HvJ EU, 17-03-2021, nr. C-585/19

De Commissie en een aantal partijen hebben aangevoerd dat de prejudiciële vragen om meerdere redenen niet-ontvankelijk zijn. Deze redenen kunnen als volgt worden samengevat: a) enkele feitelijke elementen voor de beoordeling ontbreken; b) de vragen houden geen rechtstreeks verband met het voorwerp van de procedure in het hoofdgeding. Daarnaast hebben meerdere partijen betoogd dat enkele delen van de vragen gedeeltelijk niet-ontvankelijk zijn.

De verwijzingsbeslissing — die, zoals gezegd, betrekking heeft op het niet in aanmerking komen van bepaalde uitgaven voor financiering met publieke middelen en niet rechtstreeks op de berekening van het aantal arbeidsuren om na te gaan of de in richtlijn 2003/88 vastgestelde grenzen in acht zijn genomen — had wat de feiten betreft op een aantal punten beslist vollediger kunnen zijn geweest. Toch wordt daarin een minimum aan informatie gegeven over de feiten van de hoofdzaak en worden de toepasselijke bepalingen van nationaal en Unierecht vermeld, zodat het voorwerp van deze zaak en, in het algemeen, de gestelde vragen voldoende duidelijk zijn.

In het bijzonder blijkt uit de verwijzingsbeslissing dat de OI POCU MEN de schuldtitel heeft vastgesteld omdat de ASE de bepalingen betreffende het maximale aantal arbeidsuren per dag niet in acht had genomen; dat lijkt mij te volstaan om een onderzoek van de bepalingen van richtlijn 2003/88 over de grenzen aan de dagelijkse arbeidstijd te rechtvaardigen. Het staat aan de verwijzende rechter om na te gaan of de OI POCU MEN de litigieuze schuldtitel naar behoren heeft vastgesteld, maar aangezien de gestelde vragen betrekking hebben op de uitlegging van een bepaling van Unierecht, is het Hof in beginsel verplicht deze vragen te beantwoorden. Zoals het Hof immers recentelijk heeft bevestigd, ‘[is] het uitsluitend een zaak […] van de nationale rechter aan wie het hoofdgeding is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing om, gelet op de bijzonderheden van het geval, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof stelt, te beoordelen’.3.

Aangezien die vragen worden ‘vermoed relevant te zijn […] kan [het Hof] slechts weigeren op een door een nationale rechterlijke instantie gestelde vraag te antwoorden wanneer de gevraagde uitlegging van een regel van Unierecht kennelijk geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, wanneer het vraagstuk van hypothetische aard is of wanneer het Hof niet beschikt over de feitelijke en juridische gegevens die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vragen’.4.

Ten aanzien van enkele delen van de prejudiciële vragen die het Hof niet-ontvankelijk zou kunnen verklaren blijft evenwel twijfel bestaan. Daarmee doel ik met name op de gevolgen van de niet-inachtneming van de in artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88 vastgestelde maximale wekelijkse arbeidstijd, die het voorwerp is van het tweede onderdeel van de tweede prejudiciële vraag. Uit de in de verwijzingsbeslissing beschreven feiten kan namelijk niet worden opgemaakt waarom deze laatste bepaling relevant is, aangezien de ASE uitsluitend wordt verweten dat de grens aan de dagelijkse arbeidstijd is overschreden. Mijn analyse ten gronde van de doelen die verband houden met de inachtneming van de maximale arbeidstijden zal echter slechts algemeen van aard zijn en vereist niet dat een duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen de aspecten die verband houden met de dagelijkse en wekelijkse grenzen.

Het deel van de tweede prejudiciële vraag over de toepassing van de in richtlijn 2003/88 bedoelde grenzen aan de dagelijkse en de wekelijkse arbeidstijd op arbeidsovereenkomsten met verschillende werkgevers, acht ik evenwel niet-ontvankelijk. Dienaangaande blijkt uit het dossier en eveneens uit de opmerkingen van de ASE dat alle betrokken overeenkomsten, althans de overeenkomsten met de deskundigen die docent waren (op wie de procedure in het hoofdgeding betrekking heeft), uitsluitend met die universiteit zijn gesloten. Dit deel van de tweede vraag is derhalve hypothetisch.5. Het voldoet hoe dan ook niet aan de vereisten van artikel 94 van het Reglement voor de procesvoering van het Hof van Justitie, aangezien de nationale rechter geen uiteenzetting heeft gegeven van de feiten waarop dat deel van de prejudiciële vraag is gebaseerd.6.

De werkelijke leidraad voor het Hof bij de beantwoording van de vragen op het gebied van arbeidstijd is het beschermingsdoel van richtlijn 2003/88, met name gelet op het feit dat de werknemer de zwakkere partij is binnen de contractuele betrekking met de werkgever.

