HvJ EG, 03-09-2009, nr. C-534/07 P

Het Gerecht heeft in punt 87 van het bestreden arrest opgemerkt dat de Commissie, gelet op het mededingingsverstorende doel van de overeenkomsten, in casu niet verplicht was tot afbakening van de markt in het kader van de toepassing van artikel 81, lid 1, EG. In punt 88 van dat arrest heeft het echter gepreciseerd dat, daar in het dispositief van de litigieuze beschikking een boete krachtens verordening nr. 1/2003 werd opgelegd, de feitelijke vaststellingen betreffende de betrokken markt relevant waren, ofschoon de ontoereikendheid ervan niet tot de volledige nietigverklaring van die beschikking kon leiden.

In dit verband heeft het Gerecht in punt 89 van het bestreden arrest het volgende overwogen:

Na in punt 95 van het bestreden arrest te hebben vastgesteld dat er geen sprake was van een motiveringsgebrek wat de afbakening van de betrokken productmarkten betrof, heeft het Gerecht de in de litigieuze beschikking vermelde vaststellingen van de Commissie met betrekking tot de omvang van de markt onderzocht.

In punt 98 van het bestreden arrest heeft het Gerecht vastgesteld dat de beoordelingen van de Commissie over de omvang van de drie door haar genoemde productmarkten lacunes vertoonden en dat aan de hand daarvan niet kon worden nagegaan welke omvang alle betrokken markten hadden. Het heeft hieruit in punt 99 van dat arrest afgeleid dat de litigieuze beschikking ‘ontoereikend was gemotiveerd, wat kon leiden tot de gedeeltelijke nietigverklaring [ervan] […], tenzij de vaststellingen van de Commissie inzake de daadwerkelijke economische macht van de betrokken ondernemingen om aanzienlijke schade te berokkenen, op andere overwegingen van de [litigieuze] beschikking waren gebaseerd’.

In de punten 100 en 101 van het bestreden arrest heeft het Gerecht opgemerkt dat rekwirantes nooit zijn opgekomen tegen de in de litigieuze beschikking weergegeven vaststellingen van de Commissie waaruit blijkt dat er sprake was van een dergelijke macht, te weten met name hun positie van leider op de Europese markt voor de productie van naalden, op welke markt de concurrentie zeer beperkt was.

Volgens rekwirantes heeft het Gerecht artikel 253 EG geschonden door de litigieuze beschikking niet nietig te verklaren, terwijl het heeft vastgesteld dat de motiveringsplicht was geschonden wat de omvang van de betrokken markt betreft. Het is dus eraan voorbijgegaan dat dit gebrek gevolgen heeft gehad voor de vaststelling van de zwaarte van de inbreuk, aangezien voor de vaststelling daarvan cumulatief gebruik moet worden gemaakt van bepaalde criteria en de Commissie in die beschikking zelf heeft verklaard dat zij de omvang van de betrokken markt en de economische macht van de inbreukmakers om aanzienlijke schade te berokkenen, in aanmerking heeft genomen.

Het Gerecht heeft tevens blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te oordelen dat de Commissie de concrete weerslag van de inbreuk op de markt voldoende heeft omschreven door te verwijzen naar het marktleiderschap van rekwirantes. Het Gerecht heeft aldus het verschil miskend tussen het bepalen van de daadwerkelijke economische macht van een onderneming om aanzienlijke schade te berokkenen en het bepalen van de concrete weerslag op de markt.

Volgens rekwirantes bestaat er dus een tegenstrijdige motivering waar het enerzijds punt 89 van het bestreden arrest en anderzijds de punten 99 en 100 ervan betreft.

De Commissie antwoordt dat volgens een juiste lezing van het bestreden arrest het Gerecht de verplichting tot afbakening van de omvang van de betrokken markt enkel heeft onderschreven wat betreft de macht van de ondernemingen om aanzienlijke schade te berokkenen. Indien deze macht, zoals in casu, met andere middelen kan worden vastgesteld, is de Commissie echter vrijgesteld van de verplichting tot afbakening van de omvang van de markt. Bovendien volgt uit de rechtspraak van het Gerecht dat de in de richtsnoeren omschreven methode voor berekening van de boeten er geenszins toe verplicht, voor het bepalen van het uitgangsbedrag van de boete met de omvang van de betrokken markt rekening te houden.

