HvJ EG, 21-09-2006, nr. C-105/04 P

Volgens de FEG is de Commissie ingevolge een algemeen beginsel van gemeenschapsrecht gehouden een redelijke termijn in acht te nemen bij de vaststelling van haar beslissingen. Het Gerecht heeft dit beginsel geschonden door in punt 94 van het bestreden arrest tot de slotsom te komen dat alle argumenten ontleend aan schending van de redelijke termijn moesten worden afgewezen en dat de buitensporig lange duur van de administratieve procedure niet tot nietigverklaring van de litigieuze beschikking diende te leiden.

De FEG betoogt dat volgens vaste rechtspraak onderscheid moet worden gemaakt tussen enerzijds de onderzoeksfase en anderzijds de periode vanaf de mededeling van de punten van bezwaar door de Commissie tot de vaststelling van haar beschikking.

Met betrekking tot de onderzoeksfase heeft het Gerecht in punt 79 van het bestreden arrest op onjuiste wijze betoogd dat de loutere verlenging van deze fase van de administratieve procedure op zich geen afbreuk kan doen aan de rechten van de verdediging, omdat de betrokkenen in een procedure op het gebied van het communautaire mededingingsbeleid tot de ontvangst van de mededeling van de punten van bezwaar formeel nergens van zijn beschuldigd.

Voorts betwist de FEG de uitlegging die het Gerecht heeft gegeven van de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ten aanzien van het beginpunt van de redelijke termijn als bedoeld in artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, dat op 4 november 1950 te Rome is ondertekend, welke termijn volgens het Gerecht ‘ingaat op het moment waarop iemand in beschuldiging wordt gesteld’ (punt 79 van het bestreden arrest).

De FEG leidt uit die rechtspraak af dat, anders dan het Gerecht heeft geoordeeld, de redelijke termijn is ingegaan in juni 1991, datum waarop de Commissie haar het eerste verzoek om inlichtingen heeft verstuurd en haar op de hoogte heeft gebracht van de inhoud van de klacht van CEF, die met dat verzoek was meegezonden, en die de aanleiding was voor dit verzoek, dan wel uiterlijk op 16 september 1991, datum van de waarschuwingsbrief van de Commissie.

Voorts vloeit volgens de FEG uit punt 87 van het bestreden arrest voort dat het Gerecht niet heeft ingezien wat de aard is van de door de onredelijk lange duur van de procedure veroorzaakte moeilijkheden. Zij wijst erop dat het onmogelijk is om in de omstandigheden van een dermate lange procedure de betrokken personen te benaderen om duidelijkheid te verkrijgen over bepaalde punten in de verslagen en de andere stukken betreffende de bestuursvergaderingen van de betrokken ondernemingen, aangezien het verloop van bestuursleden en werknemers van die ondernemingen zeer groot is. Het is geen kwestie, zoals door het Gerecht in punt 87 ten onrechte wordt gesuggereerd, van verloren gegane schriftelijke bewijzen.

Bovendien merkt de FEG op dat de meeste feiten zich in een zodanig ver verleden hebben voorgedaan dat geen van de direct betrokkenen daar nog voldoende precieze herinneringen aan heeft, zodat het voor haar dus uiterst bezwaarlijk zo niet onmogelijk was om zich doeltreffend te verdedigen.

Ten slotte betoogt de FEG dat het Gerecht ten onrechte geheel voorbij is gegaan aan het belang dat zij had bij een spoedige afwikkeling van de procedure, aangezien haar voortbestaan door dit geschil rechtstreeks werd bedreigd. Sinds de Commissie de litigieuze beschikking heeft vastgesteld heeft de FEG geen enkele activiteit meer kunnen ondernemen en is haar ledenaantal gedaald van rond 60 tot 19.

De Commissie betoogt dat het eerste middel op een onjuiste lezing van punt 79 van het bestreden arrest berust, omdat dit punt in samenhang met de punten 77 en 78, waarop het volgt, moet worden gelezen.

Volgens de Commissie heeft het Gerecht in punt 77 van het bestreden arrest vastgesteld dat de eerste fase van de administratieve procedure buitensporig lang heeft geduurd. Het Gerecht heeft de eerste fase van de administratieve procedure dus wel in aanmerking genomen bij zijn beoordeling of de termijn die is verstreken tussen de eerste handelingen van deze procedure en de vaststelling van de litigieuze beschikking, al dan niet redelijk was.