Richtlijn 2003/88 strekt er immers toe minimumvoorschriften vast te stellen om de gezondheid en de veiligheid van de werknemers op de arbeidsplaats te verbeteren door, onder andere, de nationale regelingen inzake de duur van de arbeidstijd te harmoniseren.7.

Dit streven vormt een cruciaal element van het Europees sociaal recht. Na op grond van artikel 153 VWEU de algemene beginselen voor de bescherming van de veiligheid en de gezondheid te hebben vastgesteld in richtlijn 89/391, heeft de wetgever deze richtsnoeren nader uitgewerkt in een aantal specifieke richtlijnen. Een daarvan is richtlijn 2003/88, waarbij de eerdere richtlijn 93/104 is gecodificeerd.8.

Om de voornoemde doelen te bereiken, zijn in richtlijn 2003/88 dagelijkse en wekelijkse minimumrusttijden vastgesteld, alsook een gemiddelde wekelijkse arbeidstijd van maximaal 48 uur, inclusief overwerk.

Deze bepalingen geven uitvoering aan artikel 31 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie (hierna: ‘Handvest’), dat, na in lid 1 te hebben vastgesteld dat ‘[i]edere werknemer […] recht [heeft] op gezonde, veilige en waardige arbeidsomstandigheden’, in lid 2 bepaalt dat ‘[i]edere werknemer […] recht [heeft] op een beperking van de maximumarbeidsduur en op dagelijkse en wekelijkse rusttijden, alsmede op een jaarlijkse vakantie met behoud van loon’. Dit recht houdt rechtstreeks verband met de eerbiediging van de menselijke waardigheid, die in algemenere zin wordt beschermd in titel I van het Handvest.9.

In een recent arrest heeft de Grote kamer van het Hof op het gebied van rechtsbronnen en systematische verbanden verduidelijkt dat ‘het recht van iedere werknemer op een beperking van de maximumarbeidsduur en op dagelijkse en wekelijkse rusttijden niet alleen een bijzonder belangrijk voorschrift van sociaal recht van de Unie is, maar ook uitdrukkelijk is verankerd in artikel 31, lid 2, van het Handvest, waaraan artikel 6, lid 1, VEU dezelfde juridische waarde toekent als aan de Verdragen. […] De bepalingen van richtlijn 2003/88, en met name de artikelen 3, 5 en 6 van die richtlijn, bevatten een nadere regeling van dat fundamentele recht en moeten dus worden uitgelegd in het licht daarvan.’10.

Vervolgens heeft het Hof in herinnering gebracht dat ‘richtlijn 2003/88 ertoe strekt minimumvoorschriften vast te stellen om de levens- en arbeidsomstandigheden van de werknemers te verbeteren door de nationale regelingen inzake met name de duur van de arbeidstijd te harmoniseren’11., en daarbij gespecificeerd dat ‘[d]eze harmonisatie op het niveau van de Europese Unie inzake de organisatie van de arbeidstijd […] een betere bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers [moet] waarborgen door hun — onder meer dagelijkse en wekelijkse — minimumrusttijden en voldoende pauzes te waarborgen en door aan de wekelijkse arbeidstijd een maximumgrens te stellen’12..

In hetzelfde arrest heeft het Hof voorts de positie van de werknemer binnen het beschermingssysteem van de Unie bevestigd: ‘[D]e werknemer moet worden aangemerkt als de zwakkere partij binnen de arbeidsverhouding, zodat moet worden verhinderd dat de werkgever over de mogelijkheid beschikt om hem een beperking van zijn rechten op te leggen […].’13. Bovendien moet voor ogen worden gehouden dat ‘een werknemer, gelet op zijn situatie van zwakkere partij, ervan kan worden weerhouden uitdrukkelijk zijn rechten uit te oefenen jegens zijn werkgever, met name omdat de afdwinging van die rechten hem kan blootstellen aan maatregelen van die werkgever die de arbeidsverhouding ten nadele van die werknemer kunnen beïnvloeden’.14.

Uit de bovenvermelde beginselen vloeien een aantal gevolgen voort voor: a) de uitlegging van de richtlijn in het licht van de beschermingsdoelen daarvan; b) de mogelijkheid van de werknemer om over de daarin toegekende rechten te beschikken, en c) de grenzen aan de beoordelingsvrijheid van de lidstaten bij de toepassing van de bepalingen van deze richtlijn.