Volgens vaste rechtspraak moet de zwaarte van inbreuken op het communautaire mededingingsrecht worden bepaald met inachtneming van een groot aantal factoren, zoals met name de bijzondere omstandigheden van de zaak, de context ervan en de afschrikkende werking van de geldboeten, zonder dat een dwingende of uitputtende lijst van verplicht in aanmerking te nemen criteria is opgesteld (zie met name arrest Limburgse Vinyl Maatschappij e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 465; arresten van 28 juni 2005, Dansk Rørindustri e.a./Commissie, C-189/02 P, C-202/02 P, C-205/02 P-C-208/02 P en C-213/02 P, Jurispr. blz. I-5425, punt 241, en 25 januari 2007, Dalmine/Commissie, C-407/04 P, Jurispr. blz. I-829, punt 129).

Bijgevolg is de omvang van de betrokken markt, anders dan rekwirantes stellen, in beginsel niet een verplichte factor, maar slechts één van de relevante factoren om de zwaarte van de inbreuk te beoordelen en het bedrag van de geldboete vast te stellen (zie in die zin arrest Dalmine/Commissie, reeds aangehaald, punt 132).

In punt 89 van het bestreden arrest heeft het Gerecht niettemin opgemerkt dat ingevolge punt 1, A, vierde alinea, van de richtsnoeren ter beoordeling van de zwaarte van de inbreuk rekening moet worden gehouden met de daadwerkelijke economische macht van de ondernemingen om de andere marktdeelnemers aanzienlijke schade te berokkenen. Het heeft hieraan toegevoegd dat dit impliceert dat moet worden bepaald wat de omvang van de markten is.

Rekwirantes komen niet op tegen de analyse van het Gerecht, maar betogen dat het Gerecht zichzelf vervolgens tegenspreekt door in punt 101 van het bestreden arrest te erkennen dat de verwijzing naar de marktleiderspositie die zij op de betrokken markt innamen, de concrete weerslag van de inbreuk op deze markt voldoende kan omschrijven.

In dit verband moet worden vastgesteld dat rekwirantes punt 101 van het bestreden arrest onjuist lezen. Uit dit punt blijkt namelijk dat de verwijzing naar de marktleiderspositie van rekwirantes wordt beschouwd als een relevant criterium voor de beoordeling van hun daadwerkelijke economische macht om aan de andere marktdeelnemers aanzienlijke schade te berokkenen en niet, zoals rekwirantes betogen, voor de beoordeling van de concrete weerslag van de inbreuk op de markt.

Dit neemt niet weg dat het Gerecht zichzelf inderdaad heeft tegengesproken door enerzijds in punt 89 van het bestreden arrest te verklaren dat de beoordeling van de economische macht van een onderneming om aanzienlijke schade te berokkenen, noodzakelijkerwijze vereist dat de omvang van de markt wordt bepaald, en anderzijds in de punten 99 tot en met 101 van dat arrest te overwegen dat de ontoereikende motivering die het in dit verband heeft vastgesteld, kan worden verholpen door andere vaststellingen zoals, in casu, de marktleiderspositie die rekwirantes op die markt hadden.

Deze tegenstrijdigheid kan echter niet leiden tot de vaststelling, waarom rekwirantes verzoeken, dat het Gerecht onvoldoende rekening heeft gehouden met de schending door de Commissie van haar motiveringsplicht wat de omvang van de betrokken markt betreft.

Anders dan het Gerecht in punt 89 van het bestreden arrest heeft overwogen, impliceert het overeenkomstig punt 1, A, vierde alinea, van de richtsnoeren in aanmerking nemen van de daadwerkelijke economische macht van de inbreukmakers om aan de andere marktdeelnemers aanzienlijke schade te berokkenen, namelijk niet dat de omvang van de betrokken markt moet worden onderzocht.

Het is juist dat het Hof heeft geoordeeld dat, met het oog op de vaststelling van het boetebedrag, het marktaandeel van een onderneming relevant is om vast te stellen welke invloed die onderneming op de markt heeft kunnen uitoefenen (arrest van 17 december 1998, Baustahlgewebe/Commissie, C-185/95 P, Jurispr. blz. I-8417, punt 139).

