Uithuisplaatsing van kinderen: Europese controverse en de rol van het EHRM

In het 70-jarig lustrumjaar van het EVRM mag een bijdrage over kinderbeschermingsmaatregelen niet ontbreken. Het EHRM buigt zich zeer regelmatig over kinderbeschermingszaken waar vragen spelen over al dan niet langdurige of permanente uithuisplaatsingen van kinderen. De beslissing om een kind uit huis te plaatsen kan soms noodzakelijk zijn om kinderen te beschermen, maar maakt tegelijkertijd een inbreuk op fundamentele rechten van kinderen en hun ouders. Al in 2013 besteedden wij in dit tijdschrift aandacht aan rechten van minderjarigen bij een uithuisplaatsing, waarbij duidelijk werd dat deze rechten via een concretisering van de belangen van het kind in het licht van het IVRK steeds meer naar voren kwamen in de jurisprudentie van het EHRM.1In veel Europese lidstaten is discussie over de inzet van kinderbeschermingsmaatregelen, terwijl er weinig consensus te vinden is over de snelheid en de intensiteit waarmee jeugdbeschermingsinstanties moeten ingrijpen in gezinnen waar zorgen zijn over de ontwikkeling van kinderen. Dit leidde zelfs tot demonstraties tegen nationaal beleid waarin kinderen relatief snel uit huis worden geplaatst en documentaires over een te actieve overheid.2 Recent speelt de discussie over de vraag of kinderen niet te snel uit huis worden geplaatst ook weer in Nederland.3 Die discussie werd in oktober 2021 verder aangewakkerd door het bericht van het CBS dat bij gezinnen die slachtoffer zijn geworden van de toeslagenaffaire, zeker 1115 kinderen uit huis zijn geplaatst,4 hetgeen veel vragen opriep over de rechtvaardiging van die uithuisplaatsingen.

Er zijn grote verschillen tussen de verschillende kinderbeschermingssystemen binnen de Raad van Europa.5 Er zijn systemen waarbij de overheid een lage drempel hanteert om kinderen te beschermen door ze uit huis te plaatsen en vervolgens snel doorpakt richting een nieuwe permanente opvoedplek voor het kind via adoptie. In andere systemen in Europa is de overheid juist heel terughoudend om kinderen uit huis te plaatsen en als dan toch een uithuisplaatsing volgt, is de focus vooral gericht op het behoud van de banden tussen ouders en kinderen.6 Deze beide perspectieven lijken recht tegenover elkaar te staan en de roep om meer duidelijkheid hierover binnen de Raad van Europa neemt dan ook toe.7 Voor beide perspectieven valt iets te zeggen. Snel ingrijpen in een gezin kan voorkomen dat kinderen langdurig slachtoffer zijn van geweld of ontwikkelingsschade oplopen. Tegelijkertijd betekent een uithuisplaatsing een scheiding van kinderen en hun ouders hetgeen vaak gepaard gaat met trauma.8 Bovendien gaat direct na de uithuisplaatsing een fictieve klok tikken omdat kinderen zich onherroepelijk zullen gaan hechten aan nieuwe opvoeders. Die hechting aan nieuwe opvoeders kan een terugplaatsing in de weg staan, ook als ouders hun zaakjes inmiddels weer op orde hebben of zelfs de initiële uithuisplaatsing later onterecht blijkt te zijn. Beslissingen over de inzet van kinderbeschermingsmaatregelen balanceren dan ook vaak tussen twee kwaden. Het te laat ingrijpen in gezinnen waar kinderen slachtoffer zijn van mishandeling kan een ernstige schending van kinderrechten opleveren. Het te snel en te vergaand ingrijpen in gezinnen kan echter net zo zeer leiden tot een schending van kinderrechten. De ongemakkelijke realiteit daarbij is dat kinderbeschermingsautoriteiten het onmogelijk in alle zaken bij het rechte eind kunnen hebben, zo merkte ook rapporteur voor de Raad van Europa, Valeriu Ghiletchi, op.9

In deze bijdrage analyseren wij hoe het EHRM zich opstelt ten aanzien van beslissingen over uithuisplaatsingen en de gevolgen van die plaatsing op langere termijn. Onderzocht wordt in hoeverre het EHRM verdragstaten richting biedt bij het nemen van ingewikkelde beslissingen over uithuisplaatsingen en terugplaatsingen dan wel permanente plaatsingen en of daaruit conclusies kunnen worden getrokken voor de Nederlandse praktijk.

