HvJ EU, 15-07-2021, nr. C-30/20

Hoewel het arrest Tibor-Trans in een heel soortgelijke context is gewezen als die van het hoofdgeding is een analyse ervan in meerdere opzichten zinvol.

In de eerste plaats was bij de verwijzende rechter in de zaak die tot het arrest Tibor-Trans heeft geleid, net als in hoofdgeding, een vordering ingesteld tot vergoeding van de schade door extra kosten wegens kunstmatig hoge vrachtwagenprijzen als gevolg van dezelfde mededingingsverstorende praktijken.

Terwijl de verzoekende onderneming in de zaak die tot het arrest Tibor-Trans heeft geleid ervoor had gekozen om haar vordering tegen één van de deelnemers aan de betrokken mededingingsregeling in te stellen, bij wie zij geen vrachtwagens had aangeschaft44., heeft RH in casu meerdere deelnemers aan het betrokken kartel gedagvaard, waaronder ondernemingen die niet in Spanje zijn gevestigd en bij wie zij niet rechtstreeks de door die ondernemingen gebouwde vrachtwagens heeft aangeschaft. Daarnaast heeft RH de Spaanse dochter van die ondernemingen45. gedagvaard, waartoe, zoals blijkt uit de stukken van het dossier, de Spaanse autodealer behoort bij wie RH de vrachtwagens heeft aangeschaft.46.

In de tweede plaats koesterde de verwijzende rechter in de zaak die tot het arrest Tibor-Trans heeft geleid twijfels over de toepassing naar analogie van het arrest CDC Hydrogen Peroxide waarin het Hof had vastgesteld dat het bevoegde gerecht, het gerecht was van de plaats van de statutaire zetel van de verzoekende onderneming gelet op het ontbreken van een rechtstreekse contractuele band tussen de partijen was en op de verplichting om geen al te ruim opgezette ‘forum actoris’-bevoegdheidsregel te aanvaarden.47.

Het Hof heeft voor recht verklaard dat ‘artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 aldus dient te worden uitgelegd dat bij een vordering tot vergoeding van schade als gevolg van een op artikel 101 VWEU gemaakte inbreuk die onder meer bestaat uit heimelijke afspraken over prijsstelling en verhogingen van de brutoprijs van vrachtwagens, ‘de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’, in een situatie als in die zaak betrekking heeft op de plaats waar zich de markt bevindt die door die inbreuk is beïnvloed, dus de plaats waar de prijzen op de markt zijn vervalst, en waar de benadeelde stelt schade te hebben geleden, ook al is de vordering gericht tegen een deelnemer aan het betreffende kartel met wie de benadeelde geen contractuele relatie was aangegaan’.48.

Wat betreft de vaststelling van de schade heeft het Hof opgemerkt dat ‘[i]n het hoofdgeding [de schade] hoofdzakelijk voortvloeit uit de extra kosten als gevolg van de kunstmatig hoge prijzen en […] de schade dan ook het rechtstreekse gevolg [is] van de inbreuk op artikel 101 VWEU, waardoor er dus sprake is van rechtstreekse schade die in beginsel kan leiden tot bevoegdheid van de gerechten van de lidstaat op het grondgebied waarvan die schade is ingetreden’.49.

Wat betreft de plaats van de rechtstreeks geleden schade heeft het Hof vastgesteld dat ‘[w]anneer de markt die wordt beïnvloed door de mededingingsbeperkende gedragingen zich bevindt in de lidstaat op het grondgebied waarvan de vermeende schade zich zou hebben voorgedaan, […] de plaats waar de schade is ingetreden voor de toepassing van artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 [moet] worden geacht zich in die lidstaat te bevinden’.50.

Het Hof heeft ter ondersteuning van die beslissing punt 40 van het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines aangehaald. Het heeft dus, ten eerste, de oplossing die het had gekozen in een zaak waarin een nationale mededingingsautoriteit misbruik van machtspositie had vastgesteld en het vermoeden bestond dat een mededingingsbeperkende overeenkomst was gesloten51., toegepast in een zaak betreffende prijsafspraken die vergelijkbaar zijn met en volgens dezelfde voorwaarden zijn bestraft als de mededingingsregeling die als basis diende voor de vordering tot schadevergoeding in het arrest CDC Hydrogen Peroxide52.. Ten tweede is die oplossing gebaseerd op het samenvallen van twee elementen, te weten de plaats van de beïnvloede markt en de plaats waar de vermeende schade zich zou hebben voorgedaan.53.

Meer in het algemeen blijkt uit de talrijke andere verwijzingen in het arrest Tibor-Trans naar het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines dat de rechtspraak van het Hof zich heeft ontwikkeld met het oog op de harmonisering van de aanknopingspunten met de plaats van de rechtstreeks geleden schade, waarbij het niet uitmaakt of die schade ontstaat door extra kosten bij de aankoop54. of door omzetderving55. en zonder dat onderscheid wordt gemaakt naargelang van het feit dat de mededingingsbeperkende gedragingen al dan niet bij een voorafgaand besluit van een autoriteit zijn vastgesteld.56.

Die stroming in de rechtspraak die ervoor pleit om te verwijzen naar de markt die wordt beïnvloed door de mededingingsverstorende praktijken waarvoor schadevergoeding bij een gerecht wordt gevorderd, is zeer recentelijk bevestigd in het arrest Wikingerhof, waarin het Hof voor recht heeft verklaard dat een vordering die strekt tot staking van bepaalde gedragingen in het kader van de contractuele relatie tussen de verzoekende partij en de verwerende partij en die is gebaseerd op het verwijt dat laatstgenoemde in strijd met het mededingingsrecht misbruik maakt van een machtspositie, betrekking heeft op verbintenissen uit onrechtmatige daad in de zin van artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012.57.

