Bijlage II Samenwerkingsgebieden voor de geografische programma's

Versterken en bevorderen van de democratie en inclusieve democratische processen, de rechtsstaat, corruptiebestrijding, governance en toezicht, met inbegrip van transparante, inclusieve en geloofwaardige verkiezingsprocessen, evenals transparante, verantwoordingsplichtige, doeltreffende en inclusieve instellingen op alle niveaus, met inbegrip van wetgevende organen, een onafhankelijke rechterlijke macht, het versterken van volwaardige politieke participatie en vertegenwoordiging;

krachtiger bevorderen, beschermen en verwezenlijken van de mensenrechten en de fundamentele vrijheden in overeenstemming met het internationaal recht inzake de mensenrechten, met inbegrip van de Universele Verklaring van de rechten van de mens; steunen en beschermen van mensenrechtenverdedigers; steunen en monitoren van klachten- en verhaalmechanismen met betrekking tot schendingen van de mensenrechten op nationaal en lokaal niveau; bijdragen aan de uitvoering van mondiale en regionale instrumenten en kaders, uitbreiding van het vermogen van het maatschappelijk middenveld om die uit te voeren en te monitoren;

bestrijden van alle vormen van discriminatie en het bevorderen van het beginsel van gelijkheid en non-discriminatie, met name gendergelijkheid, de rechten en de versterking van de positie van vrouwen en meisjes, de rechten van het kind, personen met een beperking, personen die behoren tot minderheden, lesbiennes, homoseksuelen, biseksuelen, transgenders en interseksuelen, en inheemse volken, zoals omschreven in de Verklaring van de Verenigde Naties over de rechten van inheemse volken (Undrip);

ondersteunen, versterken en empoweren van een bloeiend maatschappelijk middenveld en van zijn onafhankelijke, actieve en veelzijdige rol in politieke transities, hervormingsprocessen en democratische veranderingen, en het bevorderen van een open en faciliterende ruimte voor het maatschappelijk middenveld en de betrokkenheid van burgers bij het politieke leven en bij de controle van de besluitvorming, evenals het tegengaan van de inperking van de democratische ruimte; ondersteunen en bevorderen van de deelname van allen aan politieke processen en het openbare leven;

verbeteren van de pluriformiteit, de onafhankelijkheid en het professionalisme van vrije en onafhankelijke media, evenals het versterken van de mediageletterdheid en het bestrijden van desinformatie; versterken van digitale rechten, met inbegrip van het recht op toegang tot informatie; versterken van het recht op privacy en gegevensbescherming;

verbeteren van de weerbaarheid van staten, samenlevingen, gemeenschappen en personen tegen politieke, economische, ecologische, voedingsgerelateerde, demografische en maatschappelijke spanningen en schokken, natuurrampen en door de mens veroorzaakte rampen en volksgezondheidscrises, waaronder pandemieën;

versterken van de ontwikkeling van democratische en inclusieve overheidsinstellingen op internationaal, nationaal en subnationaal niveau, met inbegrip van lokale overheden; versterken van de capaciteit voor genderresponsieve budgettering en planning, en van een onafhankelijk, doeltreffend, efficiënt en verantwoordingsplichtig gerechtelijk apparaat, de bevordering van de rechtsstaat, internationale justitie, verantwoordingsplicht en een betaalbare rechtsgang voor iedereen;

ondersteunen van de hervormingsprocessen van het openbaar bestuur op nationaal en subnationaal niveau, onder meer door het gebruik van op de burger gerichte e-governancesystemen en andere digitale oplossingen voor de opbouw van robuuste, verantwoordingsplichtige en transparante overheidsdiensten en systemen voor het leveren van diensten, versterken van juridische kaders en instellingen, nationale statistische stelsels en capaciteiten, onder meer met betrekking tot het uitsplitsen van gegevens naar inkomen, geslacht, leeftijd en andere factoren, goed beheer van de overheidsfinanciën, met inbegrip van externe controle, en bijdragen aan de bestrijding van corruptie, belastingontwijking, belastingontduiking en agressieve fiscale planning;

ondersteunen van nationale en lokale overheden en administraties bij het opzetten van de benodigde infrastructuur om ervoor te zorgen dat alle aangiften bij de burgerlijke stand (van geboorte tot overlijden) nauwkeurig worden geregistreerd en officieel erkend, en dat kopieën indien nodig openbaar worden gemaakt, opdat alle burgers officieel bestaan en zij hun grondrechten kunnen uitoefenen;

bevorderen van inclusief, evenwichtig en geïntegreerd territoriaal, stedelijk en plattelandsbeleid, evenals de ontwikkeling ervan, via de versterking van overheidsinstellingen en -organen op nationaal en subnationaal niveau, ondersteuning van de capaciteitsopbouw van lokale overheden en mobilisering van hun deskundigheid ter bevordering van een territoriale aanpak inzake lokale ontwikkeling, waaronder doelmatige decentralisering, fiscale decentralisering, en statelijke herstructureringsprocessen;

verhogen van de transparantie en verantwoordingsplicht van nationale en subnationale overheidsinstellingen en overheidsbedrijven en verbeteren van de toegang voor iedereen tot informatie over openbare aangelegenheden, versterken van overheidsopdrachten, met inbegrip van het aanmoedigen van de ontwikkeling van ecologische, sociale en economische duurzaamheidscriteria en doelstellingen en het beheer van de overheidsfinanciën op regionaal, nationaal en lokaal niveau, ondersteunen van de ontwikkeling en toepassing van e-governancesystemen en versterken van de dienstverlening;

ondersteunen van het duurzame, controleerbare, conflictbewuste en transparante beheer van natuurlijke hulpbronnen en aanverwante bronnen van inkomsten, en van hervormingen voor een eerlijk, rechtvaardig, efficiënt en duurzaam fiscaal beleid.

