HR, 15-10-2010, nr. 09/03561

[Uit het beroepschrift in cassatie van belang hebbende :]

Edelhoogachtbaar College,

Namens belanghebbende, [X] wonende aan de [A-STRAAT 1] te [Z] stellen wij hierbij beroep in cassatie in tegen de uitspraak van het Gerechtshof te Arnhem van 28 juli 2009, nr. 08/00187.

Voor het ontstaan en loop van het geding, de feiten, het geschil en het standpunt van de inspecteur wordt verwezen naar de namens belanghebbende ingediende motivering van het beroepschrift met bijlagen het Gerechtshof te Arnhem (hierna te noemen: ‘het Hof’). Voorzover onderstaand niet weersproken geldt het in de motivering voor het Hof gestelde onverkort en wordt daarnaar dan ook verwezen.

Aan onderhavig beroep liggen de volgende middelen ten grondslag.

Schending van het recht, in het bijzonder van de artikelen 24, tweede lid, onderdeel c, en artikel 19, eerste lid, Successiewet 1956 (hierna te noemen: ‘Successiewet’) en/of verzuim van vormen, met name het in artikel 8:77 van de Algemene wet bestuursrecht (hierna te noemen: ‘Awb’) opgenomen motiveringsvereiste, doordat het Hof in r.o. 4.2 heeft beslist dat:‘Nu tussen de erflaatster en belanghebbende geen bloed- of aanverwantschap bestond, biedt de Successiewet 1956 geen mogelijkheid op de verkrijging van belanghebbende van de erflaatster een andere tariefgroep dan tariefgroep III toe te passen.’

Ter toelichting moge het volgende dienen.

Het Hof oordeelt dat nu tussen erflaatster en belanghebbende geen bloed- of aanverwantschap bestond, de Successiewet geen mogelijkheid biedt om op de verkrijging van belanghebbende van erflaatster een andere tariefgroep dan tariefgroep III toe te passen. Het Hof verzuimt hierbij aan te geven waarom de Successiewet hiertoe geen mogelijkheid biedt.

Indien en voorzover het Hof zich bij dit oordeel enkel heeft gebaseerd op de letterlijke bewoordingen van artikel 24, tweede lid, en artikel 19, eerste lid, onderdeel a, Successiewet, verzuimt het Hof deze artikelen te beoordelen in het licht van het doel en strekking van de wet en met name van artikel 24, tweede lid, Successiewet. Immers, bij een dergelijke beoordeling behoort het Hof de wet uit te leggen, wat meer inhoudt dan het enkel lezen van de wettekst.

Doel en strekking van artikel 24 Successiewet zijn het verlenen van een tegemoetkoming bij verervingen binnen de familielijn waarbinnen sprake is van een affectieve relatie. Het vermogen wordt op deze wijze binnen de familielijn gehouden. Dit is in overeenstemming met de strekking en grondslag van de wet, waarbij de verzorgingsgedachte en het buitenkansbeginsel een belangrijke rol spelen.

Het successierecht wordt geheven met inachtneming van de verzorgingsplicht die de erflater jegens de verkrijger heeft. In onderhavig geval betreft het een naar maatschappelijke opvattingen gelijkwaardige zorgplicht die eveneens is ontstaan door het voeren van een gemeenschappelijke huishouding.1. Ingevolge het verslag van een schriftelijk overleg inzake de modernisering van de Successiewetgeving wordt over de verzorgingsplicht het volgende opgemerkt:

In eerste instantie wordt hier gedoeld op samenwonende broers en zussen. Echter dit is eveneens van toepassing op ongehuwde partners zoals in onderhavige casus. Immers, erflater en zijn partner hadden — ondanks het feit dat zij niet waren getrouwd — wel wederzijdse rechten en plichten naar elkaar toe. Het betreft hier onder meer morele rechten en plichten, welke ook richting de (klein)kinderen bestaan. Dit blijkt nu juist uit het feit dat erflaatster de kleinkinderen van haar vooroverleden partner heeft benoemd als directe erfgenamen. Hieruit kan niet anders worden geconcludeerd dan dat sprake is van een affectieve relatie tussen erflaatster en de kleinkinderen van haar vooroverleden partner. Hierbij wordt nog opgemerkt dat ten tijde van het overlijden van de partner van erflaatster in 1991 het nog niet mogelijk was om een geregistreerd partnerschap te sluiten.