Het Hof heeft vastgesteld dat ‘de op grond van artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 bevoegde rechter, te weten in de omstandigheden van het hoofdgeding die van de markt die wordt beïnvloed door de verweten mededingingsbeperkende gedraging, […] het best in staat [is] — met name wat het verzamelen en beoordelen van het in dat verband relevante bewijsmateriaal betreft — om uitspraak te doen op de primaire vraag of dat verwijt gegrond is’.58.

Ten eerste merk ik op dat het Hof in het arrest Wikingerhof een bijzonder gewicht heeft toegekend aan die precisering betreffende de vaststelling van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen waar het zich diende uit te spreken over de toepasselijkheid van artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 naargelang van de kwalificatie van de vorderingen van de verzoeker59., maar niet met betrekking tot de vraag welke aan dat artikel ontleende bevoegdheidscriteria diende te worden toegepast60..

Ten tweede meen ik dat voor een rechtvaardiging naar analogie van de beslissing van het Hof over de rechterlijke bevoegdheid lering moet worden getrokken uit de verwijzingen in punt 37 van het arrest Wikingerhof naar de arresten Tibor-Trans en Verein für Konsumenteninformation.

In punt 34 van het arrest Tibor-Trans, waarnaar het arrest Wikingerhof verwijst61. en dat in samenhang met de punten 33 en 35 van eerstgenoemd arrest moet worden gelezen, heeft het Hof vastgesteld dat de keuze van de plaats van de beïnvloede markt waar de benadeelde stelt schade te hebben geleden, voortvloeit uit de noodzaak om de gerechtelijke instantie aan te zoeken die het best geplaatst is om vorderingen tot schadevergoeding te onderzoeken die verband houden met een mededingingsbeperkende handeling, om de voorspelbaarheid van die regel voor de betrokken marktdeelnemer te waarborgen en om te beantwoorden aan het vereiste om consistent te blijven met de wet die van toepassing is op dergelijke schadevorderingen.62.

In punt 38 van het arrest Verein für Konsumenteninformation, waarnaar het arrest Wikingerhof eveneens verwijst63., heeft het Hof de uitlegging die ten grondslag ligt aan zijn vaststelling dat de plaats waar de schade is ingetreden, de plaats is waar het betrokken voertuig is aangekocht64., gerechtvaardigd als zijnde ‘tevens in overeenstemming met de in overweging 16 van verordening nr. 1215/2012 genoemde doelstellingen van nabijheid en een goede rechtsbedeling, aangezien de nationale rechter voor de bepaling van het bedrag van de geleden schade genoodzaakt kan zijn de marktomstandigheden in de lidstaat op het grondgebied waarvan het genoemde voertuig is gekocht, te beoordelen. De gerechten van laatstgenoemde lidstaat hebben waarschijnlijk het beste toegang tot het voor die beoordeling noodzakelijke bewijs’.65.

Uit de ontwikkeling van de rechtvaardiging van het door Hof gekozen aanknopingspunt in die drie arresten blijkt mijns inziens dat specifiek rekening wordt gehouden met de bijzondere dimensie van geschillen op het gebied van de mededinging. In het geval van ongeoorloofde gedragingen die een economische markt beïnvloeden, draagt een vereenvoudigde toegang tot het bewijs dat noodzakelijk is om de omstandigheden van die markt en de gevolgen van die gedragingen te onderzoeken immers bij aan een nuttige inrichting van het proces.66. Het gaat hier dus om een bepalend element dat betrekking heeft op de keuze van het gerecht dat het best in staat is om toe te zien op de naleving van de regels van een gezonde mededinging, door iedere inbreuk op die regels te bestraffen en ervoor te zorgen dat het recht op bescherming van de benadeelde wordt gewaarborgd.

Deze door het Hof op basis van die pragmatische bewijsoverwegingen bevestigde rechtspraak moet dus in een context worden geplaatst waarvan het belang zeer recentelijk nog is onderstreept.67. De betreffende uitspraken van het Hof blijven immers bijdragen aan de uitvoering van het mededingingsrecht en, in het bijzonder, aan die van de particuliere fase van de toepassing van artikel 101 VWEU68., aangezien zij gunstig zijn voor de ontwikkeling en de consolidatie van bij nationale gerechten ingestelde schadevorderingen.69. In dit verband moet worden benadrukt dat het Hof die gerechten de taak heeft opgedragen tot handhaving van dat recht op schadevergoeding, dat de toepassing van de mededingingsregels van de Unie kracht bijzet.70. Bovendien heeft het Hof gepreciseerd dat schadevorderingen die bij de nationale gerechten worden ingesteld wegens inbreuken op de mededingingsregels van de Unie, integraal deel uitmaken van het stelsel voor de handhaving van die regels, dat ertoe strekt mededingingsverstorende gedragingen van ondernemingen te bestraffen en hen van dergelijke gedragingen te weerhouden.71.