Uitbannen van armoede in al zijn vormen, onder meer door middel van openbare voorzieningen op het gebied van gezondheid, voeding, onderwijs en sociale bescherming, het aanpakken van discriminatie en ongelijkheid en door niemand aan zijn lot over te laten;

ondersteunen van duurzame landbouw, bosbouw en visserij voor meer voedselzekerheid, economische kansen en werkgelegenheid;

opvoeren van inspanningen voor de vaststelling van beleid en gepaste investeringen die nodig zijn om de rechten van vrouwen, meisjes, jongeren en kinderen, en van personen met een beperking te bevorderen, te beschermen en te verwezenlijken, om hun engagement voor en zinvolle deelname aan het sociale, maatschappelijke en economische leven te vergemakkelijken, en om te garanderen dat zij ten volle kunnen bijdragen aan inclusieve groei en duurzame ontwikkeling;

bevorderen van de naleving, bescherming en verwezenlijking van de rechten van vrouwen en meisjes en de versterking van hun positie, met inbegrip van economische, arbeids- en sociale rechten, landrechten, evenals rechten als bedoeld in artikel 8, lid 4, het uitbannen van seksueel en gendergerelateerd geweld in alle vormen, met inbegrip van schadelijke praktijken zoals vroege en gedwongen huwelijken en kindhuwelijken en vrouwelijke genitale verminking;

aanpakken van de verbanden tussen mondiale demografische groei en demografische verschuivingen naar duurzame ontwikkeling in alle relevante dimensies, met inbegrip van gendergelijkheid, gezondheid, sociale bescherming, sociale cohesie, onderwijs en werkgelegenheid;

bijzondere aandacht besteden aan kansarme, kwetsbare en gemarginaliseerde personen, met inbegrip van kinderen en jongeren, ouderen, personen met een beperking, lesbiennes, homoseksuelen, biseksuelen, transgenders en interseksuelen, personen die tot minderheden en inheemse volken behoren, vluchtelingen, intern ontheemden, personen die getroffen worden door gewapende conflicten en staatlozen;

bevorderen van een geïntegreerde benadering ten behoeve van de steun aan gemeenschappen, en met name de meest gemarginaliseerde, kwetsbare en armste personen en personen die het moeilijkst te bereiken zijn, onder meer door de universele toegang tot basisbehoeften en -diensten te verbeteren, onder andere op het gebied van gezondheidszorg, onderwijs, voeding en sociale bescherming;

ondersteunen van het creëren van een veilige en vruchtbare omgeving voor kinderen als belangrijk stimulerend element voor een gezonde jonge bevolking die in staat is haar volledige potentieel waar te maken. Dat omvat het bevorderen van de overgang van institutionele naar gemeenschapszorg voor kinderen. Dat houdt ook in dat kinderen, vooral de meest gemarginaliseerde, de best mogelijke start in het leven wordt gegeven door in de ontwikkeling van jonge kinderen te investeren en ervoor te zorgen dat kinderen die in een situatie van armoede of ongelijkheid leven, toegang hebben tot basisdiensten, onder meer op het gebied van gezondheid, voeding, onderwijs en sociale bescherming;

ondersteunen van de universele toegang tot voldoende, betaalbaar, veilig en voedzaam voedsel en gezonde voeding, met name voor de meest kwetsbaren, waaronder kinderen jonger dan vijf jaar, adolescenten, zowel meisjes als jongens, en vrouwen, met name tijdens de zwangerschap en de borstvoeding, evenals het verbeteren van de veerkracht van de voedselvoorziening en voeding en van het zorgcontinuüm, met name in landen die langdurige of steeds terugkerende crisissen doormaken; voorkomen van groeiachterstand, ondergewicht en andere vormen van ondervoeding; bevorderen van multisectorale, voedingsbewuste benaderingen voor de landbouw;

ondersteuning van de universele toegang tot veilig en voldoende drinkwater, riolering en hygiëne, en duurzaam en geïntegreerd waterbeheer, meer bepaald op lokaal niveau;

zorgen voor een universele dekking van de gezondheidszorg, met billijke toegang voor alle personen en gemeenschappen tot kwalitatief hoogwaardige en betaalbare gezondheidsdiensten, met inbegrip van diensten op het gebied van seksuele en reproductieve gezondheidszorg in het kader van de uitvoering van het actieprogramma van Peking en het actieprogramma van de Internationale Conferentie over bevolking en ontwikkeling en de resultaten van de vervolgconferenties ervan, door het ondersteunen van de opbouw van inclusieve, sterke, kwaliteitsvolle en veerkrachtige gezondheidsstelsels die voor iedereen toegankelijk zijn, en het versterken van de capaciteit voor vroegtijdige waarschuwing, risicobeperking, beheer en herstel; aanvullende actie via het kaderprogramma voor onderzoek en innovatie van de Unie, om mondiale bedreigingen voor de gezondheid aan te pakken, veilige, efficiënte en betaalbare vaccins, medicijnen en behandelingen tegen armoedegerelateerde en verwaarloosde ziekten te ontwikkelen, en een betere respons te bieden op uitdagingen op gezondheidsgebied, zoals overdraagbare ziekten, antimicrobiële resistentie en opkomende ziekten en epidemieën;

ondersteunen van universele en billijke sociale bescherming en het versterken van de sociale vangnetten, ondersteunende netwerken en systemen voor het waarborgen van het basisinkomen, het voorkomen van extreme armoede en het opbouwen van weerbaarheid;

bevorderen van inclusieve duurzame stadsontwikkeling om de ongelijkheid in stedelijke gebieden aan te pakken, met het accent op de meest behoeftigen;