Wat betreft het buitenkanskarakter van de Successiewet kan worden verwezen naar het rapport van de Commissie Moltmaker (hierna: ‘de Commissie’):

Gezien de sterke gelijkenis tussen gehuwden die getrouwd zijn in volledige uitsluiting en ongehuwde partners, valt niet in te zien waarom de gelijkenis als bedoeld in artikel 24, tweede lid, Successiewet, niet wordt doorgetrokken naar de bloed- en aanverwanten van ongehuwde partners. Een goede uitleg van de Successiewet op grond van doel en strekking rechtvaardigt het doortrekken van deze gelijkstelling. Daarnaast moet op grond van deze doel en strekking de gelijkstelling van artikel 24, tweede lid, Successiewet worden doorgetrokken naar artikel 19, eerste lid, onderdeel a, Successiewet, zodat ook de (klein)kinderen van de ongehuwde partners als aanverwant (en dus ook bloedverwant) worden aangemerkt van de andere partner en hierdoor in tariefgroep I, respectievelijk Ia, worden geplaatst in plaats van in tariefgroep III. Er is voldoende rechtvaardiging op grond van een gelijkwaardige zorgplicht en langdurige samenwoning om deze gevallen gelijk te behandelen. De Successiewet biedt derhalve, op basis van doel en strekking wel degelijk een mogelijkheid om de verkrijging van belanghebbende in een andere tariefgroep dan tariefgroep III te plaatsen.

Daarnaast kan hierbij nog worden opgemerkt dat de wetgever nooit impliciet dan wel expliciet heeft aangegeven dat bloed- en aanverwanten van ongehuwde partners anders moeten worden behandeld dan de bloed- en aanverwanten van gehuwde partners. Er is door het Hof derhalve geen redelijke grond aangedragen om een ongelijke behandeling tussen deze vrijwel gelijke groepen te rechtvaardigen. Dit vindt zijn oorzaak in het feit dat het Hof zich bij zijn beoordeling niet heeft gebaseerd op doel en strekking van de Successiewet. De gelijkstelling van ongehuwde partners met gehuwde partners behoort naar de mening van belanghebbende dan ook op grond van doel en strekking van de wet te worden doorgetrokken naar artikel 19 van de Successiewet als gevolg waarvan in onderhavig geval heffing in tariefgroep Ia dient plaats te vinden.

Schending van het recht, in het bijzonder van artikel 24, tweede lid, Successiewet en/of verzuim van vormen, met name het in artikel 8:77 van de Algemene wet bestuursrecht opgenomen motiveringsvereiste, doordat het Hof in r.o. 4,4 heeft beslist dat:‘Uit de omschrijving in artikel 24, lid 2, van de Wet van de met de gehuwde partner gelijkgestelde ongehuwde partner valt af te leiden dat de wetgever deze gelijkstelling heeft gebaseerd op het voeren van een gemeenschappelijke huishouding. Uit niets blijkt dat de wetgever deze gelijkstelling ook heeft willen doorvoeren tot bloed- en aanverwanten van deze ongehuwde partners.’

Ter toelichting moge het volgende dienen.