Tot slot is in verordening (EG) nr. 1/2003 van de Raad van 16 december 2002 betreffende de uitvoering van de mededingingsregels van de artikelen 81 en 82 van het Verdrag72. de complementaire rol van de mededingingsautoriteiten van de lidstaten en van de nationale rechterlijke instanties vastgelegd. Daarenboven zijn bij richtlijn 2014/104 nieuwe materiële regels en procedureregels vastgesteld voor schadevorderingen die bij de nationale rechters worden ingesteld wegens inbreuken op het mededingingsrecht van de lidstaten en van de Unie, welke regels uiterlijk 27 december 2016 door alle lidstaten moesten zijn omgezet.73.

Ook al zijn die regels bedoeld om de volledige schadeloosstelling van benadeelde ondernemingen mogelijk te maken, met name via bewijsregels die de aanzienlijke obstakels moeten wegnemen die worden opgeworpen door de voorwaarden die gelden om te kunnen spreken van aansprakelijkheid in schadevergoedingszaken op het gebied van het mededingingsrecht, zij voorzien evenwel niet in bijzondere bevoegdheidsbepalingen.

Bijgevolg is de vaststelling door het Hof in het arrest Tibor-Trans dat de plaats van het intreden van de schade de plaats is van de door de inbreuk beïnvloede markt te weten de plaats waar de marktprijzen zijn vervalst en waar de benadeelde beweert schade te hebben geleden74. weliswaar in beginsel geschikt voor de context die ik zojuist in herinnering heb gebracht om de internationaal bevoegde rechter te bepalen75., maar de vaststelling van die plaats is mijns inziens niet nauwkeurig genoeg om het relatief bevoegde gerecht binnen de betrokken lidstaat aan te wijzen.76. In mijn ogen is dit, gelet op andere arresten van het Hof, een bron van rechtsonzekerheid bij de uitoefening van de bevoegdheidsoptie waarover de verzoeker op grond van artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 beschikt.77.

Het lijkt mij dan ook zinvol om het door het Hof op de vragen van de verwijzende rechter te geven antwoord, dat gelet op de omstandigheden van het hoofdgeding in lijn zou moeten zijn met het arrest Tibor-Trans, op dit punt aan te vullen teneinde de nationale rechters een antwoord te verstrekken dat ruimer is dan het strikte kader van de zaak waaruit het onderhavige verzoek om een prejudiciële beslissing voortvloeit. Tevens dient rekening te worden gehouden met het aantal procedures dat vanwege de omvang van het betrokken kartel kan worden ingesteld.

In het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines, dat de basis vormt voor het arrest Tibor-Trans, heeft het Hof geoordeeld dat ‘in de context van een vordering tot vergoeding van schade die is veroorzaakt door mededingingsbeperkende gedragingen de ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ in omstandigheden als in het hoofdgeding met name ziet op de plaats waar inkomstenderving, bestaande in omzetverlies, is geleden, dat is de plaats van de markt die door deze gedragingen is beïnvloed en waarop de gelaedeerde stelt dat verlies te hebben geleden’.78.

Op basis van die uitlegging kon de exacte plaats van de vermeende schade eenvoudig worden vastgesteld. Het geding vloeide immers voort uit de mededingingsbeperkende gedragingen van een onderneming op de markt waar de benadeelde van die gedragingen een luchtvaartmaatschappij het grootste gedeelte van haar activiteiten ontwikkelde, te weten het organiseren van vluchten van en naar Vilnius (Litouwen), de hoofdstad van de lidstaat waar zij was gevestigd. Volgens het Hof ging het om de ‘hoofdzakelijk beïnvloede markt’.79.

Het Hof heeft in punt 40 van het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines bovendien opgemerkt dat die oplossing gebaseerd is op het samenvallen van twee elementen, namelijk de plaats van de markt die door de mededingingsverstorende gedragingen wordt beïnvloed en de plaats waar de door die gedragingen veroorzaakte schade zich heeft voorgedaan. Aldus wordt gewaarborgd dat de bevoegdheid zich alleen uitstrekt tot de schade die is geleden op het grondgebied van één lidstaat, en dat er een verband is tussen de schending van het algemeen belang en die van de belangen van de onderneming of, meer in het algemeen, die van particuliere belangen.

Aangezien de beïnvloede markt de markt was waarop de benadeelde onderneming het grootste deel van haar verkoopactiviteiten met betrekking tot vliegreizen verrichtte en waarop zij omzetverlies had geleden80., was die voorwaarde van het samenvallen van twee elementen evenwel noodzakelijkerwijs vervuld.81. Vanwege de aard van de vermeende schade moest die voorwaarde er concreet toe leiden dat het gerecht van de plaats waar de door de mededingingsverstorende praktijken benadeelde onderneming was gevestigd, als het relatief bevoegde gerecht werd aangewezen.82.

In het arrest Tibor-Trans is een soortgelijke redenering als die in het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines gehanteerd. Het Hof kon in die zaak een verband vaststellen tussen de markt die door de inbreuk werd beïnvloed en de markt waarop de benadeelde stelde extra kosten te hebben gemaakt, doordat de markt die door het vrachtwagenprijzenkartel werd beïnvloed, net als in het hoofdgeding, de markt was van de lidstaat waar de door het kartel benadeelde onderneming voertuigen had gekocht bij een dealer die was gevestigd in het land waar die onderneming haar transportactiviteiten verrichtte.83.

Aldus heeft het Hof in het arrest Tibor-Trans vastgesteld dat de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan betrekking heeft op ‘de plaats waar de prijzen op de markt zijn vervalst, en waar de benadeelde stelt schade te hebben geleden’84., en niet op de plaats waar de extra kosten zijn betaald85. die uit een rechtstreekse toepassing van punt 43 van het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines had kunnen worden afgeleid86., zonder dat het evenwel heeft gepreciseerd dat het om de plaats gaat waar de schade is ingetreden.87.