ondersteunen van lokale overheden, onder meer door gedecentraliseerde samenwerking, capaciteitsopbouw en het mobiliseren van middelen, om in stedelijke en plattelandsgebieden de lokale aanpak van de duurzameontwikkelingsdoelstellingen te verbeteren met de verstrekking en het reactievermogen van basisdiensten en billijke toegang tot voedsel- en voedingszekerheid, toegankelijke, fatsoenlijke en betaalbare huisvesting en de kwaliteit van het bestaan, met name voor mensen die in informele nederzettingen en sloppenwijken wonen, versterken en bevorderen van toegankelijke deelname en klachtenmechanismen, met name voor achtergestelde en uitgesloten personen en groepen;

bevorderen van de verwezenlijking van de internationaal overeengekomen doelstellingen op het gebied van onderwijs, met bijzondere aandacht voor het versterken van de stelsels voor gratis onderwijs, door middel van inclusief en billijk formeel, informeel en niet-formeel kwaliteitsonderwijs en het bevorderen van mogelijkheden voor een leven lang leren voor iedereen, en op alle niveaus, met name in voor- en vroegschoolse educatie en het basisonderwijs, en in technische en beroepsopleiding, ook in nood- en crisissituaties, en met bijzondere aandacht voor vrouwen en meisjes, en ook door scholing en professionele ontwikkeling van leraren en door gebruik te maken van digitale technologieën voor de verbetering van onderwijs en leren;

ondersteunen van acties voor capaciteitsopbouw, leermobiliteit tussen de Unie en partnerlanden, of tussen partnerlanden onderling, evenals voor samenwerking en beleidsdialoog met instellingen, organisaties, plaatselijke uitvoerende organen en autoriteiten uit die landen;

bevorderen van samenwerking op het gebied van wetenschap, technologie en onderzoek, met name op het gebied van met armoedegerelateerde en maatschappelijke veranderingen, open data, big data, artificiële intelligentie en innovatie, en tegelijkertijd het verschijnsel braindrain voorkomen;

versterken van de coördinatie tussen alle relevante actoren op alle niveaus, om de overgang van een natuurlijke of door de mens veroorzaakte noodsituatie naar de ontwikkelingsfase te vergemakkelijken; zorgen voor een samenhangende planning en programmering van de interventies voor samenwerking die in overeenstemming zijn met de humanitaire hulp en, waar nodig, acties voor vredesopbouw, op basis van een gezamenlijke analyse;

ondersteunen van de vrijheid van denken, geweten, godsdienst of overtuiging, onder meer door maatregelen voor het uitbannen van alle vormen van haat, onverdraagzaamheid en discriminatie op grond van godsdienst of overtuiging en via het aanmoedigen van verdraagzaamheid en de eerbiediging van religieuze en culturele diversiteit binnen en tussen samenlevingen;

bevorderen van de interculturele dialoog en alle vormen van culturele diversiteit, beschermen en bevorderen van cultureel erfgoed, en ontsluiten van het potentieel van de creatieve sector voor duurzame, sociale en economische ontwikkeling;

ondersteunen van acties en bevorderen van samenwerking op het gebied van sport, teneinde bij te dragen aan de versterking van de positie van vrouwen, jongeren, personen en gemeenschappen, evenals aan de doelstellingen met betrekking tot gezondheid, onderwijs en sociale inclusie van de Agenda 2030;

stimuleren van de waardigheid en weerbaarheid van personen die langere tijd gedwongen ontheemd zijn en van hun integratie in het economische en sociale leven van gastlanden en gastgemeenschappen, waaronder op lokaal niveau.

Versterken van bilaterale, regionale en internationale partnerschappen op het gebied van migratie, gedwongen ontheemding en mobiliteit op basis van een geïntegreerde en evenwichtige aanpak, die alle aspecten van migratie bestrijkt, met inbegrip van bijstand bij de uitvoering van bilaterale of regionale overeenkomsten, dialogen en regelingen van de Unie, met inbegrip van die inzake terugkeer en overname, legale routes en mobiliteitspartnerschappen, met volledige inachtneming van het internationaal recht en mensenrechtenverplichtingen;

ondersteunen van duurzame re-integratie van teruggekeerde migranten en hun gezinnen, en van de veilige en waardige terugkeer tussen partnerlanden met volledige inachtneming van de verplichtingen op humanitair en mensenrechtengebied uit hoofde van het internationaal recht en het Unierecht;

aanpakken en inperken van de grondoorzaken van irreguliere migratie en gedwongen ontheemding;

aanpakken van irreguliere migratie en gedwongen ontheemding; verminderen van de zwakke plekken op het gebied van migratie, met inbegrip van die welke worden veroorzaakt door mensenhandel en -smokkel, en het nemen van ondersteunende maatregelen om de slachtoffers van uitbuiting en misbruik te beschermen, en intensiveren van de samenwerking op het gebied van geïntegreerd grensbeheer in overeenstemming met het internationaal recht en het recht van de Unie, het recht inzake de mensenrechten, het humanitair recht en gegevensbeschermingsnormen;

versterken van de wetenschappelijke, technische, menselijke en institutionele capaciteit voor migratiebeheer, met inbegrip van mensenrechtenopleidingen, ondersteunen van de opvang-, verwerkings-, asiel- en terugkeerprocedures van partnerlanden; versterken van grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van informatie-uitwisseling, in overeenstemming met gegevensbeschermingsnormen en -verplichtingen die verband houden het recht op privacy uit hoofde van het internationaal recht inzake de mensenrechten, en ondersteunen van de verzameling en het gebruik van nauwkeurige en uitgesplitste gegevens als basis voor wetenschappelijk onderbouwd beleid teneinde ordelijke, veilige, reguliere en verantwoorde migratie en mobiliteit te bevorderen;