In de eerste plaats volgt uit het hierboven vermelde functionele verband tussen richtlijn 2003/88 en de in het Handvest erkende sociale grondrechten dat richtlijn 2003/88 aldus moet worden uitgelegd en dat de werkingssfeer daarvan aldus moet worden vastgesteld, dat de werknemers in staat worden gesteld om de subjectieve rechten die de richtlijn hun toekent ten volle en daadwerkelijk te genieten, en dat elk obstakel dat dit genot feitelijk kan beperken of verstoren, wordt verwijderd.

Indien richtlijn 2003/88 aldus wordt uitgelegd dat de doelstellingen daarvan op coherente wijze kunnen worden verwezenlijkt en de daarin aan de werknemers toegekende rechten ten volle en doeltreffend kunnen worden beschermd, houdt dit derhalve in dat voor de rechtssubjecten die bij de uitvoering van de richtlijn betrokken zijn specifieke verplichtingen moeten worden vastgesteld waarmee kan worden vermeden dat het structurele gebrek aan evenwicht in de economische betrekking tussen werkgever en werknemer het werkelijke genot van de bij deze richtlijn toegekende rechten verstoort. Zoals het Hof recentelijk nog in herinnering heeft gebracht, betekent dit dat de bepalingen van richtlijn 2003/88 niet restrictief worden uitgelegd ten koste van de rechten die de werknemer aan die richtlijn ontleent.15.

Het tweede gevolg van deze uitlegging is dat de voornoemde rechten niet ter vrije beschikking van de werknemer staan.

Gelet op het nauwe verband ervan met primaire en grondrechten, moeten werknemers worden geacht niet te kunnen beschikken over de door richtlijn 2003/88 aan hen toegekende rechten — in het bijzonder die betreffende de dagelijkse en de wekelijkse rusttijd, die voortvloeien uit de grenzen die zijn gesteld aan de duur van de dagelijkse respectievelijk wekelijkse arbeidstijd —, aangezien deze ertoe strekken een openbaar belang te beschermen, te weten: het recht op gezondheid en veiligheid op het werk.

Dit betekent dat de voornoemde rechten niet behoren tot de rechten van strikt contractuele aard waarvan de werknemer kan besluiten af te zien in ruil voor aanvullende vergoedingen of andere voorzieningen, maar deel uitmaken van de beperkte kern van grondrechten16. die zijn erkend door primaire rechtsbronnen van constitutionele rang of daaraan gelijkgestelde bronnen, die niet uitsluitend betrekking hebben op de contractuele betrekking tussen de werkgever en de werknemer, maar op ‘de persoon van de werknemer’.

Hieruit volgt dat de beschikking over deze rechten — die de nationale wetgever en in laatste instantie de werkgever moeten erkennen en garanderen zonder andere mogelijkheden tot afwijking dan die welke uitdrukkelijk in richtlijn 2003/88 zijn vermeld — niet kan worden overgelaten aan de wil van de werknemer.

Een bevestiging van deze uitlegging kan tevens worden gevonden in de recente rechtspraak van het Hof. Zo staat in het reeds aangehaalde arrest CCOO te lezen dat de lidstaten ‘de nodige maatregelen [moeten] treffen opdat alle werknemers in elk tijdvak van vierentwintig uur een rusttijd van ten minste elf aaneengesloten uren genieten’ en de verplichting hebben om ‘voor de gemiddelde wekelijkse arbeidstijd een maximumgrens van 48 uur vast te stellen, waarbij uitdrukkelijk is bepaald dat overwerk hierbij is inbegrepen, en waarvan behalve in het […] geval van artikel 22, lid 1, van die richtlijn in geen geval kan worden afgeweken, zelfs niet met toestemming van de betrokken werknemer’.17.

Zo kom ik bij het derde gevolg dat uit de hierboven in herinnering gebrachte beginselen voortvloeit, en dat de grenzen aan de beoordelingsvrijheid van de lidstaten bij de toepassing van de bepalingen van richtlijn 2003/88 betreft.

Om de volle werking van richtlijn 2003/88 te verzekeren, moeten de lidstaten ervoor zorgen dat de minimale rusttijden in acht worden genomen en elke overschrijding van de maximale wekelijkse arbeidstijd voorkomen.

Het is juist dat de artikelen 3 en 5 en artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88 niet concreet aangeven hoe de lidstaten de handhaving van de daarin neergelegde rechten moeten waarborgen. Zoals uit de bewoordingen van die bepalingen volgt, wordt het aan de lidstaten overgelaten om een concrete regeling uit te werken en daartoe de ‘nodige maatregelen’ te treffen.