In de volgende paragraaf zullen eerst de contouren rondom verdragsverplichtingen bij kinderbescherming op grond van artikel 8 EVRM worden geschetst. Vervolgens zal ingegaan worden op de Europese controverse rondom uithuisplaatsingen (par. 3) en op de vraag hoe het EHRM zich anno 2021 opstelt ten opzichte van deze controverse, waarbij zowel de beslissing tot uithuisplaatsing als de uitvoering daarvan centraal staan, en welke rol het EHRM in de toekomst zou kunnen spelen (par. 4). Ten slotte zal een eerste aanzet worden gedaan tot de betekenis van dit alles voor de Nederlandse rechtspraktijk (par. 5) en zullen conclusies volgen (par. 6).

Wat betreft de jurisprudentie van het EHRM over kinderbescherming kan grofweg een onderscheid worden gemaakt tussen twee categorieën zaken. Enerzijds is het EHRM in een groot aantal zaken ingegaan op de verplichting van staten om kinderen te beschermen tegen geweld, een verplichting die ook in het VN-Kinderrechtenverdrag en door het VN-Kinderrechtencomité sterk benadrukt wordt.10 In de vroege jurisprudentie van het EHRM ging het hierbij om geweld dat werd gepleegd door (semi)-overheidsfunctionarissen, zoals een agent op het politiebureau of een leerkracht op school.11 Vanaf de late jaren negentig heeft het EHRM evenwel een uitgebreide jurisprudentielijn ontwikkeld omtrent de bescherming van kinderen tegen geweld door private personen, doorgaans de eigen opvoeders.12 Deze zaken worden meestal afgedaan onder artikel 3 EVRM, het verbod op foltering of onmenselijke behandeling. Voor behandeling onder artikel 3 EVRM moet er uiteraard wel sprake zijn van een minimale ernst, ofwel de minimum level of severity.13 De vraag hoe ver de staatsverplichting om kinderen te beschermen tegen geweld reikt, is evenwel ook behandeld onder artikel 2 EVRM, in zaken waarin de verwondingen fataal werden;14 onder artikel 4 EVRM, in zaken waarin het ging om gedwongen arbeid15 en onder artikel 8 EVRM, in zaken waarin niet werd voldaan aan de minimale ernst die wordt vereist onder artikel 3 EVRM.16 Hoewel de verplichting om kinderen te beschermen tegen geweld onder verschillende artikelen kan worden bepleit, is het uitgangspunt steeds hetzelfde. De staat heeft een negatieve verplichting om zich te onthouden van geweld tegen kinderen en, relevant voor de zaken waarin het om kindermishandeling thuis gaat, positieve verplichtingen om kindermishandeling actief te voorkomen en bij vermoedens van kindermishandeling een onderzoek in te stellen en zo nodig in te grijpen.17

Staten zijn zo verplicht om op te treden wanneer zij wisten of hadden kunnen weten dat kinderen thuis slachtoffer zijn van kindermishandeling. Maar hoe ver moeten of mogen staten hierin gaan? Daarover gaat de tweede categorie zaken over kinderbescherming. Deze betreft zaken over uithuisplaatsingen en de beslissingen die volgen op de uithuisplaatsing. Deze zaken worden doorgaans behandeld onder artikel 8 EVRM, het recht op bescherming van het familieleven.18 In de jurisprudentie van het EHRM over deze zaken is een duidelijke ontwikkeling te zien van een focus op de rechten van ouders naar een focus op de rechten van kinderen.19 In de jaren tachtig van de vorige eeuw lag de nadruk vooral op de negatieve verplichting van de staat om het gezin ongemoeid te laten. Het recht van ouders op bescherming van hun familieleven en hun kinderen naar eigen inzicht op te voeden, stond centraal.20 Vanaf de jaren negentig kwam er meer ruimte voor de rechten van kinderen en benadrukte het Hof de verplichting van staten om een zorgvuldige afweging te maken tussen de conflicterende belangen van ouders en kinderen.21 Daarbij gaf het EHRM aan dat de belangen van het kind voorop staan en prevaleren boven de belangen van de ouders.22 De laatste periode, welke in belangrijke mate is beïnvloed door de toonaangevende uitspraak Neulinger en Shuruk tegen Zwitserland van de Grote Kamer,23 kenmerkt zich door een steeds grotere nadruk op de rechten van kinderen. In deze zaak stelde het Hof vast dat bij de vraag of een scheiding van kinderen en ouders gerechtvaardigd kan worden, twee conflicterende rechten van het kind zelf tegenover elkaar staan. Het gaat derhalve niet langer om een afweging tussen de rechten van ouders tegenover de rechten van het kind, maar een afweging tussen het belang van het kind op enerzijds het intact laten van het gezinsleven met zijn ouder en anderzijds een ongestoorde en stabiele ontwikkeling.24