Ten eerste moet evenwel worden vastgesteld dat niet duidelijk kan worden bepaald welk het relatief bevoegde gerecht is in de aldus aangewezen lidstaat, in tegenstelling tot wat het Hof in het arrest CDC Hydrogen Peroxide heeft beslist in een soortgelijke zaak betreffende een door de Commissie bestrafte inbreuk, namelijk dat als aanknopingspunt de plaats van de statutaire zetel van de benadeelde moet worden gekozen.

Teneinde de vraag breder te trekken dan het feitelijke kader waarbinnen zij aan het Hof is voorgelegd, moet ten tweede rekening worden gehouden met het feit dat schade als gevolg van prijsafspraken heel anders dan schade aan de ontwikkeling van een economische activiteit zich in uiteenlopende omstandigheden kan voordoen. Vooral in de voertuigverkoopbranche en in de transportsector valt de plaats van de markt die wordt beïnvloed door de mededingingsverstorende praktijken die tot extra kosten leiden immers niet noodzakelijkerwijs samen met de plaats waar de betrokken goederen zijn gekocht of met de plaats waar de uiteindelijke koper, en niet de rechtstreekse koper, zijn activiteiten verricht.

Derhalve dienen de criteria te worden verduidelijkt aan de hand waarvan kan worden bepaald welk gerecht door de verzoeker kan worden aangezocht, rekening houdend met het principe dat het begrip ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ strikt moet worden uitgelegd.88.

Net als de Volvo-ondernemingen, de Spaanse regering en de Commissie, verzoek ik het Hof om in dat verband een parallel te trekken met het arrest Verein für Konsumenteninformation, aangezien dit arrest is gewezen in een zaak die, net als de zaak die heeft geleid tot het arrest Tibor-Trans en waarop het voortborduurt, meerdere punten gemeen heeft met de onderhavige zaak.89. De betrokken vordering strekte namelijk tot vergoeding van de schade die was ontstaan doordat bij een derde voertuigen waren aangeschaft tegen prijzen die hoger waren dan de werkelijke waarde ervan90. als gevolg van ongeoorloofde gedragingen van de fabrikanten van die voertuigen91..

Het Hof heeft verklaard dat de door de uiteindelijke koper geleden schade noch indirecte schade noch zuivere vermogensschade is en intreedt bij de aankoop van het betrokken voertuig bij een derde.92. Dat criterium is het enige relevante aanknopingspunt, aangezien er een band is met een materieel goed, die rechtvaardigt dat niet hoeft te worden nagegaan of er andere bijzondere omstandigheden zijn, zoals in de zaken waarin financiële investeringen tot een vermindering van de financiële tegoeden van de betrokken personen hadden geleid.93.

Aldus is in de eerste plaats duidelijk geworden dat in het geval van materiële schade die voortvloeit uit de waardevermindering van een goed94. welke schade dus geen zuivere vermogensschade is de plaats waar dat goed is aangeschaft, de plaats is waar de schade is ingetreden.95.

Bovendien vloeit de materiële schade voort uit het feit dat, met de onthulling van de ongeoorloofde gedraging van de fabrikant van het goed, de tegenprestatie voor de aanschafprijs van het betrokken goed bestaat in een goed met een lagere waarde.96.

In de tweede plaats rechtvaardigen de omstandigheden van het onderhavige geval dat vraagtekens worden geplaatst bij de betekenis van de term ‘aanschaf’, aangezien RH leasecontracten had gesloten uit hoofde waarvan zij nadien eigenaar van de vrachtwagens is geworden.

Het feit dat de vordering tot schadevergoeding is gebaseerd op het mededingingsrecht rechtvaardigt mijns inziens een economische benadering97. van het begrip ‘aanschaf’, aangezien die aanschaf ertoe leidt dat het geleasede goed in de balans wordt geboekt bij de activa.

In dat opzicht deel ik de mening van advocaat-generaal Campos Sánchez-Bordona dat ‘[h]et juiste uitgangspunt […] de handeling [is] uit hoofde waarvan het goed deel is gaan uitmaken van het vermogen van de betrokkene en waardoor de schade is veroorzaakt. De plaats waar de schade is ingetreden, is de plaats waar die transactie is gesloten’.98.

De plaats van de transactie zou dus in ruime zin kunnen worden opgevat als de plaats waar de overeenkomst betreffende het goed en de prijs tot stand is gekomen99. en niet als de plaats waar de prijs is betaald100. of het goed beschikbaar is gesteld, welke handelingen op andere plaatsen kunnen worden verricht, in een later stadium van die overeenkomst101..

Het komt mij voor dat aan het vereiste van voorspelbaarheid102. voor de verweerder wordt voldaan in zoverre, vanuit zijn perspectief bezien, wordt gekozen voor de plaats waar het goed is verhandeld door een voertuigdealer, zoals in casu, of door iedere andere tussenpersoon die met de verkoop ervan is belast , waarbij het niet uitmaakt of sprake is van eigendomsoverdracht in juridische zin.

Evenzo is het vereiste van een goede rechtsbedeling vervuld, gelet op het bijzondere belang dat gepaard kan gaan met het feit dat het gerecht tevens bevoegd is om kennis te nemen van eventuele vorderingen die op dezelfde grond worden ingesteld door de met de transactie belaste tussenpersoon dan wel ook van de vraag of die tussenpersoon de extra kosten mogelijkerwijs heeft doorberekend aan de uiteindelijke koper, wat een terugkerend verweermiddel is.103.

