HR, 15-06-2012, nr. 11/01108

Eiser tot cassatie, de man, en verweerster in cassatie, de vrouw, zijn op 7 mei 1991 met elkaar gehuwd. De vóór het huwelijk gemaakte huwelijkse voorwaarden houden, voor zover van belang, het volgende in:

Het cassatieberoep bevat vijf middelen en verschillende (sub)klachten.

Middel I is gericht tegen de rechtsoverwegingen 4.5 tot en met 4.8 van het eerste tussenarrest in samenhang met de in dat arrest onder 5 gegeven beslissing en "het vervolgens gewezen tweede tussenarrest en het eindarrest".

In genoemde rechtsoverwegingen 4.5 tot en met 4.8 heeft het hof - in de kern - geoordeeld dat het de man vooralsnog niet kan volgen in zijn stelling dat uit de overgelegde bankafschriften volgt dat hij wel met de vrouw heeft verrekend (rov. 4.5) en dat thans onvoldoende duidelijkheid bestaat omtrent de omvang van de geldstromen tussen de man en de vrouw tijdens het huwelijk en waarop deze geldstromen zijn gebaseerd (rov. 4.6).

Het middel neemt tot uitgangspunt dat de door de vrouw tijdens de comparitie van 21 juli 2008 afgelegde verklaring aldus moet worden verstaan dat de overgespaarde inkomsten in de loop der jaren zijn opgemaakt en betoogt vervolgens dat dit meebrengt dat er nadien geen rechtsgrond meer was om tot verrekening over te gaan (alinea's 1.5 en 1.6). Het middel klaagt in alinea 1.7 dat het hof de vrouw op basis van haar verklaring ("erkenning") direct in haar vorderingen niet-ontvankelijk had moeten verklaren dan wel die vorderingen had moeten afwijzen, en dat het hof door anders te beslissen, blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting.

Voor zover het middel is gericht tegen het eerste tussenarrest faalt het omdat de vrouw haar verklaring tijdens de comparitie van 21 juli 2008 heeft afgelegd. Het hof heeft met die verklaring in zijn drie maanden daarvóór gewezen tussenarrest geen rekening kunnen houden.

Voor zover het middel is gericht tegen het vervolgens gewezen tweede tussenarrest en het eindarrest faalt het omdat de klacht tegen die arresten onvoldoende is gespecificeerd. Het middel volstaat met het formuleren van een klacht in algemene bewoordingen en verduidelijkt niet wat de gestelde "samenhang" met de rechtsoverwegingen 4.5 tot en met 4.8 van het eerste tussenarrest precies is.

Het middel faalt daarnaast bij gebrek aan feitelijke grondslag.

Tijdens genoemde comparitie heeft de vrouw blijkens het proces-verbaal8. het volgende verklaard:

De vrouw verklaart slechts over haar spaarrekening en heeft dus niet erkend dat alle overgespaarde gelden in de loop der jaren zijn opgemaakt. Voor de beoordeling van de vraag of partijen tijdens het huwelijk volledig aan de verrekenplicht hebben voldaan, zijn naast de (spaar)rekening-afschriften van de vrouw ook de financiële gegevens van de man van belang.

Middel II is gericht tegen rechtsoverweging 4.7 van het eerste tussenarrest in samenhang met rechtsoverweging 4.8 van dat tussenarrest, de onder 5 gegeven beslissing en "het vervolgens gewezen tweede tussenarrest en het eindarrest".

Het middel klaagt allereerst9. dat het hof bij de benoeming van de deskundige in strijd met de beginselen van een behoorlijke rechtspleging heeft gehandeld omdat het hof, nadat partijen ermee hadden ingestemd dat het hof een deskundige zou benoemen, het deskundigenprotocol had moeten volgen "zoals dat aan het hof kenbaar was uit de door de vrouw als productie overgelegde twee beschikkingen van het hof Den Haag" en het hof dat niet heeft gedaan.

De klacht faalt op de grond dat geen enkele regel het hof verplichtte om te handelen zoals het gerechtshof te 's-Gravenhage in twee zaken eerder heeft gedaan.

Het middel klaagt in de tweede plaats10. - zakelijk weergegeven - dat het bepaalde in art. 198 Rv. niet is nageleefd.

Deze klacht mist elke feitelijke grondslag.