Naast een materiële toets aan de vraag of aan de vereisten van artikel 8, tweede lid, EVRM is voldaan, wordt door het EHRM vooral getoetst aan procedurele waarborgen die volgens het Hof voortvloeien uit artikel 8 EVRM.25 Zowel in het kader van artikel 6 EVRM als in het kader van artikel 8 EVRM zijn door het EHRM procedurele verplichtingen gekoppeld aan kinderbeschermingsprocedures. Daar waar artikel 6 EVRM gaat over de procedurele rechten tijdens een juridische procedure, ziet de bescherming onder artikel 8 EVRM ook op de besluitvorming die tot deze procedure heeft geleid.26 In de laatste jaren is een duidelijke trend zichtbaar waarin het Hof een steeds groter belang hecht aan de procedurele waarborgen onder artikel 8 bij kinderbeschermingszaken, een trend die ook op andere rechtsgebieden zichtbaar is in de jurisprudentie van het Hof.27

Ook wat deze ontwikkeling betreft ging het daarbij in eerste instantie om procedurele rechten van ouders, meer specifiek over de vraag of zij voldoende betrokken waren bij de besluitvorming. Daar hoort ook bij dat de mening van ouders serieus wordt genomen en dat ouders voldoende inzage in alle relevante stukken hebben. Verder kijkt het EHRM bij een beoordeling van deze procedurele positieve verplichtingen naar de vraag of extra kwetsbare ouders, bijvoorbeeld een ouder met mentale gezondheidsproblemen of een verstandelijke beperking, daadwerkelijk in staat zijn gesteld om hun mening te geven, zoals door middel van juridische ondersteuning in de procedure.28 Tevens is onderdeel van het recht op voldoende betrokkenheid in procedures dat er een zorgvuldige beoordeling van alle feiten en rapportages plaatsvindt en dat deze inhoudelijk wordt gemotiveerd.29 Sinds de uitspraak M. & M. tegen Kroatië in 2015 is duidelijk dat diezelfde procedurele waarborgen net zozeer voor kinderen gelden.30 De recente aandacht van het EHRM voor het serieus nemen van de stem van het kind in familie- en kinderbeschermingsprocedures is geïnspireerd op artikel 12 IVRK en andere kinderrechtenstandaarden.31 De wijze waarop een besluit in het kader van de kinderbeschermingsprocedure tot stand is gekomen, heeft in de afgelopen jaren meermaals geleid tot een schending van artikel 8 EVRM.32

Bij beslissingen over uithuisplaatsingen maakt het EHRM, anders dan bijvoorbeeld het VN-Mensenrechtencomité,33 een strikt onderscheid tussen enerzijds de beslissing om een kind uit huis te plaatsen en anderzijds beslissingen die volgen op die uithuisplaatsing. Ten aanzien van de eerste beslissing tot uithuisplaatsing laat het EHRM verdragstaten een vrij ruime beoordelingsruimte (margin of appreciation). Reden daarvoor betreft de verschillende percepties in verdragstaten over de noodzaak om in te grijpen in het gezinsleven. Deze percepties hangen samen met verschillende factoren, zoals de beschikbaarheid van publieke middelen, de traditionele positie van de familie in een land en de rol van de staat daarin.34 Het Hof vertrouwt daarbij in belangrijke mate op de personen die direct betrokken zijn bij het gezin en zo het beste kunnen inschatten of een uithuisplaatsing noodzakelijk is om de veiligheid van het kind te kunnen waarborgen.35 Het Hof toetst dan vooral of die beslissing zorgvuldig tot stand is gekomen en of de belanghebbenden allemaal voldoende zijn betrokken.