Volgens mij wordt tevens beantwoord aan de door het Hof in heel recente arresten gepreciseerde doelstellingen die verordening nr. 1215/2012 in die zaken stelde aan de bewijsvereisten en waaraan zo goed mogelijk diende te worden voldaan104., indien de plaats van de transactie wordt aangemerkt als de plaats waar de schade is ingetreden, zonder dat sprake moet zijn van andere bijzondere omstandigheden ingeval de eigendom niet is overgedragen.

Immers, anders dan in geschillen waarin enkel zuivere vermogensschade wordt aangevoerd zodat het ontbreken van een band met een materieel goed dient te worden gecompenseerd door een aantal concrete gegevens, volstaat aanknoping met de plaats van de transactie in beginsel om het gerecht aan te wijzen dat objectief gezien het best in staat is om de bestanddelen van de aansprakelijkheid van de verweerder te onderzoeken.105.

Wanneer de rechter van de plaats waar de vrachtwagens tegen kunstmatig verhoogde prijzen zijn aangeschaft, als de bevoegde rechter wordt aangewezen, wordt dus tegemoetgekomen aan de bewijsvereisten van het geding indien de plaats binnen de beïnvloede markt waar de benadeelde stelt schade te hebben geleden vanwege extra kosten voor vrachtwagens — om dezelfde redenen als die welke zijn erkend in het arrest Verein für Konsumenteninformation106. — de plaats is waar hij zijn activiteiten verricht. In casu is dat het geval voor RH.

Ter afsluiting van dit eerste deel van mijn analyse betreffende de aanwijzing van het bevoegde gerecht binnen de markt die door de mededingingsverstorende praktijken wordt beïnvloed, geef ik het Hof dan ook in overweging te oordelen dat de rechter die bevoegd is om kennis te nemen van een vordering tot vergoeding van de schade die is veroorzaakt door de extra kosten die door de benadeelde van prijsafspraken zijn betaald, in beginsel de rechter is van de plaats waar de betrokken goederen zijn gekocht.

Zoals ik reeds in grove lijnen heb geschetst107., ben ik evenwel van mening dat een voorbehoud moet worden gemaakt voor de situatie waarin de plaats waar de vermeende schade zich heeft voorgedaan niet samenvalt met de plaats waar de benadeelde van de prijsafspraken actief is108., bijvoorbeeld wanneer voertuigen in meerdere lidstaten of bij meerdere leveringspunten binnen dezelfde lidstaat worden gekocht of wanneer voertuigen bij een verkoper buiten de beïnvloede markt worden verkregen.109.

Hoewel de omstandigheden voor het analyseren van de beïnvloede markt(en) op alle transactieplaatsen binnen die markt(en) identiek zijn, geldt dit niet voor de beoordeling van de schade die door de rechtstreeks benadeelde verzoeker is geleden.110. Die analyse zou moeilijker kunnen zijn wanneer de bevoegde rechter niet de rechter is van de plaats waar de benadeelde zijn economische activiteiten verricht. Zoals het Hof reeds heeft benadrukt, is die beoordeling, in geval van verbindende vaststelling van een illegaal kartel, de wezenlijke taak van de rechter bij wie een vordering tot vergoeding van de daaruit voortvloeiende schade wordt ingesteld.111.

Gelet op een en ander ben ik van mening dat diepgaander onderzoek nodig is van de vraag of de plaats van de statutaire zetel van de benadeelde onderneming, welke plaats het Hof heeft vastgesteld met betrekking tot bijzondere gevallen112., nog steeds een geschikt aanknopingspunt is.

Gelet op de in verordening nr. 1215/2012 vastgestelde doelstelling van nabijheid113., rechtvaardigen bepaalde omstandigheden mijns inziens dat het aanknopingspunt met de plaats van de statutaire zetel van de benadeelde van de mededingingsverstorende praktijken nog steeds relevant kan zijn ter verzekering van de doeltreffende behandeling van schadevorderingen die naar hun aard114. en wat hun voorwerp betreft indien er sprake is van een sterke geografische versnippering van de inbreuken — complex zijn.115.

Ik zie namelijk niet hoe de keuze van een aanknopingspunt dat een onderneming die meerdere vrachtwagens in verschillende lidstaten heeft gekocht ertoe zou dwingen om de gerechten aan te zoeken van alle plaatsen waar zij die vrachtwagens heeft aangeschaft en waar die onderneming bovendien geen activiteiten verricht116. in de praktijk verenigbaar kan zijn met die doelstelling van nabijheid, die thans heel concreet present is in de rechtspraak van het Hof.117. Bovendien bieden de regels voor samenhangende vorderingen waarin artikel 30 van verordening nr. 1215/2012 voorziet geen bevredigende oplossing door de voorwaarde die in lid 2 ervan is vastgesteld, aangezien er daarbij van wordt uitgegaan dat de rechter enkel kennis kan nemen van schade die zich heeft voorgedaan in zijn rechtsgebied.118.