De Commissie betoogt dat de handelwijze van het Gerecht, dat ervan uit is gegaan dat zowel de eerste als de tweede fase van de administratieve procedure buitensporig lang had geduurd, en vervolgens is nagegaan of de overschrijding van de redelijke termijn afbreuk had gedaan aan het recht van verdediging van de FEG, in overeenstemming is met de rechtspraak van het Hof, dat een onredelijk lange duur van de verschillende onderzoeksfasen niet automatisch resulteert in een schending van het beginsel van de redelijke termijn. Daartoe is tevens vereist dat de betrokken ondernemingen aantonen dat deze onredelijk lange duur afbreuk heeft gedaan aan de rechten van de verdediging (arrest van 15 oktober 2002, Limburgse Vinyl Maatschappij e.a./Commissie, C-238/99 P, C-244/99 P, C-245/99 P, C-247/99 P, C-250/99 P-C-252/99 P en C-254/99 P, Jurispr. blz. I-8375, punten 173–178).

Volgens de Commissie heeft de FEG in de onderhavige zaak geen afdoend bewijs geleverd van haar stelling dat door de lange duur van de administratieve procedure afbreuk zou zijn gedaan aan de rechten van de verdediging. De Commissie beroept zich op de punten 87 tot en met 92 van het bestreden arrest ten betoge dat het Gerecht bij het onderzoek van de vraag of de door hem vastgestelde onredelijke duur van de administratieve procedure in casu resulteerde in afbreuk van het recht van verdediging van de FEG, zowel de eerste als de tweede fase van deze procedure in zijn onderzoek heeft betrokken. Het Gerecht heeft de omstandigheden die door de FEG werden ingeroepen om aan te tonen dat de rechten van de verdediging waren geschonden, één voor één afgewezen, en deze afwijzing was gebaseerd ofwel op juiste rechtsoverwegingen ofwel op feitelijke vaststellingen, die in het kader van een hogere voorziening niet opnieuw kunnen worden onderzocht.

Wat het verwijt van de FEG aan het Gerecht betreft, dat het geen rekening heeft gehouden met de problemen die zij als gevolg van de buitensporig lange duur van de administratieve procedure heeft ondervonden om disculperend bewijs te verzamelen, verwijst de Commissie naar punt 87 van het bestreden arrest, waarin in herinnering is gebracht dat ondernemingen krachtens de algemene voorzorgsplicht ertoe gehouden zijn de noodzakelijke gegevens met betrekking tot hun activiteiten goed te bewaren in hun archieven of boeken, een plicht die a fortiori geldt vanaf het moment dat een onderneming een verzoek om inlichtingen of een waarschuwingsbrief ontvangt.

Met betrekking tot het belang van de FEG bij een snelle afwikkeling van de procedure, verwijst de Commissie naar punt 80 van het bestreden arrest, waarin het Gerecht uitdrukkelijk heeft bevestigd dat een onderneming, zodra zij een mededeling van punten van bezwaar heeft ontvangen, er een specifiek belang bij heeft dat de Commissie deze fase van de procedure met bekwame spoed afwikkelt, zonder daarbij echter afbreuk te doen aan de rechten van de verdediging. De Commissie betoogt dat het Gerecht in het licht van dit gegeven vervolgens heeft onderzocht of de overschrijding van de redelijke duur van de procedure de FEG in haar verdediging had geschaad.

De Commissie komt tot de slotsom dat het eerste middel kennelijk niet-ontvankelijk is voor zover het ertoe strekt de feitelijke beoordeling door het Gerecht van de vraag of de FEG als gevolg van de overschrijding van de redelijke termijn nadeel had ondervonden bij de voorbereiding van haar verweer, opnieuw ter discussie te stellen, en dat het kennelijk ongegrond is voor zover het op een onjuiste lezing van het bestreden arrest berust.

In haar antwoord op de kennisgeving van de hogere voorziening betoogt ook CEF, dat het eerste middel van de FEG op een onjuiste lezing van het bestreden arrest berust. Het Gerecht heeft in het kader van de beoordeling van de redelijke termijn terecht de periode vanaf de datum van het verzoek om inlichtingen, te weten 25 juli 1991, onderzocht.

Wat de redelijke termijn en de schending van de rechten van de verdediging betreft, verwijst CEF naar punt 49 van het arrest van 17 december 1998, Baustahlgewebe/Commissie (C-185/95 P, Jurispr. blz. I-8417), ten betoge dat het Gerecht geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te oordelen dat, hoewel de eerste fase van de administratieve procedure buitensporig lang was, het beginsel van de redelijke termijn niet was geschonden bij gebreke van het bewijs van een schending van de rechten van de verdediging.

Naar mening van CEF betreft het in casu hoe dan ook feitelijke vaststellingen door het Gerecht, die door het Hof niet opnieuw kunnen worden getoetst. Het eerste middel dient dus niet-ontvankelijk, althans ongegrond, te worden verklaard.

