HvJ EG, 01-12-2005, nr. C-14/04

Blijkens de stukken die de verwijzende rechter aan het Hof heeft doen toekomen, is Dellas, een gespecialiseerd opvoeder in instellingen voor residentiële hulpverlening aan gehandicapte jongeren of volwassenen, door zijn werkgever ontslagen wegens meningsverschillen met deze laatste die met name betrekking hadden op het begrip werkelijke arbeid en op het loon dat verschuldigd is voor nachtarbeid die in de waakkamer wordt verricht door opvoeders in medisch-sociale instellingen en diensten voor personen met aanpassingsmoeilijkheden en gehandicapten.

Begin 2002 hebben Dellas alsmede de vakorganisaties Confédération générale du travail, Fédération nationale des syndicats des services de santé et des services sociaux CFDT en Fédération nationale de l'action sociale Force ouvrière bij de Conseil d'État beroepen ingesteld tot nietigverklaring van besluit nr. 2001-1384 wegens bevoegdheidsoverschrijding.

De Conseil d'État heeft die beroepen gevoegd en heeft het verzoek tot interventie van de Union des fédérations et syndicats nationaux d'employeurs sans but lucratif du secteur sanitaire, social et médico-social ter ondersteuning van de conclusies van de Eerste minister en de minister van Sociale Zaken, Arbeid en Solidariteit, verweerders in het hoofdgeding, ingewilligd.

Ter onderbouwing van hun beroepen voeren verzoekers in het hoofdgeding verschillende middelen aan waarmee zij de wettigheid van besluit nr. 2001-1384 betwisten. Zij betogen met name dat het bij dit besluit ingevoerde stelsel van gelijkstelling met de wettelijke arbeidstijd onverenigbaar is met het doel van richtlijn 93/104 en met de regels van de richtlijn betreffende de definitie van arbeidstijd en de vaststelling van pauzes, de maximale wekelijkse arbeidstijd en de maximale dagelijkse nachtarbeid.

Blijkens de verwijzingsbeschikking strekt het stelsel van gelijkstelling, dat voor de uren aanwezigheid en de werkelijk aangerekende arbeidsuren voorziet in een verhouding van 3 tot 1 voor de eerste negen uren en van 2 tot 1 voor de volgende uren, en dat voor de in het besluit bedoelde werknemers enkel geldt voor diensten van nachtelijk toezicht tijdens welke op het personeel niet voortdurend een beroep wordt gedaan, tot invoering van een bijzondere wijze van verrekening van de werkelijke arbeidstijd in de zin van artikel L. 212-4 van de Code du travail, met name voor de toepassing van de voorschriften inzake loon en overwerk, om rekening te houden met onderbrekingen van de werkzaamheid die tijdens de betrokken uren tijdvakken van inactiviteit omvat.

Volgens de Conseil d'État is dit stelsel van gelijkstelling met de wettelijke arbeidstijd als zodanig niet onverenigbaar met richtlijn 93/104, zoals die is uitgelegd door het Hof, aangezien het, anders dan in de zaken waarin de arresten van 3 oktober 2000, Simap (C-303/98, Jurispr. blz. I-7963), en 9 september 2003, Jaeger (C-151/02, Jurispr. blz. I-8389), zijn gewezen, noch ertoe leidt dat de tijdvakken van inactiviteit die optreden gedurende de waakdienst, tijdens welke de werknemers op hun werk aanwezig moeten zijn, met rusttijden worden gelijkgesteld, noch belet dat de uren die in het kader van dit stelsel van gelijkstelling op een bijzondere wijze worden aangerekend, in hun geheel worden beschouwd als werkelijke arbeidstijd, teneinde te beoordelen of de werkgevers hun verplichtingen inzake rusttijden en pauzes nakomen.

Het bij de Franse regeling ingevoerde stelsel van gelijkstelling bepaalt evenwel dat de werkelijk verrichte arbeid tijdens de tijdvakken van nachtelijk toezicht in een waakkamer op een bijzondere wijze wordt verrekend, teneinde rekening te houden met de geringere intensiteit van het werk in die tijdvakken, maar maakt deel uit van een strenger rechtskader dan dat van het gemeenschapsrecht, met name wat de maximale wekelijkse arbeidstijd betreft, aangezien deze volgens de Code du travail gemiddeld 44 uur gedurende twaalf opeenvolgende weken bedraagt in plaats van 48 uur gedurende vier opeenvolgende maanden krachtens richtlijn 93/104.