Rekening houdend daarmee moet de beslissing van het Hof in het arrest CDC Hydrogen Peroxide opnieuw onder de loep worden genomen. De zaak die tot dat arrest heeft geleid, had betrekking op vorderingen tot vergoeding van alle schade die prijsafspraken over waterstofperoxide die waren gemaakt op verschillende data en plaatsen in meerdere lidstaten119. en die waren vastgesteld door de Commissie120., had berokkend aan ondernemingen in de sector papier- en cellulosebewerking die tussen 1994 en 2006 aanzienlijke hoeveelheden waterstofperoxide hadden gekocht in verschillende lidstaten van de Unie of de EER. In het geval van sommige van die ondernemingen was het waterstofperoxide bovendien aan fabrieken in meerdere lidstaten geleverd.121.

Gelet op die omstandigheden, die werden gekenmerkt door een groot aantal aankoopplaatsen op meerdere markten die door het betrokken kartel waren beïnvloed, heeft het Hof geoordeeld dat voor alle schade die aan de verzoekende onderneming was berokkend door de meerkosten die zij had betaald om zich te bevoorraden met onder de betrokken mededingingsregeling vallende producten, het gerecht van de plaats van de statutaire zetel van die onderneming bevoegd was om kennis te nemen van vorderingen tegen een of meer deelnemers aan die mededingingsregeling.122. In punt 52 van dat arrest heeft het Hof vastgesteld dat waar het ging om schade die uit die meerkosten voortvloeide, de plaats waar de schade zich concreet had voorgedaan ‘in beginsel’ de plaats van de statutaire zetel van die onderneming was.

In de eerste plaats meen ik dan ook dat de in het arrest CDC Hydrogen Peroxide gegeven uitlegging verenigbaar is met die van de later gewezen arresten wanneer de plaats van de markt die door de mededingingsverstoring wordt beïnvloed samenvalt met de plaats waar de schade zich heeft voorgedaan in de vorm van meerkosten of omzetverlies, wat het geval is in zowel het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines als het arrest Tibor-Trans, aangezien de voertuigen in de zaak die tot laatstgenoemd arrest heeft geleid waren aangeschaft in één lidstaat, op het grondgebied waarvan de benadeelde zijn activiteiten verrichtte.123. Met andere woorden, wanneer het nabijheidsvereiste rechtvaardigt dat voorrang wordt verleend aan het forum actoris, zie ik niet in waarom dat problematisch zou zijn.124.

In de tweede plaats moet de plaats van de statutaire zetel of hoofdvestiging, zoals gedefinieerd in artikel 63, lid 1, van verordening nr. 1215/2012, een nauwe band hebben met die van de schade.125. Meer in het bijzonder moet de in die plaats verrichte activiteit die met het geding samenhangt, tot de transactie hebben geleid waaruit de vordering tot schadevergoeding voortvloeit. Tevens ben ik van mening dat de plaats waar de activiteiten van de onderneming worden verricht of de plaats van waaruit de activiteiten worden georganiseerd, bepalend is.

In de derde plaats pleiten het grote aantal van elkaar verwijderde schadeplaatsen, dat kenmerkend is voor mededingingsverstorende activiteiten binnen de interne markt126., en het toenemende aantal transacties dat via internet wordt gesloten127. ervoor om de plaats van de statutaire zetel aan te wijzen als de plaats waar de schade is ingetreden. Ik kan mij in dat verband voorstellen dat wordt gestreefd naar een zekere samenhang met de rechtspraak van het Hof waarin het grote aantal inbreuken op rechten in de context van internet in aanmerking wordt genomen.128. Het Hof heeft gepreciseerd dat die mogelijkheid voor de persoon die zich benadeeld acht om bij de gerechten van de lidstaat waar zich het centrum van zijn belangen bevindt een vordering in te stellen voor alle vermeende schade, wordt gerechtvaardigd door het belang van een goede rechtsbedeling en niet specifiek is ingegeven door de bescherming van de verzoeker.129.

In de vierde plaats is het risico dat er meer oneigenlijke procedures wegens mededingingsverstorende praktijken zullen worden ingesteld aangezien dat gemakkelijker is op de plaats van de statutaire zetel (of de woonplaats) van de benadeelde — hetgeen deels de keuze rechtvaardigt om voorrang te verlenen aan de woonplaats van de verweerder130., volgens mij geen onoverkomelijk beletsel, daar er rekening mee moet worden gehouden dat schadevergoedingsvorderingen in de meeste gevallen op de daaraan voorafgaande vaststelling van een inbreuk op het mededingingsrecht gebaseerd zijn.131.

Voorts moet mijns inziens rekening worden gehouden met de voorstellen van de rechtsleer waarin ervoor wordt gepleit dat de rechter van de plaats van de statutaire zetel van de verzoeker kan worden aangezocht voor zover die voorstellen gebaseerd zijn op de vaststelling dat meerdere markten werden beïnvloed132., op het risico dat een zaak aanhangig wordt gemaakt bij het gerecht van een door een internationaal kartel beïnvloede lidstaat waar geen van de partijen bij het geding is gevestigd133., dan wel op de relativering van de doelstelling dat voor wets- en bevoegdheidsconflicten een en hetzelfde aanknopingspunt moet worden vastgesteld, te weten dat van de beïnvloede markt.134.

Ook het meer algemene voorstel om voor de vaststelling van het bevoegde gerecht het faciliteren van een bevredigende schadevergoeding voor ongeoorloofde handelingen of schendingen van fundamentele beginselen als leidraad te nemen, vind ik zeer interessant.135. Dat voorstel weerspiegelt immers de gedachte dat de versterking van de daadwerkelijke uitoefening van rechten op die bijzondere gebieden bijdraagt aan de uitvoering van het algemene preventiebeleid.