Om de redenen die de advocaat-generaal in de punten 98 tot en met 101 van zijn conclusie heeft uiteengezet, kan uit de in het voorgaande punt genoemde rechtspraak echter niet worden afgeleid dat voor de beoordeling van de invloed van een onderneming op de markt of, in de bewoordingen van de richtsnoeren, van de daadwerkelijke economische macht ervan om aan de andere marktdeelnemers aanzienlijke schade te berokkenen, deze macht moet worden gemeten door de Commissie ertoe te verplichten, eerst de markt af te bakenen en de omvang ervan te ramen aan de hand van de omzet van deze onderneming.

Bovendien zou in geval van een inbreuk zoals in casu aan de orde, die bestaat in een verdeling van markten, een zodanig formalistische uitlegging van het reeds aangehaalde arrest Baustahlgewebe/Commissie als die welke rekwirantes voorstaan, tot gevolg hebben dat aan de Commissie met betrekking tot de berekeningsmethode voor boeten een verplichting werd opgelegd die zij volgens vaste rechtspraak voor de toepassing van artikel 81 EG niet heeft, wanneer de betrokken inbreuk een mededingingsverstorend doel heeft (zie met name reeds aangehaalde arresten Aalborg Portland e.a./Commissie, punt 261, en Nederlandse Federatieve Vereniging voor de Groothandel op Elektrotechnisch Gebied/Commissie, punt 125).

Het Gerecht heeft derhalve in de punten 99 tot en met 101 van het bestreden arrest terecht aangenomen dat de economische macht van rekwirantes om aan de andere marktdeelnemers aanzienlijke schade te berokkenen, kon worden aangetoond door vaststellingen zoals dat zij marktleider waren op de betrokken markt.

Hieruit volgt dat, niettegenstaande de tegenstrijdige motivering in de redenering van het Gerecht waarop rekwirantes terecht hebben gewezen, het eerste onderdeel van het derde middel als niet ter zake dienend van de hand moet worden gewezen.

In de punten 109 tot met 112 van het bestreden arrest heeft het Gerecht het volgende overwogen:

Wat de rechtsgevolgen betreft die de in punt 112 van het bestreden arrest genoemde niet-inachtneming van de motiveringsplicht zou kunnen hebben, heeft het Gerecht in de punten 188 en 189 van dat arrest vastgesteld dat in casu de inbreuk, die een verdeling van de productmarkten en van de geografische markt tot voorwerp had, een duidelijke inbreuk op het mededingingsrecht vormde die naar haar aard bijzonder zwaar was. Bijgevolg was de kwalificatie van de inbreuk als ‘zeer zwaar’ in de litigieuze beschikking, gelet op de in de richtsnoeren gegeven definitie, volgens het Gerecht gerechtvaardigd.

In punt 190 van het bestreden arrest heeft het Gerecht hieraan toegevoegd:

Volgens rekwirantes heeft het Gerecht artikel 253 EG geschonden door te weigeren de litigieuze beschikking nietig te verklaren terwijl het had vastgesteld dat de motiveringsplicht was geschonden met betrekking tot de concrete weerslag van de inbreuk op de markt. Door in punt 190 van het bestreden arrest te oordelen dat dit motiveringsgebrek in de omstandigheden van het onderhavige geval niet tot de intrekking of de verlaging van de boete moest leiden omdat de kwalificatie van de inbreuk als ‘zeer zwaar’ gegrond was, heeft het Gerecht vragen met betrekking tot de materiële wettigheid van die beschikking verward met vragen betreffende de rechtsgevolgen van een schending van de formele motiveringsplicht.

De Commissie is het oneens met de redenering van rekwirantes. Zij is echter van mening dat het Gerecht blijk heeft gegeven van onjuiste rechtsopvattingen in de punten 109 tot en met 112 van het bestreden arrest. Enerzijds heeft het van de Commissie geëist dat zij aantoont dat de inbreuk geen meetbare concrete weerslag heeft op de markt, terwijl het zelf niet heeft vastgesteld dat deze weerslag meetbaar was. Anderzijds is het Gerecht in tegenspraak met vaste rechtspraak volgens welke de uitvoering van een overeenkomst met een mededingingsverstorend doel volstaat om de mogelijkheid uit te sluiten om te concluderen dat er geen weerslag op de markt is. Derhalve verzoekt de Commissie het Hof om vervanging van gronden door de vaststellingen in de punten 109 tot en met 112 met betrekking tot het bewijs en de meetbaarheid van de weerslag van de inbreuk op de markt terzijde te schuiven.