Gaat het om beslissingen die volgen op de uithuisplaatsing, zoals de beslissing waar het kind komt te wonen, beslissingen over hoeveel omgang er is met ouders en beslissingen over permanente pleegzorg, dan kent het Hof verdragstaten een veel beperktere beoordelingsruimte toe. Een uithuisplaatsing moet primair tot doel hebben om het gezin uiteindelijk weer bij elkaar te brengen. De beslissingen die na de uithuisplaatsing worden genomen moeten dat doel dan ook zoveel mogelijk ondersteunen. Zo mag het kind niet te ver bij ouders vandaan worden geplaatst en moet er, indien mogelijk, regelmatig contact zijn met de ouders.36 Is een thuisplaatsing evenwel niet meer mogelijk, dan moet worden geformaliseerd dat het kind elders op zal groeien, door een gezagsbeëindiging van ouders al dan niet gevolgd door een adoptie door pleegouders.

Zowel over de vraag wanneer de overheid een kind uit huis mag plaatsen als over de vraag in welke mate de overheid mag ingrijpen in het gezinsleven bij een permanente uithuisplaatsing in een pleeggezin, bestaat binnen Europa geenszins consensus. Hieronder werken we deze discussie nader uit.

De controverse binnen Europa met betrekking tot de uithuisplaatsing van kinderen richt zich derhalve op twee aspecten: de beslissing tot uithuisplaatsing (1) en de uitvoering van langdurige uithuisplaatsingen met een permanent karakter en de juridische vormgeving daarvan (2). Over de beslissing tot uithuisplaatsing van kinderen en de vraag of kinderen in sommige Europese landen niet te snel bij hun ouders worden weggehaald door verantwoordelijke kinderbeschermingsautoriteiten, is in de samenleving veel discussie, zo bleek al in de inleiding. In de media worden incidenten waarbij (pasgeboren) kinderen bij relatief lichte opvoed- of opgroeizorgen al uit huis worden geplaatst, breed uitgemeten.37 In de literatuur is meer aandacht voor de discussie over de uitvoering van een uithuisplaatsing, waarbij het vooral voor jonge kinderen regelmatig gebeurt dat de uithuisplaatsing in een pleeggezin een permanent karakter krijgt.38 Ook is er op internationaal niveau veel discussie over de vraag hoe een permanente uithuisplaatsing vormgegeven moet worden in de praktijk van sommige Europese landen waar een adoptie van een pleegkind door de pleegouders, zelfs zonder toestemming van de biologische ouders, wordt ingezet.39 Deze vergaande vorm van kinderbescherming door adoptie van pleegouders kent Nederland niet.

De grote verschillen tussen Europese lidstaten over de snelheid waarmee tot een uithuisplaatsing wordt besloten en de wijze waarop die uithuisplaatsingen verder worden vormgegeven, hebben binnen de Raad van Europa tot zorgen geleid. Al in 2012 werd daarom een motie voorgelegd aan de Parlementaire vergadering, getiteld ‘The abuse by social services of member States of the Council of Europe of their authority to remove children from their parents’ custody’.

De motie vormde voor de parlementaire vergadering aanleiding voor onderzoek naar de wetgeving en praktijk met betrekking tot het uit huis plaatsen van kinderen in de verschillende verdragstaten. Speciale aandacht was er voor de vraag of sprake is van een toename van het aantal onterechte scheidingen tussen ouders en kind, of die scheidingen met name specifieke groepen treffen zoals migrantengezinnen of bijvoorbeeld Roma-kinderen en of er mogelijkheden voor verbetering zijn. Ook was er aandacht voor de juridische vormgeving van een permanente plaatsing en of daarbij een adoptie kan worden ingezet.40

In het rapport werd geconcludeerd dat er verschillende landen in Europa zijn waar sommige kinderen te snel worden gescheiden van hun ouders én hulpverlening te weinig wordt ingezet om gezinnen te ondersteunen en te versterken om zo een uithuisplaatsing te voorkomen. Deze ongerechtvaardigde beslissingen hebben vaak een, soms onbedoeld, discriminatoir karakter. Zo is in sommige landen bijna 70% van de uit huis geplaatste kinderen van Roma-afkomst, terwijl in andere landen 25% van de uit huis geplaatste kinderen uit een immigrantengezin komt.41 Dat roept de vraag op in hoeverre stereotypen of vooroordelen een rol spelen bij beslissingen over een uithuisplaatsing. Tegelijkertijd zijn er ook Europese landen waar juist niet snel genoeg wordt ingegrepen in de gezinssituatie en kinderen na een uithuisplaatsing te snel worden teruggeplaatst in onveilige opvoedsituaties.42 Waar het gaat om beslissingen volgend op de uithuisplaatsing concludeerde het rapport dat in sommige verdragstaten helaas sprake is van afkeurenswaardige praktijken (abusive practices), zoals het ongerechtvaardigd doorbreken van familiebanden, doorgaans gepaard met een uithuisplaatsing direct na de geboorte, het baseren van beslissingen over een permanente plaatsing op het enkele verloop van tijd en het uitspreken van adopties zonder toestemming van ouders.43