Het hof heeft in het dictum van zijn eerste tussenarrest een nader deskundigenonderzoek bevolen "met betrekking tot de geldstromen tussen de man en de vrouw vanaf 1991 tot juli 2002 en de onverteerde inkomsten van de man in die periode, welk onderzoek in overleg met partijen en de deskundige nader zal worden ingevuld tijdens de hieronder te bepalen comparitie." Die comparitie heeft op 21 juli 2008 plaatsgevonden. Blijkens het procesverloop onder 1 van het tussenarrest van 8 december 2009, als zodanig in cassatie niet bestreden, was daarbij de door het hof benoemde deskundige aanwezig. Het hof heeft hiermee gehandeld in overeenstemming met hetgeen het had bepaald in het tussenarrest van 29 april 2008.

Vervolgens is de deskundige zijn onderzoek begonnen. Ik leid uit de bijlagen bij het op 24 maart 2009 uitgebrachte eindrapport af dat ten kantore van de deskundige op 14 oktober 2008 een bespreking heeft plaatsgevonden in aanwezigheid van beide partijen en hun advocaten (bijl. bb achter tabblad 22 van het procesdossier). Tijdens die bespreking hebben partijen de deskundige inlichtingen verstrekt. Verder is afgesproken dat partijen de deskundige in het bezit zullen stellen van bepaalde nadere bescheiden. Naar aanleiding van de bespreking heeft de deskundige een verslag opgemaakt waarop partijen hebben kunnen reageren. Uit de bijlagen leid ik verder af dat de deskundige partijen, en met name de man, verschillende keren om nadere informatie heeft moeten verzoeken en dat het niet altijd even eenvoudig was om de verzochte informatie van hen te krijgen. De deskundige heeft partijen steeds in de gelegenheid gesteld om te reageren op door hem gestuurde brieven en opmerkingen te maken en vragen te stellen naar aanleiding van zijn bevindingen. Op opmerkingen heeft de deskundige steeds gereageerd en gestelde vragen heeft hij steeds beantwoord. Uit de bijlagen ddd en fff bij het eindrapport leid ik af dat de deskundige op 26 januari 2009 een conceptrapportage heeft uitgebracht (die overigens ontbreekt in het procesdossier) en dat partijen naar aanleiding daarvan opmerkingen hebben gemaakt en aan de deskundige vragen hebben gesteld. De deskundige heeft die vragen beantwoord en vervolgens zijn eindrapport uitgebracht.

Nadat de deskundige zijn eindrapport had uitgebracht, hebben partijen een memorie na deskundigenbericht genomen. Vervolgens heeft het hof op 8 december 2009 een tweede tussenarrest gewezen.

Uit het bovenstaande blijkt dat de deskundige partijen steeds in de gelegenheid heeft gesteld om opmerkingen te maken en verzoeken te doen en dat hij hen ook steeds bij zijn onderzoek heeft betrokken. Partijen hebben kunnen reageren op zijn conceptrapport en hebben dit ook gedaan. Vervolgens heeft het hof partijen in de gelegenheid gesteld om schriftelijk te reageren op het eindrapport van de deskundige, hetgeen zij ook hebben gedaan.

Van schending van art. 197 Rv. is derhalve geen sprake.

Middel III is gericht tegen de rechtsoverwegingen 2.4 en 2.5 van het tweede tussenarrest in samenhang met rechtsoverweging 2.7, de vervolgens gegeven beslissing en "het nadien gewezen eindarrest". In genoemde rechtsoverwegingen 2.4 en 2.5 heeft het hof als volgt overwogen (voor de volledigheid citeer ik ook het laatste gedeelte van rechtsoverweging 2.3):

Het middel klaagt in de eerste plaats dat het hof, uitgaande van (de veronderstelde juistheid van) de vaststelling van de deskundige dat er met betrekking tot een zestal betalingen sprake lijkt te zijn van "afroming" van het banksaldo van de man, dit "afromen" ten onrechte niet heeft aangemerkt als verrekenen als bedoeld in de huwelijkse voorwaarden (alinea 3.211.).

Het middel klaagt in de tweede plaats dat het hof ten onrechte het door de vrouw tijdens de comparitie geschetste "(rechts-)kader" heeft gepasseerd en "dan ook" buiten de grenzen van de rechtsstrijd van partijen is getreden door aan zijn overwegingen feiten en omstandigheden ten grondslag te leggen die de vrouw niet heeft gesteld (alinea's 3.3 en 3.4).