Dit onderdeel van het middel is met name gericht tegen de punten 188 tot en met 190 van het bestreden arrest, waarnaar wordt verwezen in de punten 68 en 69 van dit arrest.

Rekwirantes betogen dat het Gerecht in de punten 188 tot en met 190 van het bestreden arrest in twee opzichten blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting. Enerzijds heeft het geoordeeld dat het motiveringsgebrek betreffende de concrete weerslag van de inbreuk rechtens irrelevant was, aangezien deze inbreuk, gelet op de abstracte vorm ervan, als ‘zeer zwaar’ kon worden gekwalificeerd. Dat aldus geen rekening is gehouden met de concrete omstandigheden van de inbreuk, is in strijd met zowel de richtsnoeren als de rechtspraak van het Hof en de beschikkingspraktijk van de Commissie. Anderzijds heeft het Gerecht ten onrechte geoordeeld dat het in de richtsnoeren voor een ‘zeer zware’ inbreuk voorziene uitgangsbedrag van de boete een minimumbedrag vormt waarvan niet mag worden afgeweken. Deze benadering is in strijd met de beschikkingspraktijk van de Commissie en vormt een schending van het evenredigheidsbeginsel.

De Commissie verwijst voor een deel naar haar argumenten in het kader van het derde middel met betrekking tot de concrete weerslag van de inbreuk. Zij voegt hieraan toe dat het Gerecht het in de richtsnoeren voorziene uitgangsbedrag van de boete niet heeft aangemerkt als een drempel die niet mag worden overschreden, maar in de punten 206 en 223 van het bestreden arrest de evenredigheid ervan heeft onderzocht. Wat de argumenten van rekwirantes met betrekking tot de beschikkingspraktijk van de Commissie betreft, de door hen genoemde voorbeelden zijn hetzij irrelevant, hetzij nieuw dan wel onjuist.

Aangaande de eerste onjuiste rechtsopvatting waarop rekwirantes zich beroepen, inzake de vermeende abstracte kwalificatie van de inbreuk welke het Gerecht heeft verricht zonder acht te slaan op de onjuiste vaststelling van de concrete weerslag van de inbreuk op de markt, zij eraan herinnerd dat er voor de vaststelling van de hoogte van de boeten rekening moet worden gehouden met de duur van de inbreuken en met alle factoren die van belang kunnen zijn voor de beoordeling van de zwaarte ervan, zoals het gedrag van elk der ondernemingen, de rol die elk van hen heeft gespeeld om te komen tot de onderling afgestemde feitelijke gedragingen, de winst die zij uit deze gedragingen hebben kunnen behalen, hun omvang, de waarde van de betrokken goederen en het gevaar dat dergelijke inbreuken opleveren voor de doelstellingen van de Europese Gemeenschap (zie reeds aangehaalde arresten Musique Diffusion française e.a./Commissie, punt 129, en Dansk Rørindustri e.a./Commissie, punt 242). Het gevolg van een mededingingsverstorende praktijk is derhalve op zich geen beslissende maatstaf om te beoordelen of het bedrag van de geldboete passend is. In het bijzonder kan de bedoeling van een praktijk belangrijker zijn dan de gevolgen ervan, vooral wanneer het, zoals in casu, gaat om op zich zware inbreuken zoals de verdeling van markten (zie arrest van 2 oktober 2003, Thyssen Stahl/Commissie, C-194/99 P, Jurispr. blz. I-10821, punt 118).

Aangaande de tweede onjuiste rechtsopvatting, inhoudende dat het Gerecht ten onrechte heeft geoordeeld dat het in de richtsnoeren voor een ‘zeer zware’ inbreuk voorziene uitgangsbedrag van de boete een minimumdrempel vormt waarvan niet mag worden afgeweken, zij opgemerkt dat het Gerecht in punt 190 van het bestreden arrest enkel heeft onderzocht of het door hem vastgestelde gebrek met betrekking tot de beoordeling van de concrete weerslag van de inbreuk gevolgen had gehad voor de berekening van de hoogte van de boete. In het kader van dit onderzoek heeft het in de eerste plaats vastgesteld dat de Commissie het uitgangsbedrag niet had verhoogd op grond van de weerslag op de markt. In de uitoefening van zijn volledige rechtsmacht heeft het in de tweede plaats geoordeeld dat het in de litigieuze beschikking gehanteerde uitgangsbedrag door de kwalificatie van de inbreuk als ‘zeer zwaar’ kon worden gerechtvaardigd. Het feit dat het Gerecht het in de omstandigheden van het onderhavige geval niet opportuun heeft geacht om het door de Commissie vastgestelde uitgangsbedrag aan te passen, kan niet betekenen dat het Gerecht het bedrag van 20 miljoen EUR als een minimumdrempel heeft beschouwd waarbeneden niet mocht worden gegaan.