ondersteuning van doeltreffend en op mensenrechten gebaseerd migratiebeleid, op alle niveaus, met inbegrip van beschermingsprogramma's;

waar passend, bevorderen van de voorwaarden voor reguliere migratie en goed beheerde mobiliteit, met inachtneming van de bevoegdheden van de lidstaten, en van intermenselijke contacten, onder meer op het gebied van onderwijs, onderzoek en innovatie, culturele uitwisseling en interculturele dialoog, onder andere door het verstrekken van nauwkeurige en tijdige informatie en het maximaliseren van het ontwikkelingseffect van reguliere migratie;

verbeteren van een gemeenschappelijk inzicht in de verwevenheid van migratie en ontwikkeling, waarbij wordt onderkend dat ordelijke, veilige, reguliere en verantwoordelijke migratie en mobiliteit, vrede, goed bestuur, stabiliteit, inclusieve groei en duurzame ontwikkeling nauw met elkaar verbonden zijn, en streven naar synergieën binnen die verschillende dimensies;

waarborgen van de bescherming, eerbiediging en naleving van de mensenrechten van alle migranten, vluchtelingen, gedwongen ontheemden en intern ontheemden, met inbegrip van personen die als gevolg van de klimaatverandering ontheemd zijn geraakt, met bijzondere aandacht voor kwetsbare groepen;

ondersteunen van ontwikkelingsgerichte oplossingen voor gedwongen ontheemden, intern ontheemden en hun gastgemeenschappen, onder meer door sociaal-economische inclusie met toegang tot de arbeidsmarkt, waardig werk, onderwijs en diensten, om de waardigheid, veerkracht en zelfredzaamheid van ontheemden te bevorderen;

ondersteunen van het engagement van de diaspora voor de landen van herkomst, teneinde bij te dragen tot duurzame ontwikkeling, onder meer door de betrokkenheid van lokale overheden en maatschappelijke organisaties, rekening houdend met hun investeringspotentieel, en ondersteunen van hun solidariteits- en ondernemersinitiatieven;

bevorderen van snellere, goedkopere en veiligere geldovermakingen, zowel in de landen van verzending als de landen van ontvangst, zodat het ontwikkelingspotentieel daarvan kan worden benut.

Versterken van de wetenschappelijke, technische, menselijke en institutionele capaciteit voor beheer, integratie en toezicht op het gebied van klimaat en milieu; versterken van het nationale, regionale en lokale klimaat- en milieubeleid, en vergemakkelijken van de toegang tot openbare en particuliere bronnen voor rampenrisicovermindering, instandhouding van ecosystemen en biodiversiteit, en klimaatfinanciering, alsook verzekering;

ondersteunen van de aanpassing aan de klimaatverandering, met speciale nadruk op bijzonder kwetsbare staten en bevolkingen; bijdragen aan de inspanningen van de partners om hun toezeggingen inzake klimaatverandering, ecosystemen en de instandhouding van de biodiversiteit na te komen, ook op lokaal niveau, in overeenstemming met de Overeenkomst van Parijs en het kader van Sendai voor rampenrisicovermindering. Die inspanningen omvatten de uitvoering van de NDC's en van actieplannen voor mitigatie en adaptatie, met inbegrip van synergieën tussen adaptatie en mitigatie, door middel van mondiale initiatieven zoals het NDC-partnerschap, evenals hun toezeggingen in het kader van andere multilaterale milieuovereenkomsten, zoals het Verdrag van de VN inzake biologische diversiteit en het Verdrag van de VN ter bestrijding van woestijnvorming;

ontwikkelen en/of versterken van duurzame groene en blauwe groei en circulaire economie in alle sectoren van de economie;

bevorderen van de toegang tot duurzame energie in ontwikkelingslanden; versterken van de samenwerking op het gebied van duurzame hernieuwbare energie, met volledige inachtneming van de strengste internationale normen, onder meer voor de beoordeling van zowel nationale als grensoverschrijdende veiligheids- en milieueffecten; bevorderen en versterken van de samenwerking op het gebied van energie-efficiëntie en de productie en het gebruik van hernieuwbare energiebronnen; bevorderen van toegang tot betrouwbare, veilige, betaalbare, schone en duurzame energiediensten; ondersteunen van met name kleinschalige, via micronetten geleverde en niet aan het net gekoppelde oplossingen met een hoge milieu- en ontwikkelingswaarde, en van lokale en gedecentraliseerde oplossingen die ervoor zorgen dat mensen die in armoede of verafgelegen gebieden leven, toegang tot energie hebben;

opbouwen van capaciteit om de doelstellingen inzake milieuduurzaamheid en klimaatverandering en het streven naar groene groei te integreren in nationale en lokale ontwikkelingsstrategieën, met inbegrip van de bevordering van duurzaamheidscriteria in overheidsopdrachten;

stimuleren van de uitfasering van subsidies voor milieuschadelijke fossiele brandstoffen, bevorderen van stabiele en transparante energiemarkten, en promoten van de ontwikkeling van slimme netten en van het gebruik van digitale technologieën voor duurzaam energiebeheer;

bevorderen van maatschappelijk verantwoord ondernemen, due diligence in waardeketens, en de consequente toepassing van het beginsel van de ‘voorzorgsbenadering’ en het beginsel ‘de vervuiler betaalt’;

stimuleren van ecologisch duurzame landbouwpraktijken, met inbegrip van agro-ecologie en biodiversiteit, evenals het bevorderen van de mitigatie van en de aanpassing aan klimaatverandering en het promoten van ecologische en sociale veerkracht en gezonde ecosystemen;