De lidstaten hebben dus in dit verband weliswaar een beoordelingsmarge, maar gelet op het wezenlijke doel van richtlijn 2003/88, namelijk een doeltreffende bescherming van de levens- en arbeidsomstandigheden van de werknemers en een betere bescherming van hun veiligheid en gezondheid, moeten zij bewerkstelligen dat het nuttig effect van die rechten integraal wordt verzekerd. Daartoe moet ervoor worden gezorgd dat de dagelijkse en wekelijkse minimumrusttijden en de maximale gemiddelde wekelijkse arbeidstijd als bedoeld in die richtlijn daadwerkelijk gelden voor werknemers.

Hieruit volgt dat de door de lidstaten vastgestelde regeling om de voorschriften van richtlijn 2003/88 te handhaven, niet tot gevolg mag hebben dat de in artikel 31, lid 2, van het Handvest alsook in de artikelen 3 en 5 en artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88 neergelegde rechten mogelijkerwijs worden ‘uitgehold’.18.

Met de eerste twee vragen — zonder het mijns inziens niet-ontvankelijke onderdeel19. — wenst de nationale rechter in essentie te vernemen of in het geval dat een werknemer meerdere individuele arbeidsovereenkomsten met dezelfde werkgever heeft gesloten, de bepalingen van artikel 2, punt 1, artikel 3 en artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88 per overeenkomst of per werknemer moeten worden toegepast.

Uit mijn overwegingen over de doelen van richtlijn 2003/88 en de positie van de werknemer binnen het beschermingssysteem van het Unierecht blijkt dat de grenzen aan de duur van de werkdag20. die indirect door richtlijn 2003/88 zijn opgelegd door een minimumrusttijd van elf uur voor te schrijven, het beste aldus kunnen worden uitgelegd dat zij per werknemer moeten worden toegepast.

De richtlijn beschermt de werknemer (en niet de arbeidsovereenkomst), en de grenzen aan de duur van de werkdag (en de werkweek) dragen in twee opzichten bij aan deze bescherming: in publiekrechtelijk opzicht, aangezien de bescherming van de gezondheid een openbaar belang is dat zonder meer zwaarder weegt dan de particuliere belangen van de partijen, en in contractueel opzicht, aangezien de werknemer, de zwakkere partij bij de overeenkomst, moet worden beschermd tegen mogelijk misbruik door de werkgever, die zijn rechten (bij overeenkomst) zou kunnen beperken.21.

Een uitlegging op grond waarvan de door de richtlijn gestelde beperkingen eenvoudig kunnen worden omzeild door de werknemer te vragen meerdere arbeidsovereenkomsten te ondertekenen, elk met een duur van de werkdag en de werkweek die onder de vastgestelde grens blijft, is in strijd met de hierboven uiteengezette vaste rechtspraak van het Hof.

Ook de bewoordingen van artikel 3 van richtlijn 2003/88 wijzen duidelijk in die richting: ‘De lidstaten treffen de nodige maatregelen opdat alle werknemers in elk tijdvak van vierentwintig uur een rusttijd van ten minste elf aaneengesloten uren genieten.’

De voorgestelde systematische benadering en de bewoordingen pleiten er ondubbelzinnig voor dat indien de werknemer meerdere arbeidsovereenkomsten met dezelfde werkgever heeft gesloten a) de bepalingen van richtlijn 2003/88 in het licht van het beschermingsdoel van deze richtlijn moeten worden uitgelegd, en wel zodanig dat het nuttig effect daarvan wordt gegarandeerd en de werknemers uiteindelijk in staat worden gesteld om de subjectieve rechten die de richtlijn hun toekent ten volle en daadwerkelijk te genieten, en dat elk obstakel dat dit genot feitelijk kan beperken of verstoren, wordt verwijderd; b) aangezien de bij de richtlijn toegekende rechten sterk samenhangen met primaire en grondrechten, de werknemer moet worden geacht niet daarover te kunnen beschikken, en wetgevers worden geacht daarvan uitsluitend te kunnen afwijken in de bij de richtlijn vastgestelde gevallen, en c) de door de lidstaten vastgestelde uitvoeringsvoorschriften voor richtlijn 2003/88 de daarin verankerde rechten niet mogen uithollen.

De argumenten die enkele partijen hebben aangevoerd om aan te tonen dat de toepassing van de in de richtlijn en de nationale regeling vastgestelde grenzen aan de arbeidsduur per overeenkomst en niet per werknemer moeten worden toegepast, worden bijgevolg weerlegd door de voorgestelde uitlegging.