Van oordeel dat voor de beslechting van de bij hem aanhangige gedingen in deze omstandigheden de uitlegging van het gemeenschapsrecht noodzakelijk is, heeft de Conseil d'État de behandeling van de zaak geschorst en het Hof de volgende prejudiciële vragen gesteld:

Met zijn twee vragen, die tezamen moeten worden onderzocht, wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of richtlijn 93/104 aldus moet worden uitgelegd dat zij in de weg staat aan de regeling van een lidstaat die met betrekking tot wachtdiensten die werknemers die in dienst zijn bij bepaalde sociale en medisch-sociale instellingen verrichten volgens het stelsel van fysieke aanwezigheid op de werkplek zelf, voor de aanrekening van de werkelijke arbeidstijd voorziet in een stelsel van gelijkstelling als dat in het hoofdgeding, wanneer het nationale recht met name voor de maximale wekelijkse arbeidstijd een plafond vaststelt dat voor de werknemers gunstiger uitvalt dan dat van de richtlijn.

Zowel in de verwijzingsbeschikking als in de meeste opmerkingen die bij het Hof zijn ingediend, is erop gewezen dat een dergelijk stelsel van gelijkstelling niet enkel de arbeidstijden van de betrokken werknemers kan beïnvloeden, maar ook het niveau van de bezoldiging die zij ontvangen.

Wat dit laatste aspect betreft, zij er echter meteen op gewezen dat richtlijn 93/104 zowel blijkens het doel als blijkens de letter van de bepalingen ervan niet van toepassing is op de beloning van werknemers.

Overigens volgt deze uitlegging thans ondubbelzinnig uit artikel 137, lid 6, EG, volgens hetwelk de minimumvoorschriften die de Raad van de Europese Unie door middel van richtlijnen kan vaststellen en die met name, zoals in het hoofdgeding, de veiligheid en de gezondheid van de werknemers moeten beschermen, niet van toepassing kunnen zijn op de beloning.

Wat daarentegen de gevolgen van een stelsel van gelijkstelling als dat van het hoofdgeding voor de arbeids- en rusttijden van de betrokken werknemers betreft, zij eraan herinnerd dat uit artikel 118 A van het Verdrag, dat de rechtsgrondslag van richtlijn 93/104 vormt, uit de eerste, de vierde, de zevende en de achtste overweging van de considerans daarvan, uit het Gemeenschapshandvest van de sociale grondrechten van de werkenden, dat tijdens de Europese Raad van Straatsburg van 9 december 1989 is aangenomen, waarvan de punten 8 en 19, eerste alinea, in de vierde overweging van de considerans van richtlijn 93/104 zijn weergegeven, alsmede uit de bewoordingen van artikel 1, lid 1, daarvan, blijkt dat zij ertoe strekt minimumvoorschriften vast te stellen om de levens- en arbeidsomstandigheden van de werknemers te verbeteren door de nationale regelingen inzake met name de duur van de arbeidstijd te harmoniseren (zie arrest van 26 juni 2001, BECTU, C-173/99, Jurispr. blz. I-4881, punt 37; arrest Jaeger, reeds aangehaald, punten 45 en 47, en arrest van 5 oktober 2004, Pfeiffer e.a., C-397/01–C-403/01, Jurispr. blz. I-8835, punt 91).

Blijkens dezelfde bepalingen moet deze harmonisatie op gemeenschapsniveau inzake de organisatie van de arbeidstijd een betere bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers waarborgen door hen — onder meer dagelijkse en wekelijkse — minimumrusttijden en voldoende pauzes te waarborgen en door een plafond van 48 uur vast te stellen voor de gemiddelde maximale wekelijkse arbeidstijd, waarbij uitdrukkelijk is gepreciseerd dat dit de maximumgrens inclusief overwerk is (zie reeds aangehaalde arresten Simap, punt 49; BECTU, punt 38; Jaeger, punt 46; Pfeiffer e.a., punt 92, en arrest van 12 oktober 2004, Wippel, C-313/02, Jurispr. blz. I-9483, punt 47).