Zoals besproken in de inleiding leidde in 2016 de Noorse zaak Bodnariu tot een nieuwe motie voor het Europees parlement, ingediend door leden uit 15 verschillende verdragstaten. In de motie werd over de Noorse zaak gesteld dat de uithuisplaatsing van de vijf Roemeense kinderen Bodnariu door de Noorse kinderbeschermingsautoriteit (Barnevernet) was ‘based on unproven violence allegations, and whose actions are beyond any democratic oversight’. Het leidde tot een nieuw veldbezoek van parlementsleden, ditmaal in Noorwegen,44 en opnieuw waren de conclusies over de praktijk van uithuisplaatsingen van kinderen in Europa kritisch.45 De focus op preventie die in verschillende landen is doorgevoerd, leidt volgens het rapport niet tot de verwachte daling van het aantal uithuisplaatsingen, terwijl ook in de systemen waarin de focus meer ligt op bescherming, het aantal uithuisplaatsingen toeneemt. De aanbeveling uit de eerdere resolutie om alleen in uitzonderlijke omstandigheden de banden tussen ouders en kinderen volledig te doorbreken, lijkt nog weinig navolging te krijgen. Er lijkt juist een tegengestelde trend te zijn. In systemen zoals het Engelse is in de afgelopen jaren niet alleen sprake van een enorme toename van het aantal uithuisplaatsingen, maar ook van het aantal gedwongen adopties, zo blijkt uit het rapport.46 Het rapport leidde opnieuw tot de aanname van een resolutie waarin wederom werd aanbevolen om de eerdergenoemde afkeurenswaardige praktijken rondom uithuisplaatsingen zoveel mogelijk te voorkomen.47

Zoals hierboven duidelijk werd, heeft het EHRM zich in kinderbeschermingszaken oorspronkelijk terughoudend opgesteld en zich voornamelijk gericht op procedurele waarborgen en verplichtingen die voortvloeien uit artikel 8 EVRM in situaties waarin kinderen uit huis geplaatst worden en langdurig elders worden opgevoed. Deze procedurele verplichtingen die door het EHRM zijn ontwikkeld, zijn inmiddels omvangrijk.48 In de afgelopen jaren heeft het EHRM zich opnieuw regelmatig uitgesproken over uithuisplaatsingen van kinderen en over klachten ten aanzien van de gronden voor een (soms relatief snelle) uithuisplaatsing of spoeduithuisplaatsing en de uitvoering van een uithuisplaatsing van jonge kinderen die gericht is op een snelle adoptie van een kind door de pleegouders, zelfs als ouders daar niet mee instemmen. Desalniettemin is in maar weinig EHRM-uitspraken ingegaan op de inhoudelijke gronden voor uithuisplaatsing en wordt dit gezien als vallend onder de beoordelingsruimte die verdragstaten in dit opzicht hebben. Hieronder gaan wij nader in op enkele belangrijke uitspraken en analyseren wij of een kanteling in de terughoudendheid van het EHRM ten aanzien van dergelijke uithuisplaatsingsbeslissingen zichtbaar is, dan wel of het EHRM nog steeds even terughoudend is ten aanzien van dergelijke beslissingen waarover in Europa geen consensus bestaat.

Hoewel deze bijdrage primair gericht is op de beoordeling door het EHRM van controversiële kinderbeschermingsbeslissingen, kan niet onopgemerkt blijven dat de benadering van het EHRM ook zeer relevant is voor de Nederlandse praktijk. Hoewel een volledige uitwerking van de betekenis van deze EHRM-jurisprudentie om een nieuwe bijdrage vraagt, nemen we alvast een schot voor de boeg. In de eerste plaats is de steeds prominentere rol die procedurele waarborgen innemen bij de beoordeling door het EHRM van kinderbeschermingszaken ook voor de Nederlandse praktijk zeer relevant. De vraag of binnen de jeugdbeschermingspraktijk waarin de ouder zich moet verweren tegen de staat, wel sprake is van de zogenaamde equality of arms, wordt al langere tijd gesteld en is momenteel zeer actueel.91 Zo worden al langere tijd zorgen geuit over onvolledige en onjuiste rapportages door de Raad voor de Kinderbescherming en gecertificeerde instellingen,92 hetgeen de positie van ouders en kinderen zwak maakt, te meer aangezien in Nederland geen verplichte rechtsbijstand geldt voor procedures over uithuisplaatsing van kinderen. Juist de door het EHRM verplichte zorgvuldige onderbouwing van beslissingen in het kader van de uithuisplaatsing lijkt in dit licht noodzakelijk.93