Deze argumenten kunnen als volgt worden samengevat: in de richtlijn staat niet letterlijk dat de beperkingen per werknemer moeten worden toegepast, terwijl de toepasselijkheid van de beperkingen per overeenkomst wordt aangetoond door het feit dat die in enkele sectorregelingen uitdrukkelijk is vastgesteld; over de voorstellen tot wijziging van de richtlijn die de Commissie in de loop der jaren heeft ingediend om de toepassing per werknemer in de wetstekst op te nemen heeft de Raad nog geen overeenstemming bereikt, en aan deze voorstellen is dus geen gevolg gegeven; de uiteenlopende feitelijke situatie in de lidstaten is het resultaat van hun beoordelingsvrijheid bij de toepassing van de bepalingen van richtlijn 2003/88, en hoewel de meeste lidstaten de beperkende bepalingen per werknemer toepassen, zijn er ook enkele lidstaten die deze per overeenkomst toepassen; dit doen zij ook om redenen van economische aard, en een eventuele uitlegging van de richtlijn volgens welke de beperkingen per werknemer moeten worden toegepast, zou grote gevolgen kunnen hebben; het zou de werknemer op grond van het door het Unierecht beschermde beginsel van vrije beroepsuitoefening moeten worden toegestaan om op grond van meerdere overeenkomsten een arbeidsduur te aanvaarden die de in de richtlijn vastgestelde grenzen overschrijdt; op bepaalde categorieën werknemers zijn de in richtlijn 2003/88 vastgestelde beperkingen niet van toepassing en moeten daarentegen de in dezelfde richtlijn vastgestelde afwijkingen worden toegepast.

Het tekstuele argument, dat gebaseerd is op de bekende argumentatiemethode voor juridische uitlegging die wordt uitgedrukt met het adagium ‘ubi lex voluit dixit, ubi noluit tacuit’, is niet bijzonder overtuigend en wordt tegengesproken door de resultaten van de systematische en teleologische uitlegging van richtlijn 2003/88 in de bovenstaande punten, waaruit is gebleken dat de grenzen aan de dagelijkse (en wekelijkse) arbeidsduur in acht moeten worden genomen met betrekking tot elke werknemer om het nuttige effect van de bepalingen van Unierecht te garanderen.22.

Aan de andere kant is het feit dat in bepaalde speciale gevallen uitdrukkelijk wordt verwezen naar de toepassing per werknemer geenszins in tegenspraak met de door mij voorgestelde uitlegging. Enkele categorieën werknemers en de werknemers van enkele specifieke sectoren behoeven immers bijzondere bescherming — wegens de intrinsieke kenmerken van de arbeidsprestatie, zoals personen die mobiele werkzaamheden in het wegvervoer uitoefenen23. — en voor hen verwijst het Unierecht uitdrukkelijk naar de toepassing per werknemer.

De verschillende praktijken van de lidstaten (waarop de Commissie heeft gewezen in haar verslag over de uitvoering door de lidstaten van richtlijn 2003/8824. en in haar interpretatieve mededeling over deze richtlijn25.), zoals ook de omstandigheden waarin deze richtlijn is vastgesteld, de andere richtlijnen inzake de arbeidstijd en de door het Europees Parlement ingediende voorstellen tot wijziging van richtlijn 2003/88 — die tot nog toe zijn afgewezen —, vormen allemaal aspecten die in de onderhavige zaak geen doorslaggevend belang hebben. Zij zouden enig belang kunnen hebben in een toekomstig onderzoek naar een situatie waarin meerdere arbeidsovereenkomsten met meerdere werkgevers zijn gesloten. Zij zouden namelijk meerdere vragen kunnen doen rijzen over de contractuele aansprakelijkheid van verschillende werkgevers bij de nakoming van de veiligheidsverplichting, en over de mogelijkheid om op de hoogte te zijn van situaties die niet volledig binnen de invloedssfeer van dezelfde werkgever vallen.

De argumenten van meerdere lidstaten over de beoordelingsruimte die hun is gelaten ten aanzien van de wijze van uitvoering van artikel 3 en artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88, zijn ongegrond.26. De gestelde vraag heeft volgens mij namelijk geen betrekking op de wijze van uitvoering van de betrokken bepalingen, maar eerder op de werkingssfeer daarvan. Het staat derhalve aan het Hof om deze regelingen aldus uit te leggen dat de werkingssfeer ervan eenduidig wordt vastgesteld; indien de voornoemde grenzen worden overschreden louter omdat de werknemer meerdere arbeidsovereenkomsten heeft ondertekend, zou de essentie van de bescherming worden uitgehold, waardoor, zoals gezegd, aanzienlijk afbreuk wordt gedaan aan het nuttig effect van de richtlijn.

Wat de eventuele economische gevolgen van de voorgestelde uitlegging betreft, volstaat het eraan te herinneren dat de doeltreffende bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers niet aan overwegingen van zuiver economische aard ondergeschikt mag worden gemaakt, zoals blijkt uit overweging 4 van richtlijn 2003/88.27.