Tot slot klaagt bevat het middel dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door zich in zijn tussenarrest te baseren ("focussen") op de winstbedragen. Het voert in dat verband aan dat niet bepalend is wat de winstomvang is geweest, maar dat bepalend is wat partijen, nadat de kosten van de huishouding en de echtelijke woning waren betaald, hebben gedaan met de vervolgens eventueel overblijvende gelden (alinea 3.6).

Bij de beoordeling van de klachten stel ik voorop dat zowel het kader van art. 1:141 lid 3 BW als de door het middel bestreden oordelen van het hof feitelijk van aard zijn.

Art. 1:141 lid 1 BW bepaalt dat, indien een verrekenplicht betrekking heeft op een in de huwelijkse voorwaarden omschreven tijdvak van het huwelijk en over dat tijdvak niet is afgerekend, de verplichting tot verrekening over dat tijdvak in stand blijft en dat deze zich uitstrekt over het saldo, ontstaan door belegging en herbelegging van hetgeen niet verrekend is, alsmede over de vruchten daarvan. Het derde lid van art. 1:141 BW schrijft vervolgens het volgende voor:

Uit de tekst van de wet volgt dat het bewijsvermoeden dat het aanwezige vermogen is gevormd uit hetgeen verrekend had moeten worden de hoofdregel is. Dit bewijsvermoeden is weerlegbaar, onder meer door een feitelijk vermoeden12.. Degene die bijvoorbeeld stelt dat (een deel van) het vermogen is aangebracht of krachtens erfrecht of schenking is verkregen, dan wel stelt dat uit de eisen van redelijkheid en billijkheid in het licht van de aard en omvang van de verrekenplicht anders voortvloeit, zal dus in beginsel het bewijsvermoeden dienen te ontkrachten, bijvoorbeeld door zijn stelling aannemelijk te maken.

In deze zaak was het aan de man om zijn stelling dat partijen gedurende het huwelijk de overgespaarde inkomsten geheel hebben verrekend, aan te tonen dan wel aannemelijk te maken. Het oordeel van het hof in rechtsoverweging 2.4 dat de man dit niet heeft gedaan, is feitelijk nu het hof heeft geoordeeld dat de in die rechtsoverweging genoemde verklaringen van de man niet worden bevestigd door het - in zoverre niet betwiste - rapport van de deskundige en dat het verloop van winst en verlies in de onderneming van de man tegenstrijdig is met zijn verklaring over de afroming in de jaren 1996 tot 1999 en ook tegenstrijdig is met het eerder door hem in de procedure gebrachte overzicht.

De daartegen gerichte rechtsklachten dienen dan ook te falen. Het middel licht verder niet toe waarom deze feitelijke oordelen onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd zouden zijn.

Het stond het hof vrij om zijn oordeel te baseren op de winstbedragen, aangezien de man blijkens de eerder door hem ingenomen stellingen ook daarvan is uitgegaan.

Met betrekking tot de door de vrouw tijdens de comparitie afgelegde verklaring wijs ik er op dat zij in 2008 niet heeft kunnen verklaren over de winsten die de vennootschap van de man in de jaren 1999 en 2000 heeft behaald, aangezien de rapportage van de deskundige op dat moment nog niet voorhanden was.

Het middel faalt mitsdien.

Middel IV is gericht tegen rechtsoverweging 2.6 van het tweede tussenarrest in samenhang met rechtsoverweging 2.7 van dat arrest, "de vervolgens gegeven beslissing aldaar en het nadien gewezen eindarrest". In rechtsoverweging 2.6 heeft het hof, voor zover van belang, als volgt overwogen:

Het middel klaagt in de kern (in de alinea's 4.3 en 4.4) dat de gegeven bewijsopdracht deugdelijke rechtsgrondslag ontbeert nu de man de voormalige echtelijke woning heeft aangekocht, daartoe een hypotheek heeft afgesloten, een tweetal bedragen van de vrouw heeft geleend en die bedragen weer aan haar heeft terugbetaald13.. Volgens het middel heeft het hof miskend dat de koopsom van de woning is voldaan met uitsluitend geleend geld, en dat daarom niet gesproken kan worden van een belegging van onverteerd inkomen. Het feit dat de vrouw vervolgens de inrichting en verbouwing heeft (mee-)betaald, maakt dat niet anders, aldus het middel.