verbeteren van lokale, nationale, regionale en continentale multimodale vervoersnetwerken en -diensten ter versterking van verdere kansen voor duurzame klimaatbestendige economische ontwikkeling en werkgelegenheid, met het oog op koolstofarme, klimaatbestendige ontwikkeling; vergemakkelijken en liberaliseren van vervoer, en verbeteren van de duurzaamheid, verkeersveiligheid en veerkracht van de vervoerssector;

versterken van de betrokkenheid van lokale overheden en gemeenschappen en inheemse volken bij de aanpak van klimaatverandering, de strijd tegen het verlies aan biodiversiteit en tegen criminaliteit in verband met fauna en flora, het behoud van ecosystemen en het conflictbewuste beheer van natuurlijke hulpbronnen, onder meer door een beter beheer van grondbezit en waterbronnen; bevorderen van duurzame stedelijke ontwikkeling en veerkracht in stedelijke gebieden; versterken en bevorderen van de deelname aan en de toegang tot klachten- en verhaalmechanismen op nationaal en lokaal niveau, met name voor inheemse volken, zoals uiteengezet in de Undrip;

bevorderen van onderwijs voor duurzame ontwikkeling om mensen in staat te stellen de samenleving te veranderen en een duurzame toekomst op te bouwen;

bevorderen van het behoud, het duurzame en conflictbewuste beheer, en het gebruik en herstel van natuurlijke hulpbronnen, gezonde terrestrische en niet-terrestrische ecosystemen, het tegengaan van het verlies aan biodiversiteit, het beschermen van fauna en flora, met inbegrip van de strijd tegen stropen en de illegale handel in wilde dieren en planten; versterken van overleg en bevorderen van regionale grensoverschrijdende samenwerking, en waarborgen van vrije, voorafgaande geïnformeerde toestemming en daadwerkelijke participatie van inheemse volken, zoals uiteengezet in de Undrip;

bevorderen van geïntegreerd, duurzaam, participatief en conflictbewust beheer van waterbronnen en grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van water overeenkomstig het internationale recht, waar nodig met medewerking van lokale overheden;

bevorderen van het behoud en de uitbreiding van koolstofreservoirs door middel van duurzaam beheer van bodemgebruik, veranderingen in bodemgebruik, en van bosbouw, en tegengaan van de aantasting van het milieu, van woestijnvorming, bodemaantasting, bosdegradatie en droogte, waar nodig met medewerking van lokale overheden;

stimuleren van bebossing en beschermen van bestaande natuurlijke bossen; verminderen van de ontbossing en bevorderen van wetshandhaving, governance en handel in de bosbouw, en bestrijden van illegale houtkap en de handel in illegaal gekapt hout en producten daarvan.

Ondersteunen van beter bestuur en capaciteitsopbouw voor het duurzame beheer van natuurlijke hulpbronnen, onder andere via subnationale overheden; ondersteunen van onderhandelingen over vrijwillige partnerschapsovereenkomsten en de uitvoering daarvan;

ondersteunen van oceaangovernance, waaronder bescherming, herstel en behoud van alle soorten mariene en kustgebieden, met inbegrip van de ecosystemen, de bestrijding van zwerfvuil op zee, de strijd tegen illegale, ongemelde en ongereglementeerde visserij en de bescherming van de maritieme biodiversiteit, in overeenstemming met het Verdrag van de Verenigde Naties inzake het recht van de zee;

versterken van regionale rampenrisicovermindering, -paraatheid en -weerbaarheid, onder meer door investeringen en door het bevorderen van een op de gemeenschap gebaseerde en op de mens gerichte benadering, in synergie met beleidsmaatregelen en acties op het gebied van adaptatie aan klimaatverandering;

bevorderen van een efficiënt gebruik van hulpbronnen en van duurzame consumptie en productie, met name in de hele toeleveringsketen, ten behoeve van de overgang naar een circulaire economie, onder meer door het gebruik van natuurlijke hulpbronnen voor de financiering van conflicten terug te dringen, en door de naleving van relevante initiatieven door belanghebbenden te ondersteunen; bestrijden van verontreiniging, verminderen van luchtverontreinigende stoffen, met name zwarte koolstof, en bevorderen van een goed beheer van chemische stoffen en afval;

ondersteunen van inspanningen met het oog op duurzame economische diversifiëring, concurrentievermogen, lokale toegevoegde waarde in toeleveringsketens en duurzame handel, ontwikkelen van de particuliere sector met bijzondere nadruk op emissiearme klimaatbestendige groene groei, kleine, middelgrote en micro-ondernemingen en coöperaties, gebruikmakend van de voordelen van bestaande handelsovereenkomsten met de Unie voor duurzame ontwikkeling;

stimuleren van het nakomen van toezeggingen over de instandhouding van de biodiversiteit in internationale overeenkomsten;

beter integreren en mainstreamen van doelstellingen inzake klimaatverandering en milieu door middel van steun voor methodologisch en onderzoekswerk;

aanpakken van mondiale en transregionale gevolgen van de klimaatverandering die een potentieel destabiliserend effect hebben op ontwikkeling, vrede en veiligheid.