Overigens is in het dossier geen nauwkeurige en duidelijke analyse gemaakt van de mogelijke economische gevolgen van een dergelijke uitlegging op de verschillende economische stelsels waarin de in richtlijn 2003/88 vastgestelde grenzen momenteel per overeenkomst worden toegepast.

Met betrekking tot het recht van de werknemer om te werken en een vrijelijk gekozen of aanvaard beroep uit te oefenen, waarnaar wordt verwezen als een recht dat onvoorwaardelijk door het Handvest van de grondrechten is erkend28., blijkt uit de hierboven genoemde beginselen over de beschermingsdoelen van richtlijn 2003/88 en de zwakkere positie van de werknemer dat er externe beperkingen van publiekrechtelijke aard bestaan die verband houden met algemene belangen als de bescherming van de gezondheid en de veiligheid op de werkplek, die zwaarder wegen dan eventuele particuliere belangen, eventueel ook van de werknemer zelf, overeenkomstig de juiste uitlegging van artikel 52, lid 1, van het Handvest29..

Wat tot slot de in richtlijn 2003/88 vastgestelde afwijkingen betreft, met name die in artikel 17, lid 1, om te rechtvaardigen dat de artikelen 3 en 6 van die richtlijn op bepaalde werknemers niet worden toegepast, heeft het Hof meermaals bevestigd dat deze bepaling geldt voor werknemers ‘van wie de gehele arbeidstijd wegens de bijzondere kenmerken van de verrichte werkzaamheid niet wordt gemeten of vooraf bepaald, of door de werknemers zelf kan worden bepaald’30.. Aangezien in de verwijzingsbeslissing staat dat de betrokken werknemers in het hoofdgeding voltijdse arbeidsovereenkomsten hadden met een werkweek van veertig uur, lijkt het mij onwaarschijnlijk dat zij, ook in het geval van universitaire docenten, onder deze categorie werknemers vallen. Het staat hoe dan ook aan de nationale rechter om te na te gaan of dat het geval is.

De argumenten volgens welke de in richtlijn 2003/88 gestelde grenzen aan de duur van de werkdag (en de werkweek) per overeenkomst van toepassing zijn, worden weliswaar ontkracht door de door mij voorgestelde systematische en teleologische uitlegging, maar toch moeten nog enkele punten worden verduidelijkt om de draagwijdte van mijn conclusie correct af te bakenen.

De toepasselijkheid van de grenzen aan de duur van de werkdag (en de werkweek) op elke werknemer, ongeacht het aantal overeenkomsten dat hij met dezelfde werkgever heeft gesloten, vooronderstelt dat de nationale rechter heeft vastgesteld dat de specifieke zaak valt onder de Unierechtelijke begrippen ‘werknemer’ en ‘arbeidstijd’.

Zoals de Commissie in haar schriftelijke opmerkingen terecht in herinnering heeft gebracht, zijn de bepalingen van richtlijn 2003/88 immers uitsluitend van toepassing op ‘werknemers’ in de zin van die richtlijn.

Het Hof heeft recentelijk ook opgemerkt dat ‘het begrip ‘werknemer’ niet naargelang van het nationale recht verschillend [mag] worden uitgelegd, maar […] een specifieke betekenis in het Unierecht [heeft]. Bij de omschrijving van dit begrip moet worden uitgegaan van objectieve criteria die, wat de rechten en plichten van de betrokkenen betreft, kenmerkend zijn voor de arbeidsverhouding.’31.

De nationale rechter dient ‘zich te baseren op objectieve criteria en alle omstandigheden van de voor hem dienende zaak die te maken hebben met de aard van zowel de betrokken werkzaamheden als de betrokken arbeidsverhouding, in hun geheel te beoordelen’ .32.

Met het oog op de kwalificatie moet in herinnering worden gebracht dat ‘[a]ls hoofdkenmerk van een arbeidsverhouding wordt beschouwd dat iemand, gedurende een bepaalde tijd, voor een ander onder diens gezag prestaties verricht tegen beloning’.33.

Van een arbeidsverhouding is dus ‘slechts sprake, indien er een ondergeschiktheidsband tussen de werknemer en zijn werkgever bestaat. Van geval tot geval moet aan de hand van alle gegevens en alle omstandigheden die de verhoudingen tussen partijen kenmerken, worden nagegaan of van een dergelijke band sprake is […].’34.