Het Hof merkt op dat het gelijkstellen van de ongehuwde partner met de gehuwde partner is gebaseerd op het voeren van een gemeenschappelijke huishouding. Volgens het Hof blijkt uit niets dat de wetgever deze gelijkstelling ook heeft willen doorvoeren tot bloed- en aanverwanten van deze ongehuwde partners. Echter, het ligt meer voor de hand aan te nemen dat de wetgever ten tijde van de invoering van deze gelijkstelling in artikel 24, tweede lid, Successiewet (per 1 januari 1981) niet bij het doorvoeren van deze gelijkstelling heeft stilgestaan. De wetgever heeft er gewoon nooit aan gedacht dat de gelijkstelling zich mogelijk verder zou kunnen en moeten uitstrekken dan gehuwde partners en geregistreerde partners. Nu andere vormen van samenleving in het verleden nog minder evident aanwezig waren, lag het doorvoeren van een gelijkstelling tot bloed- en aanverwanten van ongehuwde partners niet binnen het gezichtsveld van de wetgever. Wellicht dat dit te maken heeft met het gegeven dat de relatievormen in de tijd van de totstandkoming van de Successiewet in 1956 nog aan minder veranderingen onderhevig waren dan in de huidige tijd. De tariefgroepindeling in artikel 24 Successiewet en artikel 19, eerste lid, onderdeel a, Successiewet waren in ieder geval al vanaf 1 augustus 1956 ingevoerd; ver voor de invoering van de gelijkstelling in 1981. Indien gesteld zou kunnen worden dat de wetgever destijds wel heeft stilgestaan bij een mogelijke doorvoering tot bloed- en aanverwanten (zoals het Hof lijkt voor te staan) dan zou men toch mogen verwachten dat de wetgever juist expliciet had aangegeven (dan wel had moeten aangegeven) dat hij deze doorvoering niet wenste onder vermelding van een rechtvaardigingsgrond.

Maatschappelijke ontwikkelingen zijn van invloed op de totstandkoming van wetgeving en derhalve ook op het partnerbegrip binnen de Successiewet. A-G Niessen heeft met betrekking tot het partnerbegrip in de Wet inkomstenbelasting 2001 in zijn conclusie uit 20084. al aangegeven dat met de introductie van de partnerregeling voor deze wet vanaf 2001 is beoogd om gehuwden en ongehuwden volledig gelijk te behandelen. Het is dan alleszins redelijk dat dit ook moet gelden voor het partnerbegrip in de Successiewet. Ook voor de Successiewet duidt alles erop dat de wetgever ongehuwde partners volledig gelijk heeft willen stellen met gehuwden en er derhalve vanuit gaat dat sprake is van gelijke gevallen. De gelijkstelling is immers niet alleen opgenomen in het kader van het tarief of de vrijstellingen, maar ook in het kader van de toepassing van ficties of alle overige regelingen (bijv. artikel 25 en 26) behalve met betrekking tot de doorvoering tot bloed- en aanverwanten (artikel 19 Successiewet)(zie voor een overzicht van de behandeling van gehuwde en ongehuwde partners in de Successiewet BIJLAGE 1). Dit laatste betreft volgens belanghebbende een omissie omdat anders de wetgever wel expliciet had aangegeven waarom in dit artikel de gelijkstelling niet is doorgevoerd (zie ook onderdeel 2.13).

Dat de wetgever in ieder geval van mening is dat de gelijkstelling tussen gehuwde en ongehuwde partners noodzaakt tot het doorvoeren tot bloed- en aanverwanten blijkt uit de invoering van artikel 1.2, vijfde lid, Wet inkomstenbelasting 2001. Op basis van dit artikel worden de bloedverwanten van de partner voor de heffing van de inkomstenbelasting wel beschouwd als aanverwanten van de belastingplichtige. Met betrekking tot wat is opgemerkt in de parlementaire geschiedenis omtrent een uniform partnerbegrip in de Wet inkomstenbelasting 2001 en andere fiscale wetten, verwijzen wij naar hetgeen onder middel 3. is opgenomen.