Ondersteunen van ondernemerschap, onder meer via microfinanciering, van waardig werk en van inzetbaarheid, door de ontwikkeling van vaardigheden en kwalificaties, onderwijs en beroepsopleidingen, een betere onverkorte toepassing van internationale arbeidsnormen, en ook door sociale dialoog en de strijd tegen kinderarbeid, een gezonde werkomgeving, gendergelijkheid, leefbare lonen en het creëren van kansen voor met name jongeren en vrouwen;

ondersteunen van nationale en lokale ontwikkelingstrajecten die positieve sociale resultaten en effecten maximaliseren, het risico op uitsluiting en marginalisering van bepaalde groepen verminderen, eerlijke, efficiënte en duurzame belastingheffing en een herverdelend overheidsbeleid promoten, en het opzetten en versterken van duurzame stelsels inzake sociale bescherming en sociale zekerheid; ondersteunen van inspanningen op nationaal en internationaal niveau om belastingontduiking en belastingparadijzen te bestrijden;

verbeteren van het ondernemings- en investeringsklimaat op lokaal en nationaal niveau, creëren van een gunstig regelgevingsklimaat voor economische ontwikkeling en steunen van ondernemingen, met name kleine, middelgrote en micro-ondernemingen, met inbegrip van starters, evenals van coöperaties, sociale ondernemingen en vrouwelijke ondernemers, bij het uitbreiden van hun activiteiten en het scheppen van banen, ondersteunen van de ontwikkeling van een solidaire economie en versterken van verantwoord ondernemerschap en verantwoordingsplicht van de particuliere sector;

bevorderen van regels voor verantwoordingsplicht van bedrijven en verhaalmechanismen met betrekking tot schendingen van de mensenrechten die verband houden met activiteiten in de particuliere sector; ondersteunen van inspanningen op lokaal, regionaal en mondiaal niveau teneinde ervoor te zorgen dat bedrijven zich voegen naar mensenrechtennormen en ontwikkelingen op het gebied van regelgeving, met inbegrip van due diligence, alsook naar internationale afspraken inzake bedrijfsleven en mensenrechten;

versterken van sociale en ecologische duurzaamheid, inclusiviteit, maatschappelijk verantwoord ondernemen en verantwoord ondernemerschap, en eerbiedigen en bevorderen van normen en beginselen op het gebied van de mensenrechten in de hele waardeketen, waarbij gedeelde waarden en eerlijke handelsvoorwaarden worden ondersteund;

vergroten van de relevantie, doeltreffendheid en duurzaamheid van overheidsuitgaven, onder meer via het bevorderen van duurzame overheidsopdrachten, en bevorderen van een meer strategisch gebruik van overheidsfinanciering, onder meer via het combineren van verschillende instrumenten om extra openbare en particuliere investeringen aan te trekken;

stimuleren van het potentieel van steden als knooppunten voor duurzame en inclusieve groei en innovatie;

bevorderen van interne economische, sociale en territoriale cohesie, waardoor sterkere banden tussen stedelijke en landelijke gebieden ontstaan, en bevorderen van de ontwikkeling van zowel de creatieve sector als een duurzame toeristische sector als hefboom voor duurzame ontwikkeling;

stimuleren en diversifiëren van duurzame en inclusieve waardeketens voor landbouwproducten en levensmiddelen, bevorderen van voedselzekerheid en economische diversifiëring, toegevoegde waarde, regionale integratie, concurrentievermogen en eerlijke handel, versterken van duurzame, emissiearme en klimaatveranderingsbestendige innovaties;

de nadruk leggen op milieu-efficiënte intensivering van de landbouw voor kleine landbouwers, en met name vrouwen, door het verlenen van steun aan doeltreffende en duurzame nationale beleidsmaatregelen, strategieën en wettelijke kaders, en aan eerlijke en betaalbare toegang tot, en beheer van, hulpbronnen, inclusief land en landrechten, water, andere landbouwbasisproducten en (micro-)kredieten;

steun voor een grotere participatie van het maatschappelijk middenveld, ook op regionaal niveau — met name landbouwersorganisaties — in beleidsvorming en onderzoeksprogramma's, en grotere betrokkenheid van die groepen bij de uitvoering en evaluatie van overheidsprogramma's;

ondersteunen en bevorderen van duurzaam beheer van de visserij en duurzame aquacultuur;

bevorderen van universele toegang tot betaalbare, betrouwbare en duurzame energie, en van een emissiearme, klimaatbestendige, hulpbronnenefficiënte en circulaire economie in overeenstemming met de doelstellingen van de Overeenkomst van Parijs en de Agenda 2030;

bevorderen van slimme, duurzame, inclusieve en veilige mobiliteit, en verbeteren van de vervoersverbindingen met de Unie;

bevorderen van toegankelijke, betaalbare, inclusieve, betrouwbare en veilige digitale connectiviteit en versterken van de digitale economie; bevorderen van digitale geletterdheid en vaardigheden; stimuleren van digitaal ondernemerschap en het scheppen van digitale banen; bevorderen van het gebruik van digitale technologieën als stimulans voor duurzame ontwikkeling; aanpakken van cyberveiligheid, privacy van gegevens en andere regelgevingskwesties in verband met digitalisering;

ontwikkelen en versterken van markten en sectoren op een wijze die inclusieve, duurzame en klimaatbestendige groei en eerlijke handel bevordert, en de sociaal-economische marginalisering van kwetsbare groepen vermindert;

ondersteunen van de agenda voor regionale integratie en van een optimaal handelsbeleid ter bevordering van inclusieve en duurzame ontwikkeling, versterken van het vermogen van landen om handel te drijven, en ondersteunen van de consolidatie en de uitvoering van handelsakkoorden tussen de Unie en haar partners, met inbegrip van brede en asymmetrische overeenkomsten met partners in ontwikkelingslanden, in overeenstemming met de mensenrechtennormen; bevorderen en versterken van multilateralisme, duurzame economische samenwerking, en maatregelen ter bevordering en versterking van de regels van de Wereldhandelsorganisatie;

bevorderen van samenwerking op het gebied van wetenschap, technologie, onderzoek, digitalisering, open data, big data, artificiële intelligentie en innovatie, met inbegrip van de ontwikkeling van wetenschapsdiplomatie;