Betreffende meer in het bijzonder het begrip ‘arbeidstijd’ in de zin van richtlijn 93/104 is reeds geoordeeld dat die richtlijn dit begrip definieert als de tijd waarin de werknemer werkzaam is, ter beschikking van de werkgever staat en zijn werkzaamheden of functie uitoefent, overeenkomstig de nationale wetten en/of gebruiken, en dat dit begrip tegenover de rusttijd staat, welke twee begrippen elkaar uitsluiten (reeds aangehaalde arresten Simap, punt 47, en Jaeger, punt 48).

In dit verband moet worden vastgesteld dat richtlijn 93/104 niet voorziet in een tussencategorie tussen arbeidstijden en rusttijden en dat tot de kenmerken van het begrip ‘arbeidstijd’ in de zin van de richtlijn niet de intensiteit van de door de werknemer verrichte arbeid of zijn rendement behoort.

Het Hof heeft dienaangaande ook geoordeeld dat de begrippen ‘arbeidstijd’ en ‘rusttijd’ in de zin van richtlijn 93/104 niet moeten worden uitgelegd op basis van de voorschriften van de verschillende nationale regelingen van de lidstaten, maar begrippen van gemeenschapsrecht zijn die volgens objectieve kenmerken moeten worden omschreven op basis van het stelsel en de doelstelling van die richtlijn, die beoogt minimumvoorschriften vast te stellen om de levens- en arbeidsomstandigheden van de werknemers te verbeteren. Slechts een dergelijke autonome uitlegging kan namelijk de volle werking van deze richtlijn en een uniforme toepassing van die begrippen in alle lidstaten verzekeren (zie arrest Jaeger, reeds aangehaald, punt 58).

Het Hof heeft daaruit afgeleid dat de lidstaten niet eenzijdig de strekking van deze begrippen en van de andere voorschriften van richtlijn 93/104 kunnen bepalen door enige voorwaarde of beperking te verbinden aan het door de richtlijn aan de werknemers verleende recht op inaanmerkingneming van de arbeidstijd en van de desbetreffende rusttijd. Iedere andere uitlegging zou het nuttig effect van de richtlijn ondermijnen en indruisen tegen de doelstelling ervan om een doeltreffende bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers door middel van minimumvoorschriften te verzekeren (zie reeds aangehaalde arresten Jaeger, punten 59, 70 en 82, en Pfeiffer e.a., punt 99).

Volgens vaste rechtspraak moeten de wachtdiensten die de werknemer verricht volgens het stelsel van fysieke aanwezigheid in de instelling van de werkgever in hun geheel als arbeidstijd in de zin van richtlijn 93/104 worden beschouwd, ongeacht de daadwerkelijke arbeidsprestaties van de betrokkene gedurende die wachtdiensten (zie reeds aangehaalde arresten Simap, punt 52; Jaeger, punten 71, 75 en 103; Pfeiffer e.a., punt 93, en beschikking van 3 juli 2001, CIG, C-241/99, Jurispr. blz. I-5139, punt 34).

Dat de wachtdiensten ook bepaalde tijdvakken van inactiviteit omvatten, is in dit verband dus irrelevant.

Ook al zijn perioden waarin de werknemer geen beroepsactiviteit verricht, inherent aan de wachtdiensten waarbij hij fysiek aanwezig moet zijn in de instelling van de werkgever, omdat anders dan bij een normale werktijd, de noodzaak van spoedeisende behandelingen tijdens die diensten niet van tevoren kan worden gepland en de daadwerkelijk ontplooide activiteit naargelang van de omstandigheden varieert, volgens die rechtspraak is namelijk voor de conclusie dat dergelijke wachtdiensten die een werknemer op zijn werkplek zelf verricht, de kenmerken vertonen van het begrip ‘arbeidstijd’ in de zin van richtlijn 93/104, beslissend dat hij fysiek aanwezig moet zijn op de door de werkgever bepaalde plaats en zich er tot diens beschikking moet houden teneinde zo nodig onmiddellijk de adequate prestaties te kunnen verlenen. Derhalve moeten die verplichtingen worden geacht onder de uitoefening van de functies van die werknemer te vallen (zie reeds aangehaalde arresten Simap, punt 48, en Jaeger, punten 49 en 63).