De tijd gedurende welke de betrokken werknemers diensten voor het project POSDRU/89/1.5/S/59184 hebben verricht, is voor de vaststelling van de minimale dagelijkse rusttijd of de maximale wekelijkse arbeidstijd als bedoeld in artikel 3 en artikel 6, onder b), van die richtlijn uitsluitend relevant indien er in het kader van dat project een ondergeschiktheidsband tussen de ASE en die deskundigen bestond. Uit het dossier lijkt te volgen dat er sprake was van arbeid in loondienst, maar het staat aan de nationale rechter om dat na te gaan, daarbij ook rekening houdend met de bijzondere kenmerken van de prestatie die het voorwerp van de overeenkomst is35. (naar verluidt, lesgeven en onderzoek).

Zoals de Commissie terecht heeft opgemerkt36., sluit de voorgestelde uitlegging niet uit dat werknemers naast de prestaties in dienstverband zelfstandig werkzaamheden of vrijwilligerswerk kunnen verrichten, indien dat volgens de geldende nationale wetgeving mogelijk is; de tijd die in dat geval aan laatstgenoemde werkzaamheden wordt besteed, die niet in loondienst worden verricht, wordt bij de vaststelling van de in richtlijn 2003/88 bepaalde grenzen uiteraard niet in aanmerking genomen.

Wat vervolgens het begrip ‘arbeidstijd’ betreft, heeft het Hof meermaals gepreciseerd dat de begrippen ‘arbeidstijd’ en ‘rusttijd’ in de zin van richtlijn 2003/88 Unierechtelijke begrippen zijn die volgens objectieve kenmerken moeten worden omschreven op basis van het stelsel en de doelstelling van die richtlijn, die beoogt minimumvoorschriften vast te stellen om de levens- en arbeidsomstandigheden van werknemers te verbeteren37.; zij moeten dus ‘niet worden uitgelegd op basis van de voorschriften van de verschillende nationale regelingen van de lidstaten. […] Slechts een dergelijke autonome uitlegging kan de volle werking van deze richtlijn en een uniforme toepassing van die begrippen in alle lidstaten […] verzekeren. De omstandigheid dat de definitie van het begrip ‘arbeidstijd’ naar de ‘nationale wetten en/of gebruiken’ verwijst, betekent derhalve niet dat de lidstaten eenzijdig de strekking van dit begrip kunnen bepalen. De lidstaten mogen dan ook geen enkele voorwaarde verbinden aan het recht van de werknemers op inaanmerkingneming van de arbeidstijd en van de desbetreffende rusttijd, aangezien dat recht rechtstreeks uit de bepalingen van de richtlijn voortvloeit. Iedere andere uitlegging zou de doelstelling ondermijnen van richtlijn 93/104^[38.^], om de bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers door middel van minimumvoorschriften te harmoniseren.’39.

Het begrip arbeidstijd, dat van belang is voor de toepassing van de daarin geregelde bescherming, wordt in de richtlijn omschreven als ‘de tijd waarin de werknemer werkzaam is, ter beschikking van de werkgever staat en zijn werkzaamheden of functie uitoefent […]’40. (artikel 2, lid 1).

Dit vooropgesteld moet — in overeenstemming met de hierboven voorgestelde teleologische uitlegging — de inachtneming van de in de richtlijn vastgestelde grenzen aan de duur van de werkdag (en de werkweek) in concreto worden beoordeeld met betrekking tot de werkelijk gewerkte uren. Aangezien deze bepalingen niet zijn bedoeld om de werknemer vanuit economisch oogpunt te beschermen, maar vanuit het oogpunt van zijn gezondheid en veiligheid op de werkplek, maakt de eventuele overschrijding van de contractuele grenzen als zodanig en zonder dat deze wordt gevolgd door een werkelijke overschrijding, het niet mogelijk aan te nemen dat de vastgestelde grenzen zijn overschreden.

Het staat aan de nationale rechter om na te gaan of in het hoofdgeding de door de ASE aangestelde werknemers werkzaamheden in een ondergeschiktheidsverband verrichtten, en of het bij de in de overeenkomst vastgestelde uren ging om werkelijke arbeidstijd in de zin van richtlijn 2003/88 (zoals uitgelegd in de rechtspraak van het Hof). Voorts staat het aan hem om na te gaan of er in casu is voldaan aan de toepassingsvoorwaarden van artikel 17 van deze richtlijn.

Daarna zal de nationale rechter ook moeten beoordelen of de vergoeding van de uren die op grond van de wet en de overeenkomst tussen partijen is gevorderd, moet worden toegekend.

Een laatste opmerking over de verzoeken van enkele interveniënten om de gevolgen in de tijd te beperken.