bevorderen van interculturele dialoog en culturele diversiteit in al haar vormen, ontwikkelen van lokale ambachten evenals hedendaagse kunst en culturele uitingen, bewaren en bevorderen van het cultureel erfgoed, ontsluiten van het potentieel van de creatieve sector voor duurzame, sociale en economische ontwikkeling, en waarborgen en versterken van de rechten van inheemse volken, zoals uiteengezet in de Undrip, en van lokale gemeenschappen en hun daadwerkelijke participatie en de versterking van hun positie;

versterking van de positie van vrouwen om een grotere rol in de economie en in de besluitvorming in te nemen, ook op lokaal niveau;

verbeteren van de toegang tot waardig werk voor iedereen, binnen een gezonde omgeving, en creëren van meer inclusieve en goed functionerende arbeidsmarkten en werkgelegenheidsbeleid gericht op waardig werk, eerbiediging van de mensenrechten en de arbeidsrechten, met inbegrip van leefbare lonen voor iedereen, met name voor vrouwen en jongeren;

bevorderen van eerlijke, duurzame, niet-verstoorde, conflictbewuste en niet op basis van corruptie verleende toegang tot winningsindustrieën, met eerbiediging van de mensenrechten; vergroten van de transparantie, zorgvuldigheid en verantwoordelijkheid aan de zijde van de investeerder, en stimuleren van de verantwoordingsplicht van de particuliere sector; toepassen van begeleidende maatregelen bij Verordening (EU) 2017/821 van het Europees Parlement en de Raad (1).

Bijdragen aan vrede en het voorkomen van conflicten en zodoende bijdragen aan stabiliteit, door staten, subnationale overheden, samenlevingen, gemeenschappen en mensen beter bestand te maken tegen druk en schokken op het gebied van politiek, economie, milieu, voedselvoorziening, demografie, veiligheid en maatschappij, onder meer door hybride dreigingen te bestrijden en steun te verlenen aan beoordelingen van de veerkracht die worden verricht ter bepaling van het interne vermogen binnen samenlevingen dat hen in staat stelt die druk en schokken te weerstaan, zich eraan aan te passen en er snel van te herstellen; aanpakken van politieke en economische uitsluiting en andere langdurige structurele grondoorzaken van conflicten, onveiligheid en instabiliteit;

bevorderen van een cultuur van geweldloosheid, onder andere door formele, informele en niet-formele vredeseducatie;

ondersteunen van conflictpreventie, vroegtijdige waarschuwing, en vredesopbouw door middel van bemiddeling en dialoog, crisisbeheersing, stabilisering en wederopbouw na een conflict, met een sterkere rol voor vrouwen in al die stadia; bevorderen, faciliteren en opbouwen van het vermogen om vertrouwen te scheppen, van bemiddeling, van dialoog en verzoening, van betrekkingen van goed nabuurschap, en van andere maatregelen die bijdragen tot de preventie en het oplossen van conflicten, met bijzondere aandacht voor opkomende spanningen binnen de samenleving, alsmede maatregelen strekkende tot verzoening tussen verschillende segmenten van de samenleving, en tot verzoening tijdens langdurige conflicten en crises;

ondersteunen van de rehabilitatie en re-integratie van slachtoffers van gewapende conflicten, ondersteunen van ontwapening, demobilisatie en re-integratie van voormalige strijders en hun gezinnen in de samenleving, en aanpakken van de sociale gevolgen van de herstructurering van de strijdkrachten, met inbegrip van de specifieke behoeften van vrouwen;

versterken van de systematische participatie van vrouwen en jongeren, onder meer in besluitvorming en uitvoering, in vredesonderhandelingen, verzoeningsprocessen, conflictpreventie en vredesopbouw, alsmede van hun inclusie, betekenisvolle civiele en politieke participatie en maatschappelijke erkenning in overeenstemming met Resolutie 1325 (2000) van de VN-Veiligheidsraad, met name in onstabiele, conflict- en postconflictsituaties en -landen, ook om de onevenredige gevolgen van voor hen gewelddadige conflicten aan te pakken en beter rekening te houden met hun bijzondere behoeften tijdens conflicten;

voorkomen van alle vormen van seksueel en gendergerelateerd geweld, met inbegrip van het gebruik van seksueel geweld als oorlogswapen;

ondersteunen van gender- en conflictbewuste hervormingen van de veiligheidssector, die de eerbiediging, bevordering en verwezenlijking van de fundamentele waarden van de Unie en de beginselen van goed bestuur waarborgen, en die individuen, het maatschappelijk middenveld en de staat geleidelijk aan meer doeltreffende, democratische en verantwoordingsplichtige veiligheidscapaciteiten en instrumenten voor duurzame ontwikkeling en vrede bieden;

ondersteunen van capaciteitsopbouw van militaire actoren voor ontwikkeling en veiligheid voor ontwikkeling, overeenkomstig artikel 9;

ondersteunen van regionale en internationale ontwapeningsinitiatieven en van uitvoercontroleregelingen en -mechanismen voor wapens;

ondersteunen van lokale, nationale, regionale en internationale initiatieven voor veiligheid, stabiliteit en vrede, met inbegrip van initiatieven op het gebied van ontwapening en uitvoercontroleregelingen en -mechanismen voor wapens, mijnopruiming en acties op het gebied van mijnbestrijding, evenals het koppelen van die initiatieven, en het aanpakken van de sociaal-economische gevolgen voor de burgerbevolking — ook wat de behoeften van vrouwen betreft — van antipersoneelmijnen, niet-ontplofte oorlogsmunitie of ontplofbare oorlogsresten;

voorkomen en bestrijden van radicalisering die leidt tot gewelddadig extremisme en terrorisme, evenals het beschermen van personen tegen dergelijke dreigingen, onder meer door middel van contextspecifieke, conflictbewuste en genderbewuste acties;

ondersteunen van lokale, nationale, regionale en internationale ad-hoctribunalen, alsook van waarheids- en verzoeningscommissies en -mechanismen;