Uit het voorgaande volgt mijns inziens dat er in het kader van schadevorderingen wegens mededingingsverstorende praktijken twee criteria voor de vaststelling van de schadeplaats naast elkaar kunnen bestaan teneinde het bevoegde gerecht te bepalen, gelet op de na te streven doelstelling van nabijheid en, meer in het bijzonder, de doelstelling om de toegang tot het bewijs te vereenvoudigen. Deze benadering kan voor de nodige samenhang zorgen met de doelstellingen die worden nagestreefd door richtlijn 2014/104 die een groot aantal bepalingen inzake bewijsvoering bevat wegens de moeilijkheden om de boekhoudkundige en financiële gegevens van de ondernemingen en van de betrokken markt te verzamelen136., en kan bijdragen tot een meer doeltreffende behandeling van geschillen die blijkens de documenten die de Commissie als praktisch hulpmiddel voor de nationale rechters heeft opgesteld137., complex zijn.

Gelet op een en ander ben ik van mening dat een dergelijke uitlegging van de bevoegdheidsregels bijdraagt aan de waarborging van een effectieve rechterlijke bescherming van het mededingingsrecht van de Unie.138.

Ter afsluiting van mijn globale analyse betreffende de vaststelling van de plaats waar de vermeende schade is ingetreden en de aanwijzing van het op het grondgebied van de lidstaat van die plaats bevoegde gerecht, geef ik het Hof in overweging te oordelen dat artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 aldus moet worden uitgelegd dat bij een schadevordering wegens een op artikel 101 VWEU gemaakte inbreuk die onder meer bestaat in heimelijke afspraken over de prijsstelling en de verhoging van de prijzen van goederen, de plaats waar de schade is ingetreden gelegen is in de lidstaat van de door die inbreuk beïnvloede markt waar de extra kosten zijn gemaakt. Het relatief bevoegde gerecht is in beginsel het gerecht van de plaats van verkrijging van die goederen door de onderneming die haar activiteiten in deze lidstaat verricht, waarbij die aanschaf aan de hand van economische criteria moet worden vastgesteld. Indien de plaats waar de schade is ingetreden en de plaats waar de benadeelde zijn activiteiten verricht niet samenvallen, kan de vordering worden ingesteld bij het gerecht van de plaats waar de benadeelde is gevestigd.

Thans zal ik uiteenzetten waarom ik het Hof voorstel te verduidelijken dat de concrete vaststelling van het op grond van artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 aangewezen gerecht wordt beheerst door de interne regels betreffende de rechterlijke organisatie die door de lidstaten kunnen worden vastgesteld met het oog op een eventuele specialisatie van die gerechten.

Volgens mij kan met betrekking tot bepaalde aspecten naar analogie worden geredeneerd met de benadering van het Hof in het arrest Sanders en Huber140., en in mindere mate met die in het arrest van 9 januari 2015, RG.141.

In het arrest Sanders en Huber waren aan het Hof vragen voorgelegd over een concentratie van rechterlijke bevoegdheden inzake grensoverschrijdende onderhoudsverplichtingen bij een rechter in eerste aanleg die bevoegd was voor de vestigingsplaats van de rechter in tweede aanleg.142.

Het Hof heeft aldus uitlegging gegeven aan artikel 3, onder b), van verordening (EG) nr. 4/2009 van de Raad van 18 december 2008 betreffende de bevoegdheid, het toepasselijke recht, de erkenning en de tenuitvoerlegging van beslissingen, en de samenwerking op het gebied van onderhoudsverplichtingen143., op grond waarvan het gerecht dat bevoegd is om uitspraak te doen over grensoverschrijdende geschillen inzake onderhoudsverplichtingen, het gerecht is ‘van de plaats waar de onderhoudsgerechtigde zijn gewone verblijfplaats heeft’.

Het betreft hier een van de bepalingen inzake bevoegdheidsregels die in de plaats zijn gekomen van die van verordening nr. 44/2001, welke verordening in het verlengde ligt van het Executieverdrag.144. Het Hof heeft voor recht verklaard dat ‘[d]ie bepaling, waarin zowel de internationale als de relatieve bevoegdheid wordt vastgesteld, beoogt eenheid te brengen in de regels inzake jurisdictiegeschillen (zie in die zin arrest Color Drack, C-386/05, EU:C:2007:262, punt 30)’.145.

Het Hof heeft in het arrest Sanders en Huber geconstateerd dat de regels inzake jurisdictiegeschillen weliswaar zijn geharmoniseerd via de vaststelling van gemeenschappelijke aanknopingspunten, maar dat de lidstaten bevoegd blijven om het gerecht aan te wijzen dat concreet bevoegd is om uitspraak te doen, op voorwaarde dat de betrokken nationale wettelijke regeling de doelstellingen van verordening nr. 4/2009 niet ondermijnt of deze haar nuttig effect niet ontneemt.146.

Het Hof heeft gepreciseerd dat de verwezenlijking van de doelstellingen van nabijheid en van een goede rechtsbedeling niet inhoudt dat de lidstaten op elke plaats in een bevoegd gerecht moeten voorzien147., en dat het van belang is dat het bevoegde gerecht een bijzonder nauwe band heeft met de gewone verblijfplaats van de onderhoudsgerechtigde als bedoeld in artikel 3, onder b), van verordening nr. 4/2009148..