Het middel ziet eraan voorbij dat het hof in rechtsoverweging 3.7 van zijn eerste tussenarrest, in cassatie niet bestreden, heeft overwogen dat man de bedragen die de vrouw eerder op 1 november en 29 november 1997 ten behoeve van de aankoop van de op naam van de man staande echtelijke woning heeft betaald, op 18 december 1997 aan de vrouw heeft overgemaakt. Het betrof een bedrag van in totaal f. 175.289,95 (€ 79.543,11) en voorts dat de rechtbank heeft overwogen "(tegen welke overweging geen grief is gericht)" dat de vrouw € 155.524,- ten behoeve van deze woning en de inrichting van haar rekeningen heeft betaald.

Het laatste bedrag is derhalve een ander - en daarnaast aanzienlijk hoger - bedrag dan het bedrag dat de vrouw heeft geleend ten behoeve van de aankoop van de woning.

Nu het hof van oordeel was dat de man niet heeft aangetoond dat partijen gedurende het huwelijk de overgespaarde inkomsten hebben verrekend, heeft het hof de man terecht toegelaten tegenbewijs te leveren van de stelling dat de woning op grond van art. 1:141 lid 3 BW wordt vermoed te behoren tot het te verrekenen vermogen aan de zijde van de man.

In dat verband merk ik nog op dat de man op dit punt zelf ook een bewijsaanbod had gedaan (zie de zinsnede "conform het door hem gedane aanbod" in rov. 2.6, in cassatie niet bestreden).

Middel V tot slot is gericht tegen de rechtsoverwegingen 2.5 en 2.6 van het eindarrest in samenhang met de rechtsoverwegingen 2.7 tot en met 2.9 en het dictum onder 3. In de rechtsoverwegingen 2.5 en 2.6 heeft het hof als volgt geoordeeld:

Het middel bevat m.i. twee klachten.

Ter inleiding van de eerste klacht gaat het middel er in alinea 5.3 van uit dat, nu het hof in 2.6 heeft overwogen dat de man heeft aangetoond dat de koopsom van de voormalige echtelijke woning is voldaan met (uitsluitend) geleend geld, daarmee rechtens vaststaat dat de woning niet is aangekocht uit overgespaarde inkomsten of van daaruit is herbelegd. Aangezien een groot deel van de verbouwingsrekeningen van de rekening van de vrouw is betaald, en uitsluitend de vrouw een spaarrekening had die de man "voedde", staat volgens het middel vast dat de man die kosten (voor dat gedeelte) heeft voldaan. Het middel klaagt vervolgens dat het hof heeft miskend dat aldus ook niet kan blijken dat die kosten zijn betaald uit overgespaarde inkomsten.

De klacht faalt.

Het hof heeft in rechtsoverweging 2.5 overwogen dat de man (i) niet heeft betwist dat een groot deel van de verbouwingsrekeningen van de rekening van de vrouw is betaald, (ii) niet heeft gesteld dat de van ABN AMRO en [A] ontvangen gelden zijn gebruikt om door de vrouw voorgeschoten bedragen terug te betalen, (iii) daarnaast een verklaring heeft afgelegd (met betrekking tot het aan de vrouw overgeboekte bedrag van ƒ 230.000,-) die niet valt te rijmen met een eerder door hem ingenomen stelling en (iv) niets heeft gesteld over de bestemming van de van [A] geleende gelden. Op grond van deze feitelijke oordelen komt het hof in rechtsoverweging 2.6 tot het oordeel dat de man niet heeft aangetoond dat de met de verbouwing van de woning samenhangende kosten met (uitsluitend) geleend geld zijn voldaan en dat het er dan ook voor moet worden gehouden dat deze kosten zijn betaald uit overgespaard inkomen. Tegen dit, eveneens, feitelijke oordeel kan niet met een rechtsklacht worden opgekomen. De klacht verduidelijkt verder niet waarom de oordelen van het hof onbegrijpelijk zijn dan wel onvoldoende gemotiveerd.

De tweede klacht (in alinea 5.4) luidt dat het hof in rechtsoverweging 2.6 voor wat betreft de daarin opgenomen berekeningswijze buiten de grenzen van de rechtsstrijd is getreden, aangezien de vrouw die berekeningswijze niet heeft voorgesteld.

De klacht faalt omdat de berekeningswijze voortvloeit uit rechtspraak van de Hoge Raad14. en het hof gehouden was ambtshalve de rechtsgronden aan te vullen. Het middel klaagt niet dat de door het hof aangelegde maatstaf onjuist is.

Voor het overige bouwt het middel voort op de voorgaande klachten en mist het zelfstandige betekenis.

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G