bestrijden van alle vormen van geweld, corruptie en georganiseerde misdaad en het witwassen van geld;

bevorderen van grensoverschrijdende samenwerking betreffende het duurzame, conflictbewuste en participatieve beheer van gedeelde natuurlijke hulpbronnen overeenkomstig het internationaal recht en het recht van de Unie, met inachtneming en bevordering van de mensenrechten van getroffen personen en groepen, met inbegrip van inheemse volken, zoals uiteengezet in de Undrip, en van lokale gemeenschappen;

samenwerken met derde landen inzake het vreedzaam gebruik van kernenergie op het gebied van gezondheidszorg, landbouw en voedselveiligheid, waarbij de strengste internationale normen in acht worden genomen, evenals steun aan sociale acties om de gevolgen voor de bevolking in landen die aan een ongeval met straling zijn blootgesteld, aan te pakken en hun levensomstandigheden te verbeteren; bevorderen van kennisbeheer, opleiding en onderwijs op nucleair gebied. In voorkomend geval zijn die activiteiten coherent met die van het Europees instrument voor internationale samenwerking inzake nucleaire veiligheid;

verbeteren van de maritieme veiligheid en beveiliging om te zorgen voor veilige, beveiligde, schone en duurzaam beheerde oceanen;

ondersteunen van capaciteitsopbouw op het gebied van cyberbeveiliging, weerbare digitale netwerken, gegevensbescherming en privacy, die stroken met normen en beginselen inzake mensenrechten.

Versterken van de eigen inbreng van landen, partnerschap en constructieve dialoog, onder meer met het maatschappelijk middenveld, teneinde bij te dragen tot een grotere doeltreffendheid van ontwikkelingssamenwerking in al haar dimensies (met bijzondere aandacht voor de specifieke problemen van de minst ontwikkelde en door conflicten en instabiliteit getroffen landen, alsmede voor specifieke overgangsproblemen voor middeninkomenslanden en meer gevorderde ontwikkelingslanden), implementeren van een op rechten gebaseerde benadering van ontwikkelingssamenwerking die alle mensenrechten omvat en ervoor zorgt dat niemand aan zijn lot wordt overgelaten;

verdiepen van politieke, economische, sociale, ecologische en culturele dialoog tussen de Unie en derde landen en regionale en internationale organisaties, en ondersteunen van de uitvoering van bilaterale en internationale verplichtingen;

bevorderen van een grotere inclusiviteit en samenwerking van alle actoren bij het uitvoeren van het ontwikkelingssamenwerkingsbeleid en het extern optreden, met het oog op het delen van geleerde lessen, het maximaliseren van capaciteiten, toegevoegde waarde, en uitmuntendheid en ervaring, om zo gemeenschappelijke doelstellingen, waarden en belangen te versterken en de ambitie van een betere samenwerking uit te dragen;

bevorderen van betrekkingen van goed nabuurschap, regionale integratie, verbeterde connectiviteit, samenwerking en een inclusieve en constructieve dialoog, onder meer door nauwere regionale samenwerking in het kader van de EU-strategie inzake het verbinden van Europa en Azië, de EU-strategie voor Centraal-Azië, het partnerschap EU-Afrika, de regionale samenwerking in het Zwarte Zeegebied, de Arctische samenwerking en de noordelijke dimensie;

ondersteunen en versterken van samenwerking van partnerlanden en -regio's met aan de Unie grenzende ultraperifere regio's en met landen en gebieden overzee;

bevorderen van een gunstig klimaat voor maatschappelijke organisaties en stichtingen, verbeteren van hun zinvolle, permanente en gestructureerde deelname aan het binnenlands en internationaal beleid en van hun capaciteit om hun rol als onafhankelijke actoren op het gebied van ontwikkeling en bestuur te vervullen, en versterken van multistakeholderbenaderingen en nieuwe vormen van partnerschap met actoren uit het maatschappelijk middenveld, met inbegrip van vrouwenrechtenorganisaties; ondersteunen van de democratie en uitbreiden van de civiele ruimte; bevorderen van een substantiële en gestructureerde dialoog met de Unie en van het doeltreffende gebruik en de uitvoering van landspecifieke routekaarten voor betrokkenheid van de Unie bij het maatschappelijk middenveld;

overleggen met lokale overheden en ondersteunen van hun rol als beleidsmakers en besluitvormers, ter bevordering van lokale ontwikkeling, met inbegrip van het bedrijfsklimaat, en van een beter bestuur, evenals actoren op het gebied van ontwikkeling en goed bestuur; bevorderen van een gunstig regelgevend en institutioneel kader dat lokale overheden in staat stelt hun mandaat uit te oefenen, waardoor hun zinvolle, permanente en gestructureerde deelname aan binnenlands en internationaal beleid wordt versterkt, en versterken van multistakeholder- en multilevelgovernancebenaderingen en nieuwe manieren om partnerschappen aan te gaan met lokale overheden;

doeltreffender samenwerken met de bevolking in derde landen, met inbegrip van mensenrechtenverdedigers, onder meer door ten volle gebruik te maken van economische, culturele en publieksdiplomatie;

betrekken van geïndustrialiseerde landen en verder gevorderde ontwikkelingslanden bij de uitvoering van de Agenda 2030 en het programma voor mondiale collectieve goederen en uitdagingen, onder meer op het gebied van Zuid-Zuid- en trilaterale samenwerking;

aanmoedigen van meer regionale integratie en samenwerking op een resultaatgerichte manier, door ondersteuning van regionale integratie en dialoog;

opbouwen van partnerschappen met de particuliere sector voor het scheppen van banen en het bieden van meer middelen van bestaan in de partnerlanden.