft het Hof zich recentelijk uitgesproken over de uitlegging van artikel 5, punt 3, van de Brussel I-verordening in de zaak die leidde tot het arrest Zuid-Chemie (C-189/08, EU:C:2009:475). Hier was sprake van een geding tussen een producent van kunstmeststoffen en een leverancier van voor de productie van die kunstmeststoffen benodigde grondstoffen over de levering van een verontreinigd product. Het Hof oordeelde dat de termen ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ duiden op de plaats waar de initiële schade is ingetreden bij het normale gebruik van het product voor het doel waarvoor het bestemd is.

Naar mijn mening is de rechtspraak van het Hof over de uitlegging van artikel 5, [punt] 3, van het Executieverdrag en de Brussel I-verordening derhalve relevant. Dit geldt des te meer daar, zoals de Commissie en de Portugese regering terecht benadrukten, het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ (zoals bedoeld in artikel 5, [punt] 3, van het Executieverdrag en de Brussel I-verordening), dat niet alleen doelt op de plaats van de schadeveroorzakende gebeurtenis, maar ook op de plaats van het intreden van de schade, ruimer is dan het begrip ‘land waar de schade zich voordoet’ (zoals bedoeld in artikel 4, lid 1, van de Rome II-verordening).

Uit deze rechtspraak volgt dat de schade die in het land van hun woonplaats wordt geleden door verwanten van een persoon die is overleden als gevolg van een verkeersongeval in de forumstaat, moet worden gekwalificeerd als ‘indirect gevolg’ van de oorspronkelijke schade van het rechtstreekse slachtoffer van het ongeval.

Bovendien is duidelijk, zoals ik eerder vermeldde, dat het onderscheid tussen het schadebrengende feit en de schade zelf meer beantwoordt aan de wens om te kiezen voor de objectieve opvatting inzake aansprakelijkheid dan aan de wens om meer soorten schade onder die bepaling te laten vallen.

Ten slotte wijs ik erop dat overweging 17 van de Rome II-verordening verduidelijkt: ‘In geval van letselschade en vermogensschade moet […] het land waar het letsel of de materiële schade is opgelopen, gelden als het land waar de schade zich voordoet.’

Derhalve lijkt voor de bepaling van het recht dat van toepassing is op een rechtsvordering tot schadevergoeding alleen de plaats waar de rechtstreekse schade zich voordoet, relevant, ongeacht hoe de schade in de nationale rechtstelsels naar aard of vergoedbaarheid wordt gekwalificeerd.

Kortom, ik heb dus een duidelijke voorkeur voor de benadering die de Commissie in dit verband koos, en wel om meerdere redenen.

In de eerste plaats dient, om geen afbreuk te doen aan het harmoniserende karakter van de Rome II-verordening, het begrip ‘land waar de schade zich voordoet’ autonoom en objectief te worden uitgelegd.

Zoals ik eerder vermeldde, bestaan er in de rechtsstelsels van de lidstaten aanzienlijke verschillen qua aard en omvang van de schade die familieleden kunnen lijden. Ingeval zou worden geoordeeld dat met de schade zoals bedoeld in artikel 4, lid 1, van de Rome II-verordening, behalve de rechtstreeks door de overleden persoon geleden schade, in feite ook wordt gedoeld op alle schade die geacht wordt iure proprio te zijn geleden door diens rechthebbenden, moet ervoor worden gevreesd dat de gebeurtenis die in rechte moet worden vastgesteld, gesplitst wordt in meerdere betrekkingen waarop verschillende rechtsstelsels van toepassing zijn, afhankelijk van de gewone verblijfplaats van de betrokken persoon. Er mag echter van worden uitgegaan dat de wetgever, door het aantal aanknopingspunten in de algemene regel van artikel 4, lid 1, van de Rome II-verordening te beperken (zie de punten 25 en 26 van deze conclusie), er ook naar heeft gestreefd, het aantal rechtstelsels te beperken dat op een situatie van toepassing kan zijn.

In die context heeft de uitlegging van de algemene regel dat de uitdrukking ‘land waar de schade zich voordoet’, zoals bedoeld in artikel 4, lid 1, van de Rome II-verordening, moet worden begrepen als de plaats van de rechtstreekse schade — in dit geval die van het dodelijke ongeval — het voordeel van de eenvoud en de objectiviteit aangezien alle gestelde schade in feite voortkomt uit dezelfde bron. Zoals de verwijzende rechterlijke instantie al aangaf, sluit de toepassing van het recht van de plaats waar de schade zich voordoet, met name het risico uit dat de gebeurtenis waarover de rechter uitspraak moet doen, uiteenvalt in verschillende onderdelen, waarop verschillend recht van toepassing is naargelang van de woonplaats van de slachtoffers.

In de tweede plaats beantwoordt dit oordeel mijns inziens volledig aan de voorspelbaarheid die werd nagestreefd bij de uitwerking van de Rome II-verordening. In de meeste gevallen is degene wiens aansprakelijkheid in het geding is, immers in staat om te voorzien welke gevolgen zijn gedrag of dat van personen voor wie hij aansprakelijk is, in andere landen zal hebben. Op dezelfde wijze is het slachtoffer in beginsel op de hoogte van de wettelijke context waarin het zichzelf of zijn goederen brengt. Met andere woorden, zowel degene wiens aansprakelijkheid in het geding is, als het slachtoffer waren op de hoogte en hebben de maatregelen genomen, met name op het gebied van verzekeringen, die nodig zijn volgens het recht dat van toepassing is in het land of de landen waar zich mogelijk schade kan voordoen.35.