Een tweede punt dat uiteraard niet onopgemerkt kan blijven, betreft de in de inleiding al genoemde berichtgeving over het hoge aantal uithuisplaatsingen van kinderen van ouders die slachtoffer zijn geworden van de toeslagenaffaire. Deze duidelijke over-representatie van uithuisplaatsingen binnen deze groep toont eens te meer hoe kwetsbaar ouders in deze zaken zijn geweest. Hoewel niet op voorhand kan worden gezegd dat al deze uithuisplaatsingen onterecht zijn geweest, lijkt het niet onredelijk om te vermoeden dat de plaatsingen in sterke mate samenhangen met financiële problemen van ouders. Zoals we hierboven beschreven, is het EHRM daar echter duidelijk over; louter financiële problemen mogen geen reden zijn voor een uithuisplaatsing en ouders die kampen met financiële zorgen dienen ondersteuning van de staat te krijgen om de problemen het hoofd te bieden.

Een derde observatie die wat ons betreft in het licht van de Nederlandse praktijk niet onbesproken kan blijven, is de voorzichtige trend die het EHRM lijkt in te zetten om bij de beoordeling van permanente uithuisplaatsingen het gehele traject te betrekken. Hoewel Nederland geen systeem kent zoals het Noorse waarin uithuisplaatsingen kunnen worden gevolgd door een adoptie zonder dat ouders daarmee instemmen, zijn ook in Nederland zorgen over de snelheid waarmee tijdelijke uithuisplaatsingen overgaan in een permanente plaatsing. Zeker in een systeem waarin tijdsverloop cruciaal is, moeten direct na een uithuisplaatsing serieuze inspanningen worden geleverd om de thuissituatie te verbeteren. In de huidige Nederlandse praktijk is de benodigde hulp en ondersteuning echter vaak niet beschikbaar en zijn er lange wachtlijsten.

Bovendien is om een terugplaatsing mogelijk te maken een frequente omgangsregeling tussen ouders en kinderen noodzakelijk. Het EHRM benadrukte in de zaak M.L. tegen Noorwegen opnieuw de noodzaak om daar zo snel mogelijk na een plaatsing mee te starten.94 Ook dit komt in de Nederlandse praktijk niet altijd van de grond en daarbij is het niet behulpzaam dat in de Nederlandse wetgeving de beperking van omgang tussen ouders en kinderen, en niet hun recht op omgang met elkaar, als uitgangpunt wordt genomen.95 Eerder al bepleitte een van de auteurs om na een uithuisplaatsing verplicht een omgangsplan op te stellen waarin afspraken over omgang en contact tijdens de uithuisplaatsing worden vastgelegd.96 Nog meer rechtsbescherming zou kunnen worden geboden aan ouders en kinderen wanneer de kinderrechter bij uithuisplaatsingen een rol zou krijgen bij beslissingen over uithuisplaatsing na omgang.

Ouders en kinderen die in de huidige praktijk te maken krijgen met een uithuisplaatsing lijken zo weinig kans te krijgen om zichzelf te bewijzen en een terugplaatsing mogelijk te maken. Dat zij zich dan verzetten tegen een uithuisplaatsing van hun kind is niet onbegrijpelijk en het EHRM merkte daar dan ook terecht over op dat het aangaan van de strijd ouders niet mag worden tegengeworpen.97 Toch lijkt het ook in de Nederlandse praktijk zo te zijn dat het ouders niet helpt wanneer zij zich verzetten tegen een gezagsbeëindiging.

Het Nederlandse systeem mag zo dus verschillen van het Noorse in die zin dat gedwongen adopties niet mogelijk zijn, toch is het patroon dat in de Noorse zaken wordt beschreven herkenbaar. Ouders en kinderen krijgen, met name wanneer zij op jonge leeftijd al te maken krijgen met een uithuisplaatsing, weinig kansen en staan vaak vrijwel hulpeloos tegenover de staat. Wanneer dan uiteindelijk het verzoek tot beëindiging van het gezag wordt voorgelegd aan de kinderrechter, staan kinderrechters vaak voor een voldongen feit doordat ouders en kinderen in het voortraject te weinig hulp is geboden. Dat het EHRM in zijn jurisprudentie nu ook het voortraject betrekt, is wat ons betreft dan ook een belangrijke stap in de goede richting, maar nu is het zaak dat de Nederlandse praktijk op dit punt verbetert.

In deze bijdrage hebben wij willen benadrukken dat het EHRM, ondanks de casuïstische benadering, in de Europese controverse over uithuisplaatsing van kinderen sinds 2019 voorzichtig kleur lijkt te bekennen. De controverse bestaat, zoals hierboven is beschreven, uit twee elementen: (1) de vraag wanneer een kind uit huis geplaatst mag worden en (2) de vraag of een langdurige uithuisplaatsing zo ver mag gaan dat zonder instemming van ouders een adoptie door pleegouders wordt uitgesproken. Over de vraag wat voldoende legitieme redenen zijn voor een uithuisplaatsing van een kind, is het EHRM terughoudend, gezien het gebrek aan consensus hierover binnen de verdragstaten van de Raad van Europa. Toch benadrukt het EHRM wel dat louter financiële redenen of handicaps van ouders onvoldoende legitimatie bieden voor een uithuisplaatsing.

Voor wat betreft een adoptie zonder instemming van ouders als sluitstuk op een langdurige uithuisplaatsing van jonge kinderen, besliste het EHRM tot 2019 niet alleen op grond van een procedurele toets, maar ook op basis van een inhoudelijke toets van de adoptiebeslissing, aangezien een adoptie zeer ingrijpend is voor ouders. De juridische banden tussen ouder(s) en kind worden daarmee namelijk volledig verbroken. Sinds 2019 heeft het EHRM echter voor een uitgebreidere toetsing gekozen in dergelijke kwesties, waarmee niet alleen deze laatste stap in een proces van uithuisplaatsing wordt getoetst (de adoptiebeslissing), maar alle fasen van de uithuisplaatsing onder de loep worden genomen. Daarbij kiest het EHRM voor een bredere toetsing dan een louter procedurele, en wordt tevens meer inhoudelijk gekeken naar wat er vanaf een uithuisplaatsing is ingezet aan pogingen om de positieve verplichting tot hereniging van ouder(s) en kind – via terugplaatsing of anders in elk geval met voldoende regelmatige omgang en contact – is gewerkt. Daarmee heeft het EHRM zich volgens ons impliciet uitgesproken over dit tweede element van de Europese controverse. Verdragstaten wordt zodoende iets meer richting geboden bij het nemen van ingewikkelde beslissingen over de uitvoering van een uithuisplaatsing van een kind, vooral als die langer duren en jonge kinderen betreft.

Voor Nederland is deze ontwikkeling van groot belang. In Nederland wordt doorgaans geen adoptie ingezet als laatste fase van een langdurige uithuisplaatsing, maar wordt met een gezagsbeëindiging de voogdij bij een derde belegd terwijl de juridische banden tussen ouders en kind behouden blijven. Desalniettemin zijn situaties van een uithuisplaatsing van een jong kind waarbij de focus louter of veelal is gericht op een nieuwe toekomst voor het kind in plaats van een oprechte poging tot hereniging van kind en ouder(s) door te werken aan een terugplaatsing zeer herkenbaar. Deze situaties komen de laatste jaren nog vaker voor door het grote tekort aan jeugdhulpaanbod en de grote zorgen over de uitvoering van de jeugdbescherming. Voor wat betreft beslissingen tot uithuisplaatsing is het daarbij zo dat ook in Nederland zorgen bestaan over uithuisplaatsingen op basis van zorgelijke omstandigheden voor een kind die voortkomen uit financiële schulden. Ook voor wat betreft de zorgen die over dergelijke situaties bestaan – denk aan de uithuisplaatsing van kinderen die te maken hadden met de Toeslagenaffaire – is het belangrijk om het standpunt van het EHRM hierin mee te nemen. In de Nederlandse discussie over uithuisplaatsingen zullen de hierboven besproken ontwikkelingen over de rechten van uit huis geplaatste kinderen die voortvloeien uit artikel 8 EVRM dan ook centraal moeten staan.