De inachtneming van een redelijke termijn tijdens administratieve procedures op het gebied van het mededingingsbeleid vormt een algemeen beginsel van gemeenschapsrecht, waarvan de gemeenschapsrechter de eerbiediging verzekert (arrest van 18 maart 1997, Guérin automobiles/Commissie, C-282/95 P, Jurispr. blz. I-1503, punten 36 en 37, en arrest Limburgse Vinyl Maatschappij e.a./Commissie, reeds aangehaald, punten 167–171).

Nagegaan dient te worden of het Gerecht blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door de argumenten ontleend aan de vermeende schending van dit beginsel door de Commissie, af te wijzen.

Anders dan de FEG stelt, heeft het Gerecht voor de toepassing van het beginsel van de redelijke termijn onderscheid gemaakt tussen de twee fasen van de administratieve procedure, te weten de onderzoeksfase vóór de mededeling van de punten van bezwaar, en de fase van het verdere verloop van de administratieve procedure (zie punt 78 van het bestreden arrest).

Deze werkwijze is volledig in overeenstemming met de rechtspraak van het Hof. Zo heeft het Hof in de punten 181 tot en met 183 van het reeds aangehaalde arrest Limburgse Vinyl Maatschappij e.a./Commissie, met name geoordeeld dat de administratieve procedure aanleiding kan geven tot onderzoek van twee achtereenvolgende perioden, die elk een eigen innerlijke logica hebben. De eerste periode, die duurt tot de mededeling van de punten van bezwaar, begint op de datum waarop de Commissie krachtens de haar door de gemeenschapswetgever verleende bevoegdheden maatregelen neemt die impliceren dat een onderneming een inbreuk wordt verweten, en die de Commissie in staat moeten stellen een standpunt in te nemen over de richting die de procedure zal nemen. De tweede periode loopt van de mededeling van de punten van bezwaar tot de vaststelling van de definitieve beschikking. Zij moet de Commissie in staat stellen zich definitief uit te spreken over de verweten inbreuk.

Na dit onderscheid tussen de twee fasen van de administratieve procedure te hebben gemaakt, heeft het Gerecht voor elk van deze fasen onderzocht of deze al dan niet buitensporig lang had geduurd.

Wat de eerste fase betreft, heeft het Gerecht in punt 76 van het bestreden arrest vastgesteld dat er een aanzienlijke tijdspanne lag tussen de verzending van de waarschuwingsbrief van 16 september 1991 aan de FEG en de verificaties die op 8 december 1994 zijn verricht. Het Gerecht heeft erkend dat een dergelijk tijdsverloop buitensporig lang is en voortvloeit uit een stilzitten dat aan de Commissie is toe te rekenen.

Wat de tweede fase van de administratieve procedure betreft, heeft het Gerecht in punt 85 van het bestreden arrest vastgesteld dat er ongeveer 23 maanden waren verstreken tussen de hoorzitting en de bestreden beschikking, hetgeen erg lang is, en dat de verantwoordelijkheid ervoor niet bij de FEG of TU kon worden gelegd. Het Gerecht trok daaruit de conclusie dat de Commissie de termijn die normaliter nodig zou zijn geweest voor het vaststellen van die beschikking, had overschreden.

Aangezien de vaststelling van de buitensporig lange duur van de procedure, waarvoor de verantwoordelijkheid niet bij de FEG of TU kan worden gelegd, op zich niet volstaat voor de conclusie dat er sprake is van schending van het beginsel van de redelijke termijn, heeft het Gerecht beoordeeld wat de invloed was van een dergelijke duur op het recht van verdediging van de FEG. Het uitgangspunt voor een dergelijke benadering vloeit voort uit punt 74 van het bestreden arrest, waarin het Gerecht heeft geoordeeld dat overschrijding van de redelijke termijn enkel een reden voor nietigverklaring van een beschikking houdende vaststelling van een inbreuk kan zijn, wanneer is aangetoond dat door de schending van dit beginsel inbreuk is gemaakt op het recht van verdediging van de betrokken ondernemingen. Volgens het Gerecht heeft buiten dit specifieke geval de niet-nakoming van de verplichting om binnen een redelijke termijn te beslissen, geen gevolgen voor de geldigheid van de administratieve procedure op grond van verordening nr. 17.

Toepassing van dit criterium voor de vaststelling van een schending van het beginsel van de redelijke termijn, is volledig rechtmatig. In punt 49 van het reeds aangehaalde arrest Baustahlgewebe/Commissie, heeft het Hof in het kader van de beoordeling van de duur van de procedure voor het Gerecht immers geoordeeld dat wanneer er aanwijzingen zijn dat de lengte van de procedure de uitkomst van het geschil heeft beïnvloed, dit kan leiden tot vernietiging van het bestreden arrest. Dezelfde benadering is terug te vinden in de redenering van het Gerecht waar dit heeft overwogen dat de buitensporig lange duur van de procedure voor de Commissie tot nietigverklaring van de litigieuze beschikking moest leiden indien het recht van verdediging van de FEG was aangetast, in welk geval er noodzakelijkerwijs sprake is van invloed op de uitkomst van de procedure.