In de derde plaats wordt de in de Rome II-verordening geformuleerde algemene regel voor de bepaling van het recht dat van toepassing is, — anders dan andere regels36. — gekenmerkt door neutraliteit. Neem als voorbeeld de vermogensrechtelijke schade van rechthebbenden van een dodelijk slachtoffer van een verkeersongeval: er mag van uit worden gegaan dat de neutraliteit van het recht zou worden geschaad indien die schade altijd zou worden gelokaliseerd op de plaats waar het slachtoffer woont.

In de vierde plaats beantwoordt die uitlegging mijns inziens ook aan de andere idee die ten grondslag ligt aan de aanknopingspunten in het internationale privaatrecht, namelijk de idee van nabijheid, die beoogt op een situatie zo veel mogelijk het recht toe te passen van het land waar deze de nauwste banden mee heeft. Terwijl de plaats van het ongeval ontegenzeglijk banden met de overige elementen van de aansprakelijkheid heeft, geldt dit immers niet noodzakelijkerwijs voor de woonplaats van het indirecte slachtoffer.37.

In het voorbeeld van de zaak in het hoofdgeding is het opmerkelijk dat de dagvaarding van de verzekeringsmaatschappij Allianz, in haar hoedanigheid van door het waarborgfonds voor verkeersslachtoffers aangewezen maatschappij nu er geen voertuig is geïdentificeerd dat het dodelijk ongeval heeft veroorzaakt, juist mogelijk was naar Italiaans recht.38.

In de laatste plaats moet worden beklemtoond dat de Rome II-verordening correctiemechanismen kent waardoor op verschillende wijzen kan worden afgeweken van de kennelijke hardheid van de regel van de plaats waar de schade zich voordoet.

Allereerst moet de toepassing van de lex locus damni terzijde worden geschoven als degene wiens aansprakelijkheid in het geding is, en degene die schade lijdt, beiden hun gewone verblijfplaats in hetzelfde land hebben. In dat geval is het recht van dat land van toepassing. Deze afwijking, die voorrang beoogt te geven aan het recht van het land dat nauwer bij de bewuste situatie is betrokken, voorkomt geheel onverwachte uitkomsten en is zeer nuttig in geval van bijvoorbeeld verkeersongevallen. Neem als voorbeeld een aanrijding in Denemarken tussen twee in Duitsland geregistreerde voertuigen waarvan de bestuurders beiden in Duitsland wonen, naar aanleiding van een dagelijkse pendel voor goederenvervoer. In dat geval kan de lex locus damni terzijde worden geschoven ten faveure van het Duitse recht.

Wanneer de regel van artikel 4, lid 1, van de Rome II-verordening tot onredelijke uitkomsten leidt, kan hij bovendien op grond van artikel 4, lid 3, van die verordening terzijde worden geschoven ten faveure van het recht van het land waarmee de situatie een kennelijk nauwere band heeft. Dankzij deze clausule kan bijvoorbeeld, ingeval degene die aansprakelijk is en het slachtoffer niet hun gewone verblijfplaats in hetzelfde land hebben, het recht worden toegepast van het land waar in het concrete geval het zwaartepunt van de zaak ligt.39. Die clausule is waarschijnlijk heel nuttig indien bijvoorbeeld — anders dan in het hoofdgeding — wordt vastgesteld dat de woonplaats van het rechtstreekse slachtoffer van het ongeval of de woonplaats van degene die aansprakelijk is gesteld, of een andere omstandigheid met betrekking tot het intreden van het ongeval niets te maken heeft met het land waar het ongeval zich voordeed, en veel meer verband houdt met een ander land.

Ten slotte staat, ook al kan de uitkomst van de lex loci damni in bepaalde omstandigheden ongunstig kan blijken te zijn, wanneer de min of meer rechtstreekse slachtoffers gewoonlijk verblijven in een ander land dan het land waar zich het ongeval heeft voorgedaan, in overweging 33 van de Rome II-verordening dat het aangezochte gerecht bij de begroting van letselschade juist rekening moet houden met ‘alle relevante feitelijke omstandigheden van het slachtoffer in kwestie, in het bijzonder met de werkelijke kosten van nazorg en medische verzorging’. De rechter wordt derhalve verzocht om — in het bijzonder bij de begroting van de schade geleden door niet-ingezetenen van het land waar het dodelijke ongeval zich heeft voorgedaan — zo veel mogelijk rekening te houden met de verschillen in de levensstandaard en met de daadwerkelijke kosten waarmee die slachtoffers in hun woonland worden geconfronteerd.

Zoals blijkt uit het antwoord op de tweede vraag, is, gelet op het feit dat de door verwanten van het slachtoffer van een ongeval gelden schade een indirect gevolg van dat ongeval is, de plaats waar die gevolgen zich voordoen, in het geheel niet relevant voor de bepaling van het recht dat van toepassing is. Het begrip plaats waar de schade zich voordoet, moet immers in de lijn van de rechtspraak met betrekking tot het Executieverdrag en de Brussel I-verordening worden opgevat als de plaats waar het feit — in dit geval het verkeersongeval — zich heeft voorgedaan, dat rechtstreeks schadelijke gevolgen heeft gehad voor degene die er rechtstreeks door is gelaedeerd.

In elk geval ben ik van mening dat het begrip ‘land waar de schade zich voordoet’ in de bijzondere omstandigheden van het onderhavige geval moet worden opgevat als de plaats waar het verkeersongeval zich heeft voorgedaan. Dit begrip kan niet aldus worden opgevat dat er ook de plaatsen onder vallen waar andere schade werd geleden ten gevolge van het ongeval, ongeacht of dat schade van het rechtstreekse slachtoffer was of van verwanten van dat slachtoffer. Of het materiële of immateriële schade betreft, is in deze context niet van belang.