Dat de wetgever nu wel aandacht heeft voor het verder doorvoeren van de gelijkstelling naar anderen dan de bloed- en aanverwanten van gehuwden en geregistreerde partners en dus van mening is dat deze gelijk moeten worden behandeld blijkt eveneens uit de derde nota van wijziging inzake de nieuwe Successiewet, waarin een dergelijke gelijkstelling alsnog wordt voorgesteld. Deze nota van wijziging ziet op de fictiebepaling van artikel 10 van de Successiewet. In de derde nota van wijziging wordt een volzin toegevoegd aan artikel 10, vijfde lid, luidende:

Over deze gelijkstelling merkt de wetgever op in de toelichting:

Uit deze derde nota van wijziging valt op te maken dat de wetgever, in ieder geval op het punt van (quasi) wettelijke verdeling, van mening is dat er een gelijke behandeling dient plaats te vinden tussen de gehuwde erflater met kinderen en de erflater die ongehuwd samenwoont met een partner en de erflater of partner een of meer kinderen heeft.

De maatschappelijke discussie omtrent het partnerbegrip in de Successiewet is eerder ai uitvoerig aan de orde geweest in 2000 ten tijde van de Comissie Moltmaker (hierna te noemen: ‘de Commissie’). De Commissie heeft reeds in 2000 in haar rapport ‘De warme, koude en de dode hand’ opgemerkt:

Fiscaalrechtelijk (voor 2001) gold voor samenwoners dat de bloedverwanten van de ene samenwoner niet op grond van deze partnerrelatie aanverwanten van de andere partner worden.8. Echter, de Commissie merkt hierover op:

Het kabinet10. gaat inhoudelijk niet in op deze voorgestelde wijzigingen van de Commissie, wat ertoe heeft geleid dat een volledige gelijkstelling van samenwonende partners met gehuwde partners onterecht nog niet is doorgevoerd. Immers, naast het feit dat de wetsgeschiedenis nergens uitsluit dat gehuwde partners voor de gehele Successiewet gelijk moeten worden gesteld aan gehuwde partners en dat derhalve de (klein)kinderen van ongehuwd samenwonenden gelijk moeten worden gesteld met (klein)kinderen van gehuwden, blijkt uit het ‘Wetsvoorstel tot wijziging van de Successiewet en enige andere belastingwetten’11. alsmede de daarbij behorende stukken dat hieromtrent duidelijkheid en afstemming wordt gewenst. Het partnerbegrip is momenteel een belangrijk aandachtspunt bij de totstandkoming van de Successiewet. Diverse discussies worden gevoerd over het al dan niet wijzigen van artikel 19 Successiewet in de lijn van artikel 24, tweede lid, Successiewet. Er wordt momenteel in het kader van de nieuwe Successiewet in feite voortgeborduurd op de voorstellen van de Commissie Moltmaker.

Dit blijkt ondermeer uit de Nota naar aanleiding van het verslag:

Ook de Koninklijke Nederlandse Beroepsorganisatie pleit voor een gelijkstelling:

Daarnaast vraagt de Redactie van Vakstudienieuws (hierna te noemen: ‘de Redactie’) zich af waarom er geen doorslaggevende betekenis wordt toegekend aan het feit dat de kinderen van de partner als erfgenaam worden aangemerkt:

Volgens de Redactie verdient het derhalve aanbeveling om artikel 19 van de Successiewet aan te passen zodat er meer mogelijkheden komen om kinderen van partners/niet-ouders gelijk te stellen met de eigen kinderen. Hoewel de Redactie enkel kinderen van de partner/niet-ouder bespreekt, geldt hetzelfde voor de kleinkinderen van de ongehuwde partner/niet grootouder. Immers, het feit dat de erflater de kleinkinderen van de vooroverleden partner aanwijst als erfgenamen, betekent dat er een dermate affectieve relatie bestaat tussen de partner/niet-grootouder van deze kleinkinderen dat deze relatie gelijk moet worden gesteld met de relatie tussen een voorheen gehuwde grootouder en de kleinkinderen van de vooroverleden echtgenoot.