In dit verband heeft het Hof de concentratie van bevoegdheden als positief aangemerkt omdat een dergelijke organisatiekeuze, wat onderhoudsverplichtingen betreft, kan bijdragen tot de ontwikkeling van bijzondere expertise, waarmee tegemoet wordt gekomen aan enkele van de doelstellingen van verordening nr. 4/2009 en een goede rechtsbedeling wordt gewaarborgd.149.

Diezelfde redenen volstaan volgens mij voor de aangezochte rechter om zich bevoegd te verklaren op grond van artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012, aangezien het relevante aanknopingspunt zich in zijn rechtsgebied bevindt150., dat wil zeggen in het deel van het nationale grondgebied waarvoor hij bevoegd is.151. Daarenboven moet het geografische criterium niet worden opgevat als een aanknopingspunt in strikte zin dat de nabijheid voorrang verleent boven een goede rechtsbedeling.152.

Niettemin heeft het Hof in het arrest Sanders en Huber overwogen dat in het geval van een concentratie van bevoegdheden de bestaande situatie in de betrokken lidstaat concreet moet worden onderzocht om te voorkomen dat de nationale wettelijke regeling afbreuk doet aan het nuttig effect van de op het geding toepasselijke verordening.153.

Datzelfde voorbehoud is opnieuw gemaakt in het arrest van 9 januari 2015, RG154., dat betrekking had op de toekenning van bevoegdheid aan een gespecialiseerd gerecht om kennis te nemen van vragen betreffende de terugkeer van of het gezagsrecht over het kind terwijl bij een hof of rechtbank reeds een bodemprocedure inzake de ouderlijke verantwoordelijkheid voor het kind aanhangig was gemaakt155., bij het onderzoek van bepalingen die de vaststelling van de bevoegde nationale rechter aan de keuze van de lidstaten overlaten. Het is interessant om te vermelden dat het Hof in dat geval de in verordening nr. 2201/2003 neergelegde doelstelling van voortvarendheid van de procedure heeft benadrukt.156.

Op het gebied van inbreuken op het mededingingsrecht is het wettelijke kader waarin in een lidstaat de concentratie van bevoegdheden kan worden ingevoerd157., evenwel volledig verschillend. Zo bestaan er voor vorderingen uit onrechtmatige daad geen beperkingen zoals die welke met name voortvloeien uit de specifieke doelstelling van verordening nr. 4/2009158. en hielden, wat betreft de zaak die tot het arrest Sanders en Huber heeft geleid, de bijzonderheden van de betrokken nationale wettelijke regeling verband met de doelstellingen van die verordening159..

In dat opzicht ben ik het eens met de andere advocaten-generaal die zich reeds hebben uitgesproken over de autonomie van de lidstaten op het gebied van de concentratie van relatieve bevoegdheden die al dan niet uit de verdeling van materiële bevoegdheden voortvloeien, waarvoor de beperking geldt dat geen afbreuk wordt gedaan aan het nuttig effect van verordening nr. 1215/2012 en dat het beginsel van gelijkwaardigheid in acht wordt genomen.160.

Aangezien het voorwerp van de aan de orde zijnde vorderingen een belangrijke plaats inneemt bij het onderzoek van het Hof, moet thans nog worden ingegaan op de elementen die in het bijzonder kenmerkend zijn voor schadevorderingen die betrekking hebben op mededingingsverstorende praktijken.161.

Ten eerste zij eraan herinnerd dat er geen bepalingen zijn die de procedurele voorwaarden voor het instellen van vorderingen op het gebied van het mededingingsrecht regelen, zodat mag worden aangenomen dat het aan de lidstaten staat om in het kader van hun rechterlijke organisatie het ratione materiae bevoegde gerecht en de omvang van zijn rechtsgebied te bepalen, mits de beginselen van gelijkwaardigheid162. en doeltreffendheid163. worden geëerbiedigd.

Ten tweede ben ik net als de Commissie van mening dat rekening moet worden gehouden met de inwerkingtreding en de omzetting van richtlijn 2014/104164. alsook met de technisch ingewikkelde aard van de regels die van toepassing zijn op schadevorderingen die betrekking hebben op inbreuken op het mededingingsrecht.165.

Om die redenen lijkt het mij noodzakelijk dat het Hof zich voor een antwoord op de vraag van de verwijzende rechter laat leiden door het arrest van 6 mei 2013, Melzer166., of het arrest CDC Hydrogen Peroxide, betreffende de bevoegdheid voor vorderingen uit onrechtmatige daad, waarin de bewoordingen ‘het gerecht in het rechtsgebied waarvan’ worden gebruikt.

Gelet op alles wat hierboven met betrekking de concentratie van rechterlijke bevoegdheden is gezegd, geef ik het Hof in overweging artikel 7, punt 2, van verordening nr. 1215/2012 aldus uit te leggen dat die bepaling weliswaar het gerecht aanwijst dat zowel op internationaal als op intern niveau relatief bevoegd is om kennis te nemen van grensoverschrijdende geschillen inzake verbintenissen uit onrechtmatige daad, maar de lidstaten er in het kader van hun rechterlijke organisatie voor kunnen kiezen om de behandeling van die geschillen te concentreren bij bepaalde gerechten, mits het gelijkwaardigheidsbeginsel en het doeltreffendheidsbeginsel worden geëerbiedigd. In het bijzonder op het gebied van het mededingingsrecht dienen de lidstaten erop toe te zien dat de door hen vastgestelde of toegepaste regels geen afbreuk doen aan de doeltreffende toepassing van de artikelen 101 en 102 VWEU.