Het eerste verzoek van de Roemeense regering om de gevolgen in de tijd te beperken, omdat de toepassing van de betrokken bepalingen van richtlijn 2003/88 per werknemer een systematische impact zou hebben op de arbeidsmarkt in Roemenië, waar veel werknemers overeenkomsten met meerdere werkgevers hebben, hoeft niet te worden behandeld indien het Hof oordeelt, zoals ik in overweging geef, dat de tweede prejudiciële vraag niet-ontvankelijk is voor zover deze betrekking heeft op overeenkomsten met meerdere werkgevers.

Het tweede verzoek van de Roemeense regering moet mijns inziens worden afgewezen, aangezien de mogelijke financiële gevolgen die een prejudiciële beslissing voor een lidstaat zou kunnen hebben, op zich geen rechtvaardiging vormen voor een beperking van de werking van deze beslissing in de tijd.41.

Wat betreft de vordering die de ASE heeft ingesteld voor het geval het Hof oordeelt dat de betrokken bepalingen van richtlijn 2003/88per werknemer moeten worden toegepast, deze moet naar mijn oordeel worden afgewezen omdat zij geenszins is gemotiveerd.42.

Met de derde vraag wenst de verwijzende rechter in essentie te vernemen of, indien de bepalingen van richtlijn 2003/88 waarin een minimale dagelijkse rusttijd en een maximale wekelijkse arbeidstijd zijn vastgesteld per werknemer worden toegepast, een overheidsinstelling die voor rekening van de staat handelt zich kan beroepen op de rechtstreekse werking van artikel 3 en artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88 tegen een werkgever die deze bepalingen niet in acht neemt.

Ik sluit mij aan bij de opvatting van de Commissie, die in haar schriftelijke opmerkingen betoogt dat een antwoord van het Hof op deze vraag niet gerechtvaardigd is.43. Uit het dossier kan namelijk worden opgemaakt dat de procedure in het hoofdgeding een ‘horizontale’ toepassing van het beginsel van rechtstreekse werking tussen twee overheidsinstanties van de Roemeense Staat betreft. Bovendien is in de Roemeense nationale wetgeving, namelijk in artikel 135, lid 1, van de wet betreffende het arbeidsrecht, bepaald dat elke werknemer recht heeft op een rusttijd van ten minste twaalf uur tussen twee werkdagen, terwijl de door artikel 3 van richtlijn 2003/88 voorgeschreven rusttijd ten minste elf uur per dag bedraagt. De nationale wetgeving, die de arbeidstijd beperkt tot twaalf uur per dag, biedt dus een ruimere bescherming dan de bepalingen van de richtlijn. Op grond van het beginsel van rechtstreekse werking kunnen particulieren zich in een geding tegen een lidstaat rechtstreeks beroepen op de bepalingen van een richtlijn indien deze niet of onjuist in nationaal recht is omgezet. In de onderhavige zaak wordt evenwel niet aangevoerd dat de nationale regeling onverenigbaar is met bepalingen van Unierecht (in casu, richtlijn 2003/88).

De vraag of er sprake is van rechtstreekse werking rijst derhalve uitsluitend indien geen met het Unierecht strokende uitlegging van die bepaling mogelijk is.44. In de onderhavige zaak is er mijns inziens geen reden om aan te nemen dat de OI POCU MEN haar besluit niet had kunnen baseren op bepalingen van Roemeens recht die in overeenstemming met de relevante bepalingen van richtlijn 2003/88 worden uitgelegd. Het staat aan de nationale rechter om dat te verifiëren, maar ik zie geen belemmeringen voor een conforme uitlegging.

Mocht de nationale rechter tot de slotsom komen dat een met die bepalingen strokende uitlegging niet mogelijk is, dan zal hij moeten nagaan of er is voldaan aan de voorwaarden om zich te beroepen op de rechtstreekse werking van de bepalingen van richtlijn 2003/88.

Zoals bekend moeten de bepalingen van artikel 3 en artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88 in de eerste plaats onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig zijn.45. Daarover bestaat volgens mij niet veel twijfel, aangezien het Hof reeds heeft kunnen bevestigen dat dit het geval is voor artikel 6, onder b), van richtlijn 2003/88.

Aangezien uit de verwijzingsbeslissing duidelijk blijkt dat de OI POCU MEN een openbare instelling is die voor rekening van de staat handelt, moet de verwijzende rechter in de tweede plaats verifiëren of de ASE een orgaan is dat, ongeacht zijn rechtsvorm, krachtens een handeling van de overheid onder toezicht van deze laatste met de verlening van een dienst van openbaar belang is belast en daartoe over bevoegdheden beschikt die verder gaan dan de voor de betrekkingen tussen particulieren geldende regels.46. De lezing van het dossier laat niet veel ruimte voor twijfel over de publiekrechtelijke aard van de ASE, maar daarbij gaat het om een feitelijke vaststelling die tot de bevoegdheid van de nationale rechter behoort.