Op 12 juni 2009 heeft een Belastingadviseursdag plaatsgevonden waarin is gesproken over de nieuwe Successiewet. Uit het naar aanleiding van deze dag opgestelde verslag volgt het volgende:

Uit bovengenoemde opmerkingen van deze verschillende personen en groepen valt af te leiden dat er sprake is van gelijke gevallen die tot op heden ongelijk worden behandeld. Zelfs na de uitspraak van het Hof Arnhem is er nog veel maatschappelijke discussie omtrent de gelijkstelling van de bloed- en aanverwanten van ongehuwde partners met de bloed- en aanverwanten van gehuwde partners. De wetgever heeft nergens een rechtvaardigingsgrond aangegeven om zulke gelijke gevallen zo onevenredig ongelijk te behandelen. Om met Gubbels te spreken: ‘er is sprake van een omissie die hersteld moet worden’. Het feit dat de wetgever nooit bij deze omissie heeft stilgestaan, hoeft immers niet te betekenen dat de wetgever zich niet dient aan te sluiten bij de maatschappelijke ontwikkelingen rondom het partnerbegrip in de Successiewet.

Het belang van de gelijkstelling van kinderen van de ongehuwde partner met kinderen van de gehuwde partner blijkt eveneens uit het feit dat Tweede Kamerlid Remkes recentelijk twee amendementen heeft voorgesteld. Deze amendementen sluiten aan bij de voorstellen gedaan door de Commissie. In het eerste amendement van Remkes wordt het volgende voorgesteld:

Het tweede amendement van Remkes betreft het volgende voorstel:

Naast de amendementen van de heer Remkes zijn er met betrekking tot wijziging van artikel 19 Successiewet nog twee amendementen ingediend door Tweede Kamer Leden Tang en Bashir.18. Deze amendementen beogen hetzelfde te regelen als door Remkes is voorgesteld. Ingevolge de amendementen worden de leden 1 en 2 van artikel 19 Successiewet als volgt gewijzigd:

In de toelichtingen op het amendementen van Tang en Bashir is het volgende opgenomen:

In alle amendementen wordt derhalve aangesloten bij de strekking van artikel 1.2, vijfde lid, Wet Inkomstenbelasting 2001 waarin voor de bepaling van aanverwantschap de kwalificatie als partner gelijkgesteld wordt met het huwelijk. De bloedverwanten van de ene partner worden daardoor beschouwd als aanverwanten van de andere partner. Tevens wordt een partner van een bloedverwant van de belastingplichtige beschouwd als een aanverwant van de belastingplichtige. In de praktijk blijkt dat dit artikel in de Wet Inkomstenbelasting 2001 met name van belang is voor ongehuwd samenwonenden die hebben gekozen voor partnerschap. In de memorie van toelichting wordt over het vierde lid (nu vijfde) lid van artikel 1.2 Wet Inkomstenbelasting 2001 betreffende de partnerregeling opgemerkt:

Wat betreft het partnerbegrip in de Wet inkomstenbelasting 2001, kan worden opgemerkt dat de gelijkstelling van samenwoners met gehuwden voor deze gehele wet geldt. Uit de parlementaire geschiedenis met betrekking tot het partnerbegrip in artikel 1.2 Wet inkomstenbelasting 2001 komt met name naar voren dat ongehuwde partners zoveel mogelijk gelijk moeten worden behandeld aan gehuwde partners. In de parlementaire behandeling is hierover het volgende opgemerkt:

Daarnaast is in het rapport ‘Breder, Lager, eenvoudiger. Een evaluatie van de belastingherziening 2001’22. het volgende opgemerkt met betrekking tot dit partnerbegrip:

Het komt er in feite op neer dat indien samenlevenden voor partnerschap kiezen, hun positie voor de Wet inkomstenbelasting 2001 identiek is aan die van gehuwden. Zo wordt in hetzelfde rapport opgemerkt:

En verder wordt in de parlementaire behandeling opgemerkt:

Uit deze parlementaire stukken blijkt dat een uniform partnerbegrip door dezelfde wetgever van groot belang wordt geacht voor de Wet inkomstenbelasting 2001. Naast het belang van een uniform partnerbegrip in deze wet, volgt eveneens uit de parlementaire geschiedenis met betrekking tot de Wet inkomstenbelasting 2001 het belang van een uniform partnerbegrip binnen andere fiscale wetten. Zo is door