Wat het argument van rekwirantes inzake de beschikkingspraktijk van de Commissie betreft, volstaat het eraan te herinneren dat deze geen rechtskader vormt voor de vaststelling van de hoogte van geldboeten op het gebied van mededinging, aangezien de Commissie op dit gebied over een ruime beoordelingsvrijheid beschikt bij de uitoefening waarvan zij niet is gebonden door haar eerdere beoordelingen (zie met name reeds aangehaalde arresten Dansk Rørindustri e.a./Commissie, punten 209–213, en Archer Daniels Midland/Commissie, punt 82).

Hieruit volgt dat het eerste onderdeel van het vierde middel moet worden afgewezen.

In punt 211 van het bestreden arrest heeft het Gerecht onder verwijzing naar vaste rechtspraak overwogen dat er in het kader van de berekening van een wegens schending van de mededingingsregels opgelegde boete slechts sprake kan zijn van een verzachtende omstandigheid indien de betrokken ondernemingen er door het optreden van de Commissie toe zijn aangezet, hun mededingingsverstorende gedragingen te beëindigen.

Na in punt 212 van het bestreden arrest te hebben vastgesteld dat uit de litigieuze beschikking blijkt dat de voortijdige beëindiging van de onrechtmatige overeenkomst noch het gevolg is geweest van een optreden van de Commissie noch van een beslissing van rekwirantes om de inbreuk te beëindigen, maar van een economisch-strategische beslissing, heeft het Gerecht in punt 213 van dat arrest geoordeeld dat de voortijdige beëindiging van de overeenkomst reeds in aanmerking was genomen bij de beoordeling van de duur van de inbreuk en dus niet een verzachtende omstandigheid kon vormen.

Volgens rekwirantes heeft het Gerecht in de punten 211 en 213 van het bestreden arrest blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, voor zover zijn analyse er geen rekening mee houdt dat de inbreuk vrijwillig is beëindigd. Dat uit eigen initiatief van onrechtmatig gedrag wordt afgezien, zou een verzachtende omstandigheid moeten vormen, waarmee bij de beoordeling van de duur van de inbreuk geen rekening wordt gehouden.

De Commissie betoogt dat de analyse van het Gerecht in overeenstemming met vaste rechtspraak op dit gebied is en dat er geen aanleiding bestaat om die in twijfel te trekken.

Als een van de verzachtende omstandigheden die een verlaging van het basisbedrag van de boete kunnen meebrengen, noemt punt 3, derde streepje, van de richtsnoeren het feit dat de betrokken onderneming reeds bij de eerste stappen van de Commissie, met name de verificaties, de inbreuken heeft beëindigd.

In punt 158 van het reeds aangehaalde arrest Dalmine/Commissie heeft het Hof de beoordeling van het Gerecht bevestigd dat er geen sprake kan zijn van een verzachtende omstandigheid als bedoeld in punt 3, derde streepje, van de richtsnoeren wanneer de inbreuk reeds vóór de eerste stappen van de Commissie is beëindigd of wanneer de betrokken ondernemingen reeds voor dit tijdstip vastbesloten waren om deze te beëindigen.

Derhalve heeft het Gerecht niet blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door zich op het standpunt te stellen dat de Commissie in de litigieuze beschikking terecht heeft geweigerd om aan te nemen dat er sprake is van verzachtende omstandigheden voor rekwirantes wegens hun beslissing om de overeenkomsten te beëindigen die een inbreuk opleveren, omdat deze beslissing, zoals rekwirantes zelf aangeven, voorafgaand aan en onafhankelijk van enige stap van de Commissie was genomen.

In deze omstandigheden moeten het tweede onderdeel van het vierde middel en derhalve het vierde middel in zijn geheel worden afgewezen.