Bijgevolg moet worden beoordeeld hoe het Gerecht heeft onderzocht of er in deze context sprake was van schending van het recht van verdediging van de FEG.

Blijkens het bestreden arrest is dit onderzoek beperkt tot de beoordeling van de invloed van de buitensporig lange duur van de tweede fase van de administratieve procedure op de uitoefening van het recht van verdediging van de FEG. Met name in punt 93 van het bestreden arrest is het Gerecht tot de slotsom gekomen dat de buitensporige verlenging van de administratieve procedure na de hoorzitting het recht van verdediging van de FEG en van TU niet had aangetast.

Wat de onderzoeksfase vóór de mededeling van de punten van bezwaar betreft, heeft het Gerecht in punt 79 van het bestreden arrest vastgesteld dat de verlenging van deze fase van de administratieve procedure op zich geen afbreuk kon doen aan de rechten van de verdediging, omdat de FEG en TU nergens formeel van beschuldigd waren zolang zij de mededeling van de punten van bezwaar niet hadden ontvangen.

Deze gevolgtrekking is juist, aangezien het Gerecht heeft vastgesteld dat de FEG en TU pas na de verzending van de mededeling van de punten van bezwaar officieel in kennis zijn gesteld van de inbreuken die de Commissie hun na haar eigen onderzoek verweet. De gedachte die aan deze redenering van het Gerecht ten grondslag ligt, is dat de betrokken ondernemingen de rechten van de verdediging uitsluitend in de tweede fase van de administratieve procedure volledig kunnen doen gelden; zij kunnen dit niet in de fase die voorafgaat aan de mededeling van de punten van bezwaar, omdat de Commissie dan de verwijten betreffende de door haar vastgestelde vermeende inbreuken nog niet heeft geformuleerd.

De vaststelling door het Gerecht in punt 79 van het bestreden arrest houdt er echter geen rekening mee dat de buitensporige duur van de onderzoeksfase eventueel van invloed kan zijn op de uitoefening van de rechten van de verdediging door de FEG in de tweede fase van de administratieve procedure, te weten na de verzending van de mededeling van de punten van bezwaar.

De buitensporige duur van de eerste fase van de administratieve procedure kan van invloed zijn op de toekomstige mogelijkheden van de betrokken ondernemingen om zich te verweren, met name door een vermindering van de doeltreffendheid van de rechten van de verdediging wanneer daarop in de tweede fase van de procedure een beroep wordt gedaan. Zoals de advocaat-generaal in punt 129 van haar conclusie heeft opgemerkt, hoe meer tijd er immers verstrijkt tussen een onderzoeksmaatregel, zoals in casu de waarschuwingsbrief, en de mededeling van de punten van bezwaar, hoe waarschijnlijker het wordt dat eventueel disculperend bewijs betreffende de in die mededeling verweten inbreuken, niet meer, of slechts met moeite, kan worden vergaard, in het bijzonder wat de getuigen à décharge betreft, met name vanwege het feit dat zich wijzigingen kunnen voordoen in de samenstelling van de bestuursorganen van de betrokken ondernemingen en vanwege het verloop van het overige personeel. Bij zijn onderzoek van het beginsel van de redelijke termijn heeft het Gerecht niet genoegzaam rekening gehouden met dit aspect van de toepassing van dat beginsel.

De eerbiediging van de rechten van de verdediging, een beginsel waarvan de fundamentele aard in de rechtspraak van het Hof herhaaldelijk is beklemtoond (zie met name arrest van 9 november 1983, Michelin/Commissie, 322/81, Jurispr. blz. 3461, punt 7), is van kapitaal belang in procedures zoals die in casu, zodat moet worden voorkomen dat deze rechten onherstelbaar worden aangetast door de buitensporig lange duur van de onderzoeksfase en dat deze duur eraan in de weg kan staan dat bewijs wordt vergaard ter weerlegging van het bestaan van gedragingen die tot aansprakelijkheid van de betrokken ondernemingen leiden. Om deze reden mag het onderzoek van de eventuele inbreuk op de uitoefening van de rechten van de verdediging niet beperkt blijven tot de fase waarin deze rechten hun volle werking hebben, te weten de tweede fase van de administratieve procedure. De beoordeling van de oorsprong van de eventuele aantasting van de doeltreffendheid van de rechten van de verdediging moet de gehele procedure omvatten, op basis van de totale duur daarvan.

Het Gerecht heeft aldus blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, doordat het in het bestreden arrest de omvang van het onderzoek van de vermeende schending van de rechten van de verdediging door de buitensporig lange duur van de administratieve procedure heeft beperkt tot enkel de tweede fase daarvan. Het heeft verzuimd te onderzoeken of de aan de Commissie toe te rekenen buitensporig lange duur van de totale administratieve procedure, met inbegrip van de fase vóór de mededeling van de punten van bezwaar, de toekomstige verweermogelijkheden van TU en van de FEG kon aantasten, en met name of de FEG dit feit afdoende heeft aangetoond.

Daaruit volgt dat het eerste middel van de FEG slaagt voor zover het is gebaseerd op het verwijt van een onjuiste rechtsopvatting bij de toepassing van het beginsel van de redelijke termijn. Bijgevolg moet het bestreden arrest gedeeltelijk worden vernietigd, voor zover daarin is geoordeeld dat de verlenging van de eerste fase van de administratieve procedure op zich geen afbreuk kon doen aan het recht van verdediging van de FEG.

Krachtens artikel 61, eerste alinea, van het Statuut van het Hof van Justitie vernietigt het Hof de beslissing van het Gerecht in geval van gegrondheid van het verzoek om hogere voorziening. Het kan zelf de zaak afdoen wanneer deze in staat van wijzen is, dan wel haar voor afdoening verwijzen naar het Gerecht.

Aangezien de vraag betreffende de gestelde schending van de rechten van de verdediging, die is onderzocht vanuit het oogpunt van de buitensporig lange duur van de administratieve procedure, in eerste aanleg is besproken en aangezien de FEG aldus de mogelijkheid heeft gehad haar argumenten hierover aan te voeren, kan het Hof zich in casu uitspreken over de grond van de zaak.

In haar beroep voor het Gerecht betoogt de FEG dat de schending van de redelijke termijn tot schending van de rechten van de verdediging heeft geleid. Vanwege het verstrijken van de tijd heeft zij immers steeds meer moeilijkheden ondervonden om inlichtingen te verkrijgen met betrekking tot de bezwaren van de Commissie. De overgrote meerderheid van degenen die in de periode waarop het onderzoek van de Commissie betrekking had deel uitmaakten van het bestuur van deze vereniging, zaten al jaren niet meer in de bestuursorganen daarvan en een aantal van de oud-bestuurders waren intussen met pensioen of in het buitenland aangesteld en konden niet meer worden benaderd om verduidelijkingen te verkrijgen.

In dit verband dient te worden vastgesteld dat de door de FEG tot staving van de gestelde schending van de rechten van de verdediging aangevoerde redenering abstract en onnauwkeurig is. Om schending daarvan aan te tonen, daaronder begrepen schending vanwege de buitensporig lange duur van de onderzoeksfase, stond het aan de FEG om aan te tonen dat de mogelijkheden om de bezwaren van de Commissie te weerleggen, op de datum van de mededeling van de punten van bezwaar, te weten op 3 juli 1996, waren beperkt om redenen die voortvloeien uit het feit dat de eerste fase van de administratieve procedure onredelijk veel tijd in beslag had genomen.

In casu heeft de FEG in haar beroep voor het Gerecht verzuimd om te preciseren wie degenen zijn die in die vereniging hebben gewerkt en door wier vertrek zij geen verduidelijkingen heeft kunnen verkrijgen over de gebeurtenissen waarop de verwijten van de Commissie betrekking hebben.

Voorts vermeldt de FEG noch de datum van vertrek van die personen, noch de aard of de strekking van de inlichtingen of de preciseringen die noodzakelijk zouden zijn geweest voor haar verweer, en evenmin de omstandigheden waardoor de getuigenis van deze personen onmogelijk is geworden, terwijl de afwezigheid van deze personen de doeltreffende uitoefening van de rechten van de verdediging zou hebben beperkt.

Met deze algemene redenering kan niet worden aangetoond dat er sprake is van schending van de rechten van de verdediging; een dergelijke schending moet op basis van de specifieke omstandigheden van elk concreet geval worden onderzocht.

Blijkens het voorgaande worden de argumenten van de FEG betreffende de schending van de rechten van de verdediging niet gestaafd door overtuigende bewijzen die aantonen dat een dergelijke schending heeft kunnen voortvloeien uit de buitensporig lange duur van de fase van de administratieve procedure vóór de mededeling van de punten van bezwaar, en dat haar mogelijkheden om zich doeltreffend te verweren op het tijdstip waarop deze mededeling is verzonden daardoor reeds waren aangetast.

Het door de FEG tot staving van haar beroep voor het Gerecht aangevoerde middel dat is ontleend aan schending van het beginsel van de redelijke termijn, is dus ongegrond en moet derhalve worden afgewezen.

Bijgevolg dient ook het beroep van de FEG voor het Gerecht, voor zover het op dit middel is gebaseerd, te worden verworpen.

De FEG maakt bezwaar tegen de vermeende interne tegenstrijdigheid in de beoordeling door het Gerecht, voor zover de periode voorafgaand aan de mededeling van de punten van bezwaar niet in aanmerking is genomen bij de beoordeling van de al dan niet redelijke duur van de administratieve procedure, omdat de FEG volgens het Gerecht pas vanaf de verzending van deze mededeling is beschuldigd, terwijl de disculperende bewijzen betreffende dezelfde periode automatisch buiten beschouwing zijn gelaten, wat erop lijkt te wijzen dat er reeds vanaf de eerste fase van de administratieve procedure bezwaar werd gemaakt tegen de handelwijze van de FEG.

Uit onder meer de punten 196 en 208 van het bestreden arrest volgt dat het Gerecht geen waarde toekent aan disculperend bewijs daterend van na de eerste verzoeken om inlichtingen, in casu brieven afkomstig van Spaanderman Licht, een onderneming die lid is van de NAVEG, van 22 mei 1991 en van 14 augustus 1991, waarmee de vaststellingen van de Commissie over het bestaan van de ‘collectieve exclusief-verkeersregeling’ in twijfel werden getrokken, en waarmee de bezwaren van de Commissie jegens de FEG konden worden ontkracht.

De FEG meent dat het gegeven dat het Gerecht dit disculperende bewijs daterend van na het inleiden van de procedure, zonder andere uitleg dan de datum waarop dat bewijs was vergaard, buiten beschouwing heeft gelaten, een ernstig motiveringsgebrek in het bestreden arrest vormt en een miskenning van de werking van het beginsel van de onschuldpresumptie.

De Commissie betoogt primair dat dit middel niet-ontvankelijk is voor zover de FEG tracht om de feitelijke beoordeling door het Gerecht van de bewijswaarde van de stukken van het dossier in hogere voorziening opnieuw aan het Hof voor te leggen.

Subsidiair betoogt de Commissie dat het tweede middel van de FEG ongegrond is. Het Gerecht heeft volgens haar in respectievelijk de punten 208 en 196 van het bestreden arrest voldoende gemotiveerd uiteengezet dat die brieven geen overtuigend bewijs vormden.

Met haar derde middel maakt de FEG bezwaar tegen de beoordeling door het Gerecht in verband met het bewijsmateriaal waarop de Commissie haar bevindingen ten aanzien van de belangrijkste aan de FEG verweten inbreuk op artikel 81, lid 1, EG heeft gestoeld, te weten een collectieve exclusief-verkeersregeling die tussen 11 maart 1986 en 25 februari 1994 in de verhoudingen tussen de FEG en de NAVEG zou hebben gegolden. Deze bewijsmiddelen zijn dermate schaars en indirect dat zij geenszins kunnen worden aangemerkt als wettig en overtuigend bewijs van een voortdurende inbreuk.

De FEG verwijst met name maar punt 141 van het bestreden arrest, waarin het Gerecht heeft geoordeeld dat de Commissie haar beoordeling ‘op een algemene evaluatie van alle relevante bewijzen en aanwijzingen’ had gebaseerd. Zij meent dat dit in casu rechtens een onjuiste basis voor een geldige bewijsvoering is, en dat niet ‘aanwijzingen’ maar wettig en overtuigend bewijs voor de geconstateerde overtreding alsmede voor de duur ervan moeten worden aangevoerd.

Voorts verwijt de FEG het Gerecht dat het in zijn beoordeling in het geheel niet het feit heeft betrokken dat de Commissie in haar bewijsvoering geen enkel element van bewijs voor het bestaan van een dergelijke regeling in de periodes tussen 12 maart 1986 en 28 februari 1989 en tussen 18 november 1991 en 25 februari 1994 heeft aangedragen.

De FEG maakt bezwaar tegen punt 411 van het bestreden arrest waarin het Gerecht ten aanzien van haar heeft geoordeeld dat ‘de Commissie het bewijs heeft geleverd van een voortdurende inbreuk in de periode tussen 1986 en 1994’. De enige onderbouwing, die voortvloeit uit punt 406 van dat arrest, is dat het Gerecht ten aanzien van de aan TU verweten inbreuken heeft overwogen dat deze ‘naar hun aard voortdurend’ zijn. De FEG maakt het verwijt dat deze redenering niet aan de motiveringsverplichting voldoet.

De Commissie meent dat het derde middel niet-ontvankelijk is omdat het ertoe strekt het Hof te verzoeken om de door het Gerecht reeds onderzochte en verworpen middelen en argumenten opnieuw te behandelen.

