HvJ EG, 10-06-2004, nr. C-168/02

Artikel 2, eerste alinea, Executieverdrag legt als beginsel vast dat‘zij die woonplaats hebben op het grondgebied van een verdragsluitende staat […][worden] opgeroepen voor de gerechten van die staat’.

Naast deze algemene bevoegdheid voorziet het Executieverdrag in een reeks bijzondere bevoegdheden op grond waarvan de verzoeker kan besluiten, zijn vordering voor een andere rechterlijke instantie aanhangig te maken dan die van de staat waar de verweerder woonplaats heeft.

Tot die bijzondere bevoegdheidsregels behoort artikel 5, punt 3, Executieverdrag, dat bepaalt dat de verweerder ten aanzien van verbintenissen uit onrechtmatige daad kan worden opgeroepen voor het gerecht ‘van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’.

Uit de rechtspraak volgt dat, ingeval de plaats waar zich een feit heeft voorgedaan dat aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad kan meebrengen, en de plaats waar door dit feit schade is ontstaan, niet samenvallen, de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in artikel 5, punt 3, Executieverdrag aldus moet worden verstaan dat zij zowel doelt op de plaats waar de schade is ingetreden als op de plaats van de veroorzakende gebeurtenis, zodat de verweerder ter keuze van de verzoeker voor de ene of de andere van die plaatsen voor de rechter kan worden opgeroepen.3.

Rudolf Kronhofer, die in Oostenrijk woont, heeft bij een Oostenrijkse rechter een schadevordering ingediend tegen meerdere personen die woonplaats in Duitsland hebben, in hun hoedanigheid van bedrijfsleider of beleggingsadviseur van de eveneens in Duitsland gevestigde vennootschap voor vermogensbeheer Protectas Vermögensverwaltungs GmbH (hierna: ‘Protectas’).

Verzoekers vordering strekt tot vergoeding van de financiële schade die hij stelt te hebben geleden door de handelwijze van verweerders, die hem per telefoon ertoe zouden hebben aangezet een call-optietransactie voor aandelen te sluiten, zonder hem te waarschuwen voor de risico's van een dergelijke transactie.

Kronhofer heeft een bedrag van 82 500 USD overgemaakt naar een beleggingsrekening bij Protectas in Duitsland. Dit bedrag is op de beurs in Londen (Verenigd Koninkrijk) geïnvesteerd in uiterst speculatieve aankoopopties, zogenaamde ‘call opties’. Door deze beurstransactie is een deel van het geïnvesteerde bedrag verloren gegaan.

Als schadevergoeding vordert Kronhofer voor de Oostenrijkse rechterlijke instanties een bedrag van 31 521,26 USD. Tot staving van zijn vordering voert hij aan dat de Oostenrijkse gerechten bevoegd zijn op grond van artikel 5, punt 3, Executieverdrag, omdat de door hem aangevoerde schade is geleden in Oostenrijk, op de plaats waar hij woont.

De rechter in eerste aanleg (Landesgericht Feldkirch) (Oostenrijk) heeft zich onbevoegd verklaard op grond dat deze schadevordering op een overeenkomst berust en niet op onrechtmatige daad, zodat artikel 5, punt 3, Executieverdrag niet van toepassing is en de Oostenrijkse rechterlijke instanties bijgevolg niet bevoegd kunnen worden geacht. Kronhofer is van deze beslissing in hoger beroep gegaan.

De appelrechter (Oberlandesgericht Innsbruck) (Oostenrijk) heeft zich eveneens onbevoegd verklaard, maar om andere redenen dan de rechter in eerste aanleg. Hij heeft aanvaard dat de vordering van betrokkene uitsluitend berust op onrechtmatige daad, zodat artikel 5, punt 3, Executieverdrag toepasselijk is. Hij heeft evenwel geoordeeld dat de toepassing van deze bepaling hem niet bevoegd kan maken, omdat noch de plaats van het schadebrengende feit, noch de plaats waar de schade is ingetreden, zich in Oostenrijk bevindt.

Volgens de appelrechter is de plaats van het schadebrengende feit de plaats vanwaar verweerders verzoeker hebben gebeld om hem ertoe aan te zetten de overeenkomst te sluiten die heeft geleid tot de litigieuze beurstransactie, dat wil zeggen Duitsland. De plaats waar de schade is ingetreden bevindt zich volgens deze rechter eveneens in Duitsland, op de plaats waar de beleggingsrekening van betrokkene is geopend waarnaar deze de bedragen heeft overgemaakt die vervolgens zijn geïnvesteerd en waar de litigieuze financiële verliezen zijn geleden. Dienaangaande heeft de appelrechter beklemtoond dat het voor deze beoordeling niet ter zake doet dat de door Kronhofer geleden verliezen uiteindelijk zijn vermogen ‘in het algemeen’ hebben aangetast.

Betrokkene heeft tegen deze beslissing beroep tot ‘Revision’ ingesteld bij het Oberste Gerichtshof. Deze rechterlijk instantie heeft om te beginnen verklaard dat, in de veronderstelling dat, zoals Kronhofer aanvoert, er nooit een contractuele relatie heeft bestaan tussen partijen in het geding, de vordering van Kronhof wel degelijk op onrechtmatige daad is gebaseerd en niet op een overeenkomst.4.

Hiervan uitgaande heeft het Oberste Gerichtshof zijn bevoegdheid getoetst aan de rechtspraak van het Hof inzake het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in artikel 5, punt 3, Executieverdrag.

Wat de plaats van het schadebrengende feit betreft, heeft deze rechterlijke instantie overwogen dat de aangevoerde schade, anders dan Kronhofer stelt, niet voortvloeit uit de transactie in het kader waarvan hij in Oostenrijk bepaalde bedragen heeft overgemaakt naar een beleggingsrekening in Duitsland, maar uit de omstandigheid dat de Duitse beleggingsvennootschap, anders dan hem per telefoon was meegedeeld, de betrokken fondsen heeft belegd in speculatieve transacties die hem financieel verlies hebben berokkend.

Aangaande de plaats waar de schade is ingetreden, is het Oberste Gerichtshof geneigd te oordelen dat de rechtspraak van het Hof, die is gebaseerd op een onderscheid tussen primaire schade en secundaire schade, in casu niet kan worden toegepast.6 De door Kronhofer aangevoerde bijzonderheid van de litigieuze situatie zou inhouden dat het verlies van het gedeelte van het vermogen dat hij had belegd in een andere verdragsluitende staat dan zijn woonstaat, tezelfdertijd en in dezelfde mate zijn gehele vermogen heeft getroffen, zodat sprake is van identieke en gelijktijdige schade en niet van secundaire of later ingetreden schade.

In deze omstandigheden vraagt de verwijzende rechter zich af of de plaats waar de schade is ingetreden niet ook de plaats kan zijn waar zich volgens verzoeker ‘het centrum van zijn vermogen’ bevindt en, bijgevolg, de plaats waar hij woont of gewoonlijk verblijft.

Het Oberste Gerichtshof heeft bijgevolg beslist de behandeling van de zaak te schorsen en het Hof de volgende prejudiciële vraag te stellen:

Met deze vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 5, punt 3, Executieverdrag aldus moet worden uitgelegd dat de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ ook kan doelen op verzoekers woonplaats, waar zich het ‘centrum van zijn vermogen’ bevindt, op grond dat hij aldaar financiële schade heeft geleden die zijn gehele vermogen treft ten gevolge van het in een andere verdragsluitende staat ingetreden en door hem geleden verlies van bepaalde onderdelen van dat vermogen.

Volgens mij moet deze vraag ontkennend worden beantwoord. Een vordering die uitsluitend is gebaseerd op ‘verbintenissen uit onrechtmatige daad’ in de zin van artikel 5, punt 3, Executieverdrag6., kan niet op die enkele grond worden voorgelegd aan de gerechten van de staat waar de verzoeker woont.

Ik zal mijn beoordeling baseren op drie reeksen argumenten, die in de eerste plaats verband houden met de algemene structuur van het Executieverdrag, in de tweede plaats met de eisen van een goede rechtsbedeling en een nuttige procesinrichting en, in de derde plaats, met de noodzaak te voorzien in een zekere en voorzienbare bevoegdheidsverdeling.

Wat in de eerste plaats de algemene structuur Executieverdrag betreft, zij eraan herinnerd dat de bij dit Verdrag ingevoerde bevoegdheidsverdeling is gebaseerd op het algemene beginsel dat de gerechten van de verdragsluitende staat van de woonplaats van de verweerder bevoegd zijn (artikel 2, eerste alinea).

Zoals het Hof bovendien heeft beklemtoond in het arrest Dumez France en Tracoba, blijkt uit het Verdrag ‘een afkeer van de bevoegdheid van de gerechten van de woonplaats van de verzoeker, daar in artikel 3, tweede alinea, de toepassing van nationale bepalingen die in dergelijke bevoegdheden voorzien, wordt uitgesloten voor verweerders die woonplaats hebben op het grondgebied van een verdragsluitende staat’.7.

Slechts bij wijze van uitzondering, op grond van bepaalde bijzondere omstandigheden, erkent het Executieverdrag in artikel 14 en in de artikelen 5, punt 2, en 8, punt 2, uitdrukkelijk de bevoegdheid van de rechterlijke instanties van de verdragsluitende staat van de woonplaats van de verzoeker, dat wil zeggen de bevoegdheid van het forum actoris. Deze bijzondere regelingen zijn ingevoerd ter bescherming van de consument of de verzekeringnemer, als contractpartij die economisch zwakker en juridisch minder ervaren wordt geacht dan zijn professionele medecontractant, alsmede van de tot onderhoud gerechtigde, die wordt geacht behoeftig te zijn.8.

Buiten de uitdrukkelijk door het Executieverdrag voorziene gevallen zijn de gerechten van de verdragsluitende staat waar de verzoeker woont in beginsel niet bevoegd, inzonderheid niet op basis van artikel 5, punt 3, van het Verdrag.9.

Enkel in afwijking van de algemene regel volgens welke de gerechten van de staat waar de verweerder woont, bevoegd zijn, voorziet titel II, afdeling 2, Executieverdrag in een aantal bijzondere bevoegdheden, die ter keuze van de verzoeker staan. Tot die bijzondere bevoegdheden behoort die welke is neergelegd in artikel 5, punt 3, van genoemd Verdrag.

Derhalve moet deze bepaling strikt worden uitgelegd10., omdat anders ‘het in artikel 2, eerste alinea, Executieverdrag neergelegde algemene beginsel volgens hetwelk de gerechten van de verdragsluitende staat op het grondgebied waarvan de verweerder woonplaats heeft, bevoegd zijn, [zou] worden uitgehold en […] uiteindelijk, buiten de uitdrukkelijk geregelde gevallen, de bevoegdheid van de gerechten van de woonplaats van de eiser [zou] worden erkend, welke bevoegdheid de opstellers van het Executieverdrag hebben willen uitsluiten […]’.11. Zoals ik hierna zal uiteenzetten, moet een dergelijke uitlegging van artikel 5, sub 3, van het Executieverdrag rekening houden met de eisen van een goede rechtsbedeling en een nuttige procesinrichting.

In de tweede plaats zij, wat de eisen van een goede rechtsbedeling en een nuttige procesinrichting betreft, eraan herinnerd dat de bijzondere bevoegdheden als bedoeld in titel II, afdeling 2, van het Executieverdrag, waaronder die welke is neergelegd in artikel 5, punt 3, berusten‘op het bestaan van een bijzonder nauw verband tussen de vordering en andere gerechten dan die van de staat van de woonplaats van de verweerder, zodat de bevoegdheid van die gerechten gerechtvaardigd is om redenen van goede rechtsbedeling en nuttige procesinrichting’.12.

Zoals gezegd heeft het Hof in het arrest Mines de Potasse d'Alsace erkend dat wanneer de plaats van de veroorzakende gebeurtenis niet dezelfde is als de plaats waar de schade is ingetreden, de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in de zin van artikel 5, punt 3, Executieverdrag kan doelen op een van beide plaatsen.13.

Deze rechtspraak berust op overwegingen van goede rechtsbedeling en nuttige procesinrichting.

Het Hof heeft immers vastgesteld dat eerst van aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad kan worden gesproken, wanneer een oorzakelijk verband is komen vast te staan tussen de schade en het feit waaruit die schade is voortgekomen.14. Het heeft daaruit geconcludeerd dat, gelet op het nauwe verband tussen de voor iedere aansprakelijkheid noodzakelijke elementen, het de voorkeur verdient om niet te kiezen voor een van de beide aanknopingspunten die van betekenis zijn, te weten de plaats van de veroorzakende gebeurtenis en die waar de schade is ingetreden, daar elk hiervan naar gelang van de omstandigheden een bijzonder nuttig uitgangspunt kan vormen voor de bewijslevering en de procesvoering.15.

Enkel om deze redenen heeft het Hof geoordeeld dat de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in artikel 5, punt 3, Executieverdrag aldus moet worden bepaald dat aan de verzoeker de keuze wordt toegekend om zijn vordering in te dienen hetzij op de plaats van het intreden van de schade, hetzij op de plaats van de veroorzakende gebeurtenis.16.

Het Hof is uitsluitend uitgegaan van de noodzaak, te waarborgen dat de gerechten die objectief het best geplaatst zijn om te beoordelen of in het betrokken geval alle voor aansprakelijkheid noodzakelijke elementen aanwezig zijn, bevoegd zijn. Het heeft met andere woorden niet het slachtoffer een bevoegdheidsprivilege willen verlenen zoals in de artikelen 5, punt 2, 8, punt 2, en 14 Executieverdrag.

Het arrest Franse kalimijnen kan dus niet worden beschouwd als de bevestiging, ten aanzien van verbintenissen uit onrechtmatige daad, dat de gerechten van het forum actoris bevoegd zijn, ook al kan één van de in dat arrest genoemde bevoegdheidscriteria, dat wil zeggen de plaats van de veroorzakende gebeurtenis of de plaats van het intreden van de schade, in de praktijk samenvallen met de plaats waar de gelaedeerde woont.

Het arrest Marinari bevestigt duidelijk deze analyse. Vanuit voormeld oogpunt van goede rechtsbedeling en nuttige procesinrichting, heeft het Hof immers verduidelijkt dat het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in de zin van artikel 5, punt 3, Executieverdrag,‘niet zo ruim [kan] worden uitgelegd, dat het iedere plaats omvat waar de schadelijke gevolgen voelbaar zijn van een feit dat reeds elders daadwerkelijk ingetreden schade heeft veroorzaakt’.17.

Derhalve heeft het Hof geoordeeld dat ‘dat begrip niet aldus [kan] worden uitgelegd, dat het ook ziet op de plaats waar de gelaedeerde […] stelt vermogensschade te hebben geleden als gevolg van een door hem geleden, in een andere verdragsluitende staat ingetreden aanvankelijke schade’.18.

Om de draagwijdte van het arrest Marinari beter te begrijpen, breng ik in herinnering dat in deze zaak een in Italië wonende particulier bij een Italiaanse rechterlijke instantie een vordering had ingediend tegen de te Londen gevestigde Lloyd's Bank, waarvan personeelsleden ervoor hadden gezorgd dat orderbriefjes die hij bij die instelling had gedeponeerd, in beslag waren genomen wegens hun kennelijk twijfelachtige herkomst, waarop hij op Brits grondgebied was gearresteerd. Betrokkenes vordering strekte tot betaling van de tegenwaarde van niet aan hem /terugbetaalde orderbriefjes en vergoeding van de schade die hij stelde te hebben geleden door zijn vrijheidsberoving, alsook door de beëindiging van diverse overeenkomsten en de aantasting van zijn goede naam.

Zoals advocaat-generaal Darmon in zijn conclusie in de zaak Marinari heeft beklemtoond, gaat het daarbij om een situatie waarin het veroorzakende feit (het aan de personeelsleden van de bank verweten gedrag) en de rechtstreekse schadelijke gevolgen (inbeslagneming van de orderbriefjes en gevangenneming van de betrokkene) in één staat (Verenigd Koninkrijk) zijn gelokaliseerd en waarin de primaire schade heeft geleid tot een vermogensvermindering van de gelaedeerde (financiële schade door de beëindiging van diverse overeenkomsten) in een andere verdragsluitende staat (Italië).19.

Het ging dus niet om een situatie als die welke het Hof heeft onderzocht in het arrest Franse kalimijnen, waar de plaats van de veroorzakende gebeurtenis zich bevond op het grondgebied van een andere staat dan die waar de schade algemeen was ingetreden, zodat ten aanzien van de bevoegdheid een keuzemogelijkheid moest worden gelaten teneinde niet één van de aanknopingspunten die van belang zijn voor de beoordeling van de vraag of de noodzakelijke elementen voor aansprakelijkheid aanwezig zijn, uit te sluiten.

Met andere woorden, in de zaak Marinari hield het enige element dat was aangevoerd om de bevoegdheid van de Italiaanse gerechten in plaats van de Britse te doen erkennen, verband met de omstandigheid dat de betrokkene stelde in Italië financieel verlies te hebben geleden nadat in het Verenigd Koninkrijk verlies was ingetreden en geleden. Dit aanknopingspunt werd ontoereikend geacht om de bevoegdheid van de Italiaanse gerechten te rechtvaardigen.

Deze rechtspraak volgt de logica van het reeds aangehaalde arrest Dumez France en Tracoba.

In de zaak Dumez France en Tracoba was de gestelde schade immers slechts het indirecte gevolg van schade die primair rechtstreeks aan andere rechtspersonen was berokkend op een andere plaats dan waar de indirect of zijdelings gelaedeerde vervolgens schade heeft geleden.

Geplaatst voor een dergelijke situatie heeft het Hof geoordeeld dat‘[…] het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in artikel 5, punt 3, Executieverdrag […] slechts aldus mag worden verstaan, dat [het] verwijst naar de plaats waar het veroorzakende feit dat de aansprakelijkheid uit onrechtmatige daad meebrengt, rechtstreeks schadelijke gevolgen heeft gehad voor degene die er rechtstreeks is door gelaedeerd’.20. Deze bepalingen van het Executieverdrag kunnen met andere woorden niet aldus worden uitgelegd dat ‘een verzoeker die stelt schade te hebben geleden die het gevolg is van schade geleden door andere personen, die rechtstreeks door het schadebrengende feit zijn gelaedeerd, de veroorzaker van dat feit kan oproepen voor de gerechten van de plaats waar hij zelf de schade in zijn vermogen heeft vastgesteld’.21.

Evenals Zeki Karan, de Oostenrijkse regering en de Commissie van de Europese Gemeenschappen ben ik van mening dat hetgeen volgens de arresten Dumez France en Tracoba alsmede Marinari geldt voor consecutieve of indirecte vermogensschade, die met andere woorden bijkomend is bij primaire schade die is ingetreden en door een rechtstreeks gelaedeerde geleden in een andere verdragsluitende staat, noodzakelijkerwijs en a fortiori geldt voor vermogensschade die gelijktijdig en in dezelfde mate gevolgen sorteert in een andere verdragsluitende staat dan die waar ze is ingetreden en door de betrokkene is geleden.

In een dergelijke hypothese rechtvaardigt immers niets dat bevoegdheid wordt toebedeeld aan de gerechten van een andere verdragsluitende staat dan die op het grondgebied waarvan zowel de veroorzakende gebeurtenis als het intreden van de volledige schade hebben plaatsgevonden, dat wil zeggen alle voor de aansprakelijkheid noodzakelijke elementen. Deze nieuwe bevoegdheidsverdeling is geenszins objectief noodzakelijk voor de bewijslevering of de procesorganisatie. De erkenning van een dergelijke bevoegdheid zou neerkomen op een uitbreiding van het keuzerecht van de verzoeker zonder dat bijzondere omstandigheden zulks rechtvaardigen.

In de derde plaats breng ik in herinnering, dat de noodzaak een vaste en voorzienbare bevoegdheidsverdeling vast te stellen, volgens het Hof een wezenlijke doelstelling van het Executieverdrag vormt.22.

Bevoegdheid van de gerechten van de plaats van de woonplaats van verzoeker, waar zich ‘het centrum van zijn vermogen’ bevindt, zou kennelijk in strijd zijn met deze wezenlijke doelstelling.

Zoals de Commissie immers terecht heeft beklemtoond, zouden ernstige moeilijkheden kunnen ontstaan indien de rechterlijke bevoegdheid werd bepaald op basis van de woonplaats van de verzoeker of van de plaats waar zich het ‘centrum van zijn vermogen’ bevindt, temeer daar deze plaatsen in voorkomend geval niet noodzakelijkerwijs rechtens en feitelijk identiek zijn.

Hieruit volgt dat dergelijke bevoegdheidscriteria evenmin beantwoorden aan het door het Hof in herinnering gebrachte vereiste van voorzienbaarheid, a fortiori in de veronderstelling dat de plaats van de woonplaats of de plaats van het ‘centrum van het vermogen’ in dergelijke omstandigheden naar goeddunken van de verzoeker zou kunnen variëren.23. Het is niet uitgesloten dat een dergelijk stelsel forum shopping aanmoedigt, doordat de gelaedeerde de mogelijkheid wordt geboden om via de keuze of de wijziging van zijn woonplaats of van het ‘centrum van zijn vermogen’ te bepalen, welke rechter bevoegd is.

Derhalve moet op de prejudiciële vraag worden geantwoord dat artikel 5, punt 3, Executieverdrag aldus moet worden uitgelegd dat de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ niet doelt op de plaats van de woonplaats van verzoeker, waar zich het ‘centrum van zijn vermogen’ bevindt en waar hij stelt financiële schade te hebben geleden die zijn gehele vermogen aantast ten gevolge van het in een andere verdragsluitende staat ingetreden en door hem geleden verlies van bepaalde onderdelen van dat vermogen.

Gelet op bovenstaande overwegingen stel ik het Hof voor om de door het Oberste Gerichtshof voorgelegde vraag als volgt te beantwoorden:

‘Artikel 5, punt 3, van het Verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, zoals gewijzigd bij het Verdrag van 9 oktober 1978 inzake de toetreding van het Koninkrijk Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland, bij het Verdrag van 25 oktober 1982 inzake de toetreding van de Helleense Republiek, en bij het Verdrag van 26 mei 1989 inzake de toetreding van het Koninkrijk Spanje en de Portugese Republiek en bij het Verdrag van 29 november 1996 inzake de toetreding van de Republiek Oostenrijk, de Republiek Finland en het Koninkrijk Zweden, moet aldus worden uitgelegd dat de uitdrukking ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ niet doelt op de plaats van de woonplaats van verzoeker, waar zich het ‘centrum van zijn vermogen’ bevindt en waar hij stelt financiële schade te hebben geleden die zijn gehele vermogen aantast ten gevolge van het in een andere verdragsluitende staat ingetreden en door hem geleden verlies van bepaalde onderdelen van dat vermogen.’