Verder heeft het Hof reeds bij herhaling geoordeeld dat, gelet zowel op de bewoordingen als op de doelstelling en de opzet van richtlijn 93/104, de verschillende voorschriften inzake maximale arbeidstijd en minimale rusttijd die daarin zijn neergelegd, moeten worden beschouwd als bijzonder belangrijke voorschriften van communautair sociaal recht die voor alle werknemers gelden als een minimumnorm ter bescherming van hun veiligheid en hun gezondheid (zie reeds aangehaalde arresten BECTU, punten 43 en 47; Pfeiffer e.a., punt 100, en Wippel, punt 47).

Met betrekking tot het hoofdgeding moet worden opgemerkt dat uit de punten 40 tot en met 49 van dit arrest volgt dat de lidstaten ervoor moeten zorgen dat alle drempels of plafonds waarin richtlijn 93/104 voorziet om de veiligheid en de gezondheid van de werknemers doeltreffend te beschermen, worden geëerbiedigd, en dat daartoe de wachtdiensten die een werknemer als Dellas op zijn werkplek zelf verricht, volledig moeten worden meegerekend bij de bepaling van de door het gemeenschapsrecht toegestane maximale dagelijkse en wekelijkse arbeidstijd − inclusief overwerk −, ook wanneer hij gedurende deze diensten niet continu daadwerkelijk beroepswerkzaamheden verricht (zie arrest Pfeiffer e.a., reeds aangehaald, punten 93 en 95).

Het is juist dat artikel 15 van richtlijn 93/104 uitdrukkelijk toestaat dat nationale bepalingen worden toegepast of ingevoerd die gunstiger zijn voor de bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers.

Wanneer een lidstaat van deze mogelijkheid gebruik maakt, zoals de Franse Republiek heeft gedaan, nu de nationale regeling voorziet in een maximale wekelijkse arbeidstijd van 44 uur gedurende twaalf opeenvolgende weken, terwijl de richtlijn dienaangaande een maximum van 48 uur gedurende vier opeenvolgende maanden voorschrijft, moet de eerbiediging van de bij de richtlijn vastgestelde regels enkel worden getoetst aan de bij de richtlijn gestelde grenzen, met uitsluiting van de nationale bepalingen die de werknemers meer bescherming bieden.

Ongeacht de toepassing van dergelijke nationale bepalingen is het evenwel van belang dat het nuttig effect van de bij richtlijn 93/104 aan de werknemers verleende rechten integraal wordt verzekerd, hetgeen noodzakelijkerwijs impliceert dat de lidstaten verplicht zijn te waarborgen dat elk minimumvoorschrift van de richtlijn wordt geëerbiedigd.

In dit verband moet worden vastgesteld dat, zoals de Franse regering ter terechtzitting in antwoord op een vraag van het Hof zelf heeft erkend, de wijze waarop de wachtdiensten in het kader van het stelsel van gelijkstelling dat in het hoofdgeding aan de orde is, worden geteld, ertoe kan leiden dat aan de betrokken werknemer een totale arbeidstijd van 60 uur of zelfs meer per week wordt opgelegd.

Een dergelijke nationale regeling leidt dus duidelijk tot overschrijdingen van de maximale wekelijkse arbeidstijd die bij artikel 6, punt 2, van de richtlijn op 48 uur is bepaald.

Aan deze beoordeling wordt noch afgedaan door het betoog van de Franse regering dat het in Frankrijk geldende stelsel van gelijkstelling weliswaar bestaat in de toepassing van een wegingsmechanisme om rekening te houden met het bestaan van tijdvakken van inactiviteit tijdens de wachtdiensten, maar toch alle uren van aanwezigheid van de werknemers verrekent voor de bepaling van hun rechten op dagelijkse en wekelijkse rusttijden, noch door de vaststelling van de verwijzende rechter dat de nationale regeling waartegen bij hem beroep is ingesteld, verschilt van de regelingen waarom het ging in de zaken waarin voormelde arresten Simap en Jaeger zijn gewezen, doordat zij de tijdvakken waarin de werknemer op zijn werkplek aanwezig is om er een wachtdienst te vervullen, maar er niet daadwerkelijk een beroep op hem wordt gedaan, niet met rusttijd gelijkstelt.

Vaststaat namelijk dat krachtens een nationale regeling als die in het hoofdgeding de uren waarop de werknemer tijdens de wachtdiensten aanwezig is in de instelling van zijn werkgever, en die ook tijdvakken van inactiviteit omvatten, slechts ten dele, aan de hand van forfaitaire coëfficiënten, in aanmerking worden genomen voor de berekening van het overwerk en dus voor de vaststelling van de maximale arbeidstijd, terwijl het gemeenschapsrecht vereist dat die uren van aanwezigheid in hun geheel als arbeidsuren worden verrekend.

Bovendien worden volgens een dergelijke nationale regeling enkel de uren van aanwezigheid die worden geacht overeen te stemmen met werkelijke arbeid, als arbeidstijd verrekend. Zoals in punt 43 van dit arrest reeds is opgemerkt, kan de kwalificatie van een tijdvak van aanwezigheid van de werknemer op de werkplek als arbeidstijd in de zin van richtlijn 93/104 niet afhangen van de intensiteit van de activiteit van de werknemer, maar wordt deze enkel bepaald door de verplichting van de werknemer om ter beschikking van zijn werkgever te staan.

Hoe dan ook, de enkele omstandigheid dat alle uren van aanwezigheid van werknemers op hun werkplek in aanmerking worden genomen voor de geldendmaking van bepaalde rechten die zij ontlenen aan richtlijn 93/104, in casu de rechten op dagelijkse en wekelijkse rusttijd, kan niet volledig garanderen dat de bij de richtlijn aan de lidstaten opgelegde verplichtingen worden nagekomen, gelet op het feit dat de lidstaten al deze rechten moeten waarborgen en met name het recht dat de maximale wekelijkse arbeidstijd op 48 uur wordt bepaald.

Daaraan moet worden toegevoegd dat de in de richtlijn voorziene afwijkingen niet kunnen gelden voor nationale bepalingen als die welke door besluit nr. 2001-1384 zijn ingevoerd.

Enerzijds behoort artikel 2 van richtlijn 93/104, dat de voornaamste daarin gehanteerde begrippen definieert, met name de begrippen arbeidstijd en rusttijd, niet tot de bepalingen van de richtlijn waarvan kan worden afgeweken.

Anderzijds wordt in casu zelfs niet gesteld dat een regeling als die in het hoofdgeding kan vallen onder een van de gevallen bedoeld in de artikelen 17, leden 1 en 2, en 18, lid 1, sub b-i, van richtlijn 93/104.

Gelet op bovenstaande overwegingen, moet op de gestelde vragen worden geantwoord dat richtlijn 93/104 aldus moet worden uitgelegd dat:

Ten aanzien van de partijen in het hoofdgeding is de procedure als een aldaar gerezen incident te beschouwen, zodat de nationale rechterlijke instantie over de kosten heeft te beslissen. De door anderen wegens indiening van hun opmerkingen bij het Hof gemaakte kosten komen niet voor vergoeding in aanmerking.

Het Hof van Justitie (Tweede kamer) verklaart voor recht:

Richtlijn 93/104/EG van de Raad van 23 november 1993 betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd, moet aldus worden uitgelegd dat zij in de weg staat aan de regeling van een lidstaat die met betrekking tot wachtdiensten die werknemers van bepaalde sociale en medisch-sociale instellingen verrichten volgens het stelsel van fysieke aanwezigheid op de werkplek zelf, voor de aanrekening van de werkelijke arbeidstijd voorziet in een stelsel van gelijkstelling als dat waarom het gaat in het hoofdgeding, wanneer niet is verzekerd dat wordt voldaan aan alle minimumvoorschriften die in deze richtlijn zijn vastgesteld om de veiligheid en de gezondheid van de werknemers doeltreffend te beschermen.

Wanneer het nationale recht met name voor de maximale wekelijkse arbeidstijd een plafond vaststelt dat voor de werknemers gunstiger uitvalt, zijn voor de vraag of de beschermende regels van de richtlijn worden geëerbiedigd, enkel de drempels of plafonds van belang die worden genoemd in de richtlijn.