Subsidiair betoogt de Commissie dat dit middel ongegrond is. Met betrekking tot het verwijt van de FEG aan het Gerecht dat het een rechtens onjuiste maatstaf zou hebben gehanteerd door zich te baseren op ‘aanwijzingen’, betoogt de Commissie dat de geschiktheid van een dergelijk criterium door het Hof in punt 57 van het reeds aangehaalde arrest Aalborg Portland e.a./Commissie is bevestigd.

Betreffende het gestelde ontbreken van bewijs met betrekking tot het bestaan van een collectieve exclusief-verkeersregeling in bepaalde periodes, betwist de Commissie een dergelijke lezing van het bestreden arrest en wijst zij erop dat het Gerecht meermaals heeft verklaard dat de inbreuk als een ‘voortdurende inbreuk’ moest worden gekwalificeerd (zie punten 90, 406 en 411 van dat arrest).

Anders dan hetgeen de FEG betoogt, meent de Commissie dat het Gerecht zich voor de vaststelling van de duur van de collectieve exclusief-verkeersregeling, niet uitsluitend heeft gebaseerd op de ‘voortdurende’ aard van de inbreuk. Zij verwijst naar de punten 192 en 408 van het bestreden arrest, waarin het Gerecht de concrete aanwijzingen heeft beschreven, op basis waarvan de Commissie de duur van de inbreuk heeft bepaald.

In het kader van haar derde middel betwist de FEG in wezen de juridische maatstaven waarop het Gerecht zich heeft gebaseerd voor de beoordeling van het bewijsmateriaal dat de Commissie heeft vergaard tot staving van haar vaststelling betreffende de duur van de inbreuk op artikel 81, lid 1, EG. Voorts meent de FEG dat het bestreden arrest niet genoegzaam is gemotiveerd wat de ‘voortdurende’ aard van de collectieve exclusief-verkeersregeling betreft. Vanuit dat gezichtspunt gaat het derde middel over rechtsvragen, die in het kader van een hogere voorziening aan het Hof kunnen worden voorgelegd, en moet het bijgevolg ontvankelijk worden geacht.

Daar het bestaan van het gentlemen's agreement door de FEG en TU werd betwist, heeft het Gerecht in punt 141 van het bestreden arrest overwogen dat moest worden beoordeeld of de Commissie zich in de litigieuze beschikking van de op haar rustende bewijslast had gekweten, voor zover zij tot de slotsom was gekomen dat er vanaf 11 maart 1986 bewijzen waren voor het bestaan van dit gentlemen's agreement. Het Gerecht heeft erop gewezen dat deze beoordeling op een algemene evaluatie van alle relevante bewijzen en aanwijzingen berustte.

Na het ontstaan en de uitvoering van dat gentlemen's agreement te hebben onderzocht, heeft het Gerecht in punt 210 van het bestreden arrest als resultaat van een algemene beoordeling vastgesteld dat de FEG en TU er niet in waren geslaagd om in twijfel te trekken dat de in de bestreden beschikking aangevoerde aanwijzingen overtuigend, objectief en overeenstemmend waren.

In het kader van de onderhavige hogere voorziening betwist de FEG dat de verwijzing naar ‘aanwijzingen’ geschikt is als bewijs voor het bestaan van een collectieve exclusief-verkeersregeling.

Dit argument kan niet worden aanvaard. Het Hof heeft reeds geoordeeld dat het bestaan van een mededingingsverstorende gedraging of overeenkomst in de meeste gevallen moet worden afgeleid uit een samenloop van omstandigheden en aanwijzingen die in hun totaliteit beschouwd, bij gebreke van een andere coherente verklaring het bewijs kunnen leveren dat de mededingingsregels zijn geschonden (arrest Aalborg Portland e.a./Commissie, reeds aangehaald, punt 57).

Zoals de advocaat-generaal in punt 38 van haar conclusie heeft opgemerkt, kunnen dergelijke aanwijzingen en samenloop van omstandigheden niet enkel uitsluitsel geven over het bestaan van mededingingsverstorende gedragingen of overeenkomsten, maar tevens over de duur van een voortdurende mededingingsverstorende gedraging of over het tijdvak waarin een in strijd met de mededingingsvoorschriften gesloten overeenkomst werd toegepast.

In het licht van deze rechtspraak heeft het Gerecht niet blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting voor zover het zijn beoordeling van het bestaan van een collectieve exclusief-verkeersregeling alsmede van de duur daarvan op een ‘algemene evaluatie van alle relevante bewijzen en aanwijzingen’ heeft gebaseerd. De vraag welke bewijskracht door het Gerecht aan elk onderdeel van deze door de Commissie aangebrachte bewijzen en aanwijzingen is toegekend, is echter een kwestie van een beoordeling van de feiten die als zodanig niet vatbaar is voor toetsing door het Hof in het kader van een hogere voorziening.

In het kader van haar derde middel verwijt de FEG het Gerecht tevens dat het voorbij is gegaan aan het ontbreken van bewijs voor het bestaan van een collectieve exclusief-verkeersregeling gedurende enkele welbepaalde perioden.

In dit verband dient te worden gepreciseerd dat het Gerecht in punt 411 van het bestreden arrest heeft geoordeeld dat de Commissie het bewijs had geleverd van een voortdurende inbreuk in de periode tussen 1986 en 1994. Dat dit bewijs niet is geleverd voor bepaalde tijdvakken staat er niet aan in de weg dat de inbreuk wordt aangemerkt als bestaand gedurende een totale periode die langer is dan deze tijdvakken mits een dergelijke vaststelling op objectieve en overeenstemmende aanwijzingen berust. In het kader van een inbreuk die zich over verschillende jaren uitstrekt, heeft het feit dat zich in verschillende tijdvakken, met meer of minder lange tussenpozen, manifestaties van de mededingingsregeling voordoen, geen invloed op het bestaan van deze mededingingsregeling, voor zover de verschillende acties die daarvan deel uitmaken, één doel hebben en in het kader van één voortdurende inbreuk passen.

Echter ook tegen de vaststelling van het Gerecht dat er sprake is van een ‘voortdurende inbreuk’ maakt de FEG bezwaar. Zij meent dat de vaststelling dat er sprake is van een dergelijke inbreuk, haar rechtvaardiging, vermeld in punt 406 van het bestreden arrest, enkel vindt in het feit dat het Gerecht met betrekking tot de aan TU verweten inbreuken heeft overwogen dat ‘[zij] naar hun aard voortdurend zijn’. De FEG maakt tegen deze redenering het bezwaar dat zij niet voldoet aan de motiveringsplicht, omat de loutere verwijzing naar de ‘aard’ van de inbreuken geen toereikende inhoudelijke motivering kan vormen.

Dit argument houdt kennelijk geen rekening met punt 411 van het bestreden arrest, waarin het Gerecht heeft vastgesteld dat de Commissie het bewijs had geleverd van een voortdurende inbreuk in de periode tussen 1986 en 1994. Het Gerecht heeft in dit opzicht verwezen naar zijn redenering in de voorgaande punten van dat arrest, met name punt 408 daarvan, waarin het gedetailleerd de gronden voor de duur van deze inbreuk uiteen heeft gezet. Dat punt luidt als volgt:

Gelet op het voorgaande dient het derde door de FEG tot staving van haar hogere voorziening aangevoerde middel, betreffende een gesteld onjuiste rechtsopvatting van het Gerecht over de duur van de collectieve exclusief-verkeersregeling waarvan de Commissie in de litigieuze beschikking uitging, ongegrond worden verklaard.

Er zij aan herinnerd dat enkel het Gerecht bevoegd is om na te gaan, hoe de Commissie in elk afzonderlijk geval de zwaarte van de onrechtmatige gedragingen heeft beoordeeld. In hogere voorziening dient het Hof na te gaan, of het Gerecht op een juridisch correcte wijze alle wezenlijke factoren in aanmerking heeft genomen om de ernst van een bepaalde gedraging aan artikel 81 EG en artikel 15 van verordening nr. 17 te toetsen, en of het rechtens genoegzaam antwoord heeft gegeven op alle door rekwirante aangevoerde argumenten die strekken tot intrekking of verlaging van de geldboete (zie met name arrest Baustahlgewebe/Commissie, reeds aangehaald, punt 128).

Blijkens de punten 152 en 153 van de litigieuze beschikking, welke in punt 9 van het onderhavige arrest zijn geciteerd, heeft de Commissie, door de geldboeten te verlagen, rekening gehouden met de aan haar toe te rekenen buitensporig lange duur van de administratieve procedure.

In punt 438 van het bestreden arrest heeft het Gerecht vastgesteld dat ‘de Commissie eigener beweging de geldboete heeft verlaagd. De mogelijkheid om een dergelijke verlaging toe te kennen is een van de prerogatieven van de Commissie. Verzoeksters hebben geen enkel element aangevoerd dat rechtvaardigt dat het Gerecht bij de uitoefening van zijn volledige rechtsmacht zou overwegen een aanvullende verlaging van de geldboete toe te kennen. Het desbetreffende verzoek dient dus niet te worden ingewilligd.’

Aangezien deze vaststelling geen blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting, dient het zevende middel ongegrond te worden verklaard.