HvJ EU, 15-12-2016, nr. C-558/15

Net zoals Europa is de regeling betreffende de verzekering tegen de wettelijke aansprakelijkheid waartoe deelneming aan het verkeer van motorrijtuigen aanleiding kan geven niet op één dag tot stand gekomen, waarvan de opeenvolging van richtlijnen getuigt die naargelang de ontwikkeling van de zorgen van de wetgever zijn vastgesteld.7. Er moest worden gewacht tot richtlijn 2000/26, ofwel de vierde die omtrent dat thema is vastgesteld, voordat een schaderegelaar wordt ingesteld.

Het doel van deze richtlijn is te voorzien in de leemten8. van de voorafgaande richtlijnen door ‘bijzondere bepalingen vast te stellen die van toepassing zijn op benadeelden die aanspraak kunnen maken op vergoeding van materiële schade of lichamelijk letsel ten gevolge van ongevallen die zich hebben voorgedaan in een andere lidstaat dan de lidstaat van hun woonplaats en veroorzaakt zijn door de deelneming aan het verkeer door voertuigen die gewoonlijk zijn gestald en verzekerd in een lidstaat’.9. Tegen deze achtergrond zijn alle verzekeringsondernemingen vrij10. om in iedere andere lidstaat dan die waar zij hun officiële vergunning hebben ontvangen een schaderegelaar aan te wijzen, die zijn woonplaats of vestiging heeft in de lidstaat waar hij is aangesteld en wiens taak het is om schades te behandelen en af te wikkelen.11. Daartoe moet hij alle inlichtingen die nodig zijn verzamelen, alle passende maatregelen nemen om over de afwikkeling te onderhandelen12. en over voldoende bevoegdheden beschikken om de verzekeringsonderneming ten aanzien van de benadeelden te vertegenwoordigen en om hun verzoeken volledig af te handelen.13.

Tegelijkertijd heeft de wetgever van de Unie gemeend dat ‘[d]e eis dat een schaderegelaar wordt aangewezen […] niet af[doet] aan het recht van de benadeelde, of diens verzekeringsonderneming, om rechtstreeks degene die het ongeval heeft veroorzaakt, of diens verzekeringsonderneming, aan te spreken’.14. Deze precisering zou niet nuttig zijn geweest indien deze wetgever een vordering tegen de schaderegelaar zelf niet mogelijk had geacht.

Tenslotte heeft de wetgever eraan gehecht te preciseren dat de aanwijzing van een schaderegelaar op zich niet de opening van een bijkantoor vormt15. en dat de schaderegelaar zelf niet kan worden beschouwd als een vestiging.16.

De taak, de functie en de plichten van de schaderegelaar zijn ongewijzigd gebleven in richtlijn 2009/10317., die slechts een codificatierichtlijn is. Dat betekent dat er in de tekst geen precisering heeft plaatsgevonden met betrekking tot hetgeen de ‘voldoende bevoegdheden’18. omvatten en dat de wetgever, zonder dat uit te sluiten, geen uitdrukkelijk standpunt heeft ingenomen betreffende de vraag of de schaderegelaar door de benadeelden van het ongeval, dat buiten het nationale grondgebied heeft plaatsgevonden, voor de rechter van hun woonplaats rechtstreeks in rechte kan worden betrokken. Het oordeel van het Hof aangaande artikel 21, lid 5, van richtlijn 2009/103 dat ‘deze bepaling, waarin de doelstellingen van deze vertegenwoordigingsbevoegdheid zijn vastgelegd, niet [preciseert] hoe ver de met het oog op deze doelstellingen toegekende bevoegdheden exact reiken’19., geldt dus ook volledig voor artikel 4, lid 5, van richtlijn 2000/26. Een beroep op de contextuele, teleologische en systematische analyse blijkt dus noodzakelijk.

De analyse van de bewoordingen van richtlijn 2000/26 heeft duidelijk gemaakt dat de ‘voldoende bevoegdheden’ van de schaderegelaar aldus moeten worden omschreven dat hij de twee wezenlijke taken die hem zijn toevertrouwd, kan verrichten, namelijk ‘de verzekeringsonderneming ten aanzien van de benadeelden vertegenwoordigen’ en ‘[de] verzoeken [van de benadeelden] volledig afhandelen’.20. Deze uitlegging van de letterlijke tekst van richtlijn 2000/26 zou echter niet volledig zijn, indien deze niet eveneens zou worden beoordeeld met inachtneming van bepaalde in de overwegingen ervan aangedragen verduidelijkingen.

Aldus heeft de wetgever van de Unie gepreciseerd dat het stelsel van schaderegelaars ‘geen gevolgen [heeft] voor de aanwijzing van het toepasselijke materiële recht of van de bevoegde rechter’.21. Deze precisering aangaande het toepasselijke materiële recht en de vaststelling van de bevoegde rechter duidt er opnieuw op dat aan deze schaderegelaar een gerechtelijke rol kan worden toegekend. In verband hiermee is nog gepreciseerd dat de activiteiten van laatstgenoemde ‘niet [volstaan] om de rechter van de lidstaat van de woonplaats van de benadeelde als bevoegde rechter aan te wijzen, zolang de regels van internationaal privaatrecht inzake de aanwijzing van de bevoegde rechter niet hierin voorzien’.22. De deelname van de schaderegelaar aan mogelijke rechtsvorderingen is aldus derhalve verre van uitgesloten.

Samen met de door de wetgever genomen voorzorgsmaatregelen betreffende de mogelijke invloed van de tussenkomst van de schaderegelaar op de vaststelling van de bevoegdheidsregels en op het internationaal privaatrecht, is een rechtstreeks vorderingsrecht tegen de op het grondgebied van een andere lidstaat gevestigde verzekeringsonderneming toegekend aan de benadeelden. Dat vorderingsrecht is echter niet voorgesteld als de exclusieve weg naar de juridische oplossing van schades, maar alleen als ‘een logische aanvulling op de aanwijzing [van genoemde schaderegelaar] en versterkt […] de rechtspositie van [de benadeelden]’.23. De considerans van de richtlijn is overigens na de vaststelling van verordening nr. 44/2001 van de Raad van 22 december 2000 betreffende de rechterlijke bevoegdheid, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken24., verrijkt met overweging 16 bis25., volgens welke de benadeelden, overeenkomstig artikel 11, lid 2, juncto artikel 9, lid 1, punt b), van genoemde verordening, een rechtsvordering kunnen instellen tegen de WA-verzekeraar in de lidstaat waar zij hun verblijfplaats hebben. In principe kunnen de benadeelden derhalve de verzekeringsondernemingen eveneens dagen voor de rechter van de lidstaat van hun woonplaats.

Op grond van de bestudering van de wettelijke bepalingen van de richtlijn, alsmede van de overwegingen ervan, lijkt het instellen van een rechtsvordering door de benadeelden hetzij rechtstreeks tegen de verzekeringsonderneming, hetzij tegen de vertegenwoordiger ervan, mogelijk, aangezien de wetgever van de Unie beide rechtsmiddelen lijkt te hebben opengelaten.

Bestudering van de overwegingen maakt aldus de interne logica van richtlijn 2000/26 enigszins duidelijk. Ik moet echter nog nagaan of mijn voorlopige conclusie, die is gebaseerd op de letterlijke en contextuele analyse van deze richtlijn, niet wordt weersproken door de in aanmerking te nemen teleologische uitlegging.

Richtlijn 2000/26 beoogt ervoor te zorgen dat benadeelden van verkeersongevallen een vergelijkbare behandeling krijgen, ongeacht de plaats waar het ongeval zich heeft voorgedaan.26. Dat houdt in dat rekening moet worden gehouden met de objectieve verschillen in de situatie waarin de benadeelden van ongevallen, die zich hebben voorgedaan buiten het grondgebied van de lidstaat van hun woonplaats, zich bevinden, teneinde deze te compenseren door de stappen die zij ondernemen in overeenstemming daarmee gemakkelijker te maken.27. Het vergemakkelijken van deze stappen is in de ogen van het Hof de wezenlijke taak van de schaderegelaar.28. Dienaangaande voorziet het bij richtlijn 2000/26 ingestelde stelsel er bijvoorbeeld in dat schadeclaims in de eigen taal van de benadeelde kunnen worden ingediend29. bij genoemde schaderegelaar, waarbij alle aan de schadevergoeding voorafgaande formaliteiten kunnen worden vervuld.

Het spreekt vanzelf dat de erkenning van de ‘passieve legitimatie’ van de schaderegelaar, dat wil zeggen zijn ‘bekwaamheid om te worden gedaagd’30., het door de richtlijn nagestreefde doel volkomen zal dienen. Bij hem worden door de benadeelden immers alle ‘voorafgaande formaliteiten’31. vervuld en het is eveneens mogelijk dat hij hun enige gesprekspartner is geweest. De laatste te zetten stap is derhalve het logische vervolg, namelijk de erkenning dat de door deze benadeelden ingestelde vordering tegen de vertegenwoordiger van de verzekeringsonderneming juist is geadresseerd, des te meer daar hem een actieve rol in het schadevergoedingsproces is toegekend. Volgens mij vereist de volledige afhandeling van de verzoeken om schadevergoeding, dat een van de twee door richtlijn 2000/26 aan de schaderegelaar toegewezen taken vormt, dat hem een rol in de juridische procedure — en niet welke dan ook — kan worden toegewezen: die van verweerder.

Ik vat de verbetering van de rechtspositie van benadeelden, als bedoeld in overweging 14 van richtlijn 2000/26, eveneens aldus op. Wanneer men zich verplaatst in de context van het hoofdgeding, zal het voor deze benadeelden moeilijk te begrijpen zijn dat hun vordering op de enigszins formele grond wordt afgewezen — gelet op de nauwe banden tussen de verzekeringsonderneming en de schaderegelaar — dat deze is gericht tegen genoemde schaderegelaar en niet tegen de verzekeringsonderneming zelf.

Resteert dat de meeste belanghebbenden die hebben deelgenomen aan de schriftelijke procedure veel nadruk hebben gelegd op het feit dat het Hof in het arrest van 10 oktober 2013, Spedition Welter32. heeft geoordeeld dat de bevoegdheid van de schaderegelaar beperkt was en dat deze beperking inhield dat deze schaderegelaar niet voor de rechter van de lidstaat van de woonplaats van de benadeelden kon worden gedaagd. Deze stelling berust naar mijn mening op een onjuiste uitlegging van het betrokken arrest, waarop ik derhalve moet terugkomen.

In deze zaak ging het om de vraag of het begrip ‘voldoende bevoegdheden’ de bevoegdheid van de schaderegelaar diende te omvatten om rechtsgeldig de betekening in ontvangst te nemen van gerechtelijke akten die zijn vereist om bij de bevoegde rechter een vordering tot schadevergoeding in te stellen.

Dienaangaande heeft het Hof geoordeeld dat de ‘slachtoffers in de lidstaat van hun woonplaats een verzoek tot schadevergoeding [moeten] kunnen indienen bij een aldaar door de verzekeringsonderneming van de aansprakelijke partij aangewezen schaderegelaar’.33. Het heeft vervolgens bevestigd dat volgens overweging 37 van richtlijn 2009/103 — synoniem van overweging 15 van richtlijn 2000/26 — de lidstaten ervoor moeten zorgen dat deze schaderegelaars over voldoende bevoegdheden beschikken om de verzekeringsonderneming ten aanzien van slachtoffers te vertegenwoordigen, alsook om deze te vertegenwoordigen voor nationale instanties, ‘waaronder in voorkomend geval voor de rechter, voor zover dit niet in strijd is met de regels van internationaal privaatrecht’.34. Het Hof heeft geconcludeerd dat ‘de in [richtlijn 2000/26] bedoelde vertegenwoordiging van verzekeringsondernemingen ook de vertegenwoordiging dien[t] te omvatten op grond waarvan benadeelden rechtsgeldig bij de nationale rechter de vordering tot vergoeding van door hen geleden schade kunnen instellen, tenzij dit in strijd zou zijn met de regels van internationaal privaatrecht’.35. Deze aanwijzingen zijn voor de onderhavige zaak van belang wat betreft de vraag inzake de passieve legitimatie.

Overigens heeft het Hof, na deze duidelijk ruime erkenning van de bevoegdheden van de schaderegelaar en aldus de conclusie van de advocaat-generaal volgend, vervolgens gepreciseerd dat uit de ontstaansgeschiedenis van richtlijn 2000/26 blijkt dat ‘volgens de wetgever de vertegenwoordigingsbevoegdheid van een verzekeraar in de woonstaat van het slachtoffer een bevoegdheid diende te omvatten om de betekening van gerechtelijke akten in ontvangst te nemen, zij het dat deze bevoegdheid beperkt diende te zijn omdat zij de regels van internationaal privaatrecht inzake de aanwijzing van de bevoegde rechter onverlet diende te laten’.36. Deze laatste bevestiging geldt slechts aangaande de bijzondere bevoegdheid van de schaderegelaar om aan de verzekeringsonderneming geadresseerde betekeningen in ontvangst te nemen, wanneer de vordering is ingesteld tegen laatstgenoemde.

De onderhavige zaak stelt daar een aanzienlijk verschillende casus tegenover. Het gaat immers niet om een via de schaderegelaar tegen de verzekeringsonderneming ingestelde vordering, die daarvan de betekening in ontvangst neemt, maar het gaat om de mogelijkheid voor de benadeelden om bij hun vordering de schaderegelaar als verweerder aan te wijzen. Het onderscheid is belangrijk. In het eerste geval kunnen terecht lastige vragen met betrekking tot de hoedanigheid van verweerster van de verzekeringsonderneming worden opgeworpen37., hetgeen inderdaad rechtvaardigt om, zoals het Hof heeft gedaan, aan de schaderegelaar slechts een beperkte vertegenwoordigingsbevoegdheid toe te kennen. In het tweede geval gaat het, tenminste in de eerste plaats, om een eenvoudiger rechtsbetrekking tussen twee hoofdpersonen, namelijk de benadeelde (verzoekende partij) en de schaderegelaar, ten aanzien waarvan moet worden vastgesteld of hij bevoegd is tot verdediging in rechte van de verzekeringsonderneming.

In dit stadium van de analyse blijkt aldus dat, anders dan de verwijzende rechter in zijn tweede vraag doet voorkomen, de vraag inzake de passieve legitimatie van de schaderegelaar geheel losstaat van de concrete inhoud van de volmacht die deze schaderegelaar bindt aan de verzekeringsonderneming. Teneinde te komen tot een vergelijkbare behandeling van de benadeelden en om het hen gemakkelijker te maken stappen te ondernemen, met inbegrip van die welke zij voor een gerechtelijke instantie ondernemen, kan de hoedanigheid van de schaderegelaar om als verweerder in rechte te worden betrokken op geen enkele wijze afhankelijk zijn van de contractuele band tussen hem en de verzekeringsonderneming. Hetzelfde geldt met betrekking tot de voorzienbaarheid van de rechtsmiddelen en vorderingen tot schadevergoeding welke bij richtlijn 2000/26 ten gunste van de benadeelden zijn vastgesteld. Anders gezegd heeft deze richtlijn een soort wettelijke vertegenwoordiging ingesteld, waarvan niet valt in te zien dat deze enkel door de wil van partijen kan worden gedwarsboomd.

Indien het Hof bevestigend zou antwoorden op de eerste prejudiciële vraag van de verwijzende rechter, zou dat, zoals de Commissie stelt, het ‘broze evenwicht […] tussen de internationale bevoegdheidsregels en de regels inzake het toepasselijk recht bij aansprakelijkheidsvorderingen ter zake van verkeersongevallen met grensoverschrijdende aspecten’38. in gevaar brengen?

Ik denk het niet. De zorg van de wetgever met betrekking tot de regels van internationaal privaatrecht en de vaststelling van de rechterlijke bevoegdheden is gerechtvaardigd wanneer de vordering is ingediend tegen de verzekeringsonderneming. De vraag die thans is voorgelegd is echter verschillend aangezien deze noch gaat over de vaststelling van de bevoegde rechter, noch over het op het geding toepasselijke recht. Het gaat simpelweg om de vaststelling of de schaderegelaar de hoedanigheid van verweerder kan bezitten. Overigens loopt het antwoord dat het Hof aan de verwijzende rechter zal geven op geen enkele wijze vooruit op de vaststelling van de bevoegdheid van de Portugese rechter, waarvan het feit getuigt dat deze door partijen in het hoofdgeding wordt besproken wegens de onzekerheid betreffende de werkelijke lidstaat van de woonplaats van een van de verzoekers. De bevoegdheid tot verdediging in rechte vormt derhalve zeker een begrip dat zich onderscheidt van het begrip rechterlijke bevoegdheid. Zelfs al zou het tegenovergestelde worden beweerd, zou artikel 4, lid 5, van richtlijn 2000/26, volgens welk de schaderegelaar over ‘voldoende bevoegdheden’ moet beschikken om de verzoeken van de benadeelden volledig af te handelen, kunnen voorkomen als een bijzondere bevoegdheidsregel — zij het impliciet — ten opzichte van de regels die de internationale rechterlijke bevoegdheid beheersen.39. Dat zo zijnde en gelet op de nadruk die de wetgever daarop legt, lijkt het verstandig te herinneren aan deze beperking.

Derhalve ben ik op grond van het bovenstaande van mening dat artikel 4, lid 5, van richtlijn 2000/26 aldus moet worden uitgelegd dat tot de voldoende bevoegdheden waarover de schaderegelaar moet beschikken, de bevoegdheid behoort om in de hoedanigheid van verweerder in rechte te worden betrokken, in het kader van een door benadeelden van verkeersongevallen als bedoeld in artikel 1, lid 1, van richtlijn 2000/26, ingestelde rechtsvordering in de bij laatstgenoemde richtlijn vastgestelde omstandigheden, waarbij de bepalingen van de overeenkomst tussen de verzekeringsonderneming en de schaderegelaar de bevoegdheid tot verdediging in rechte van laatstgenoemde niet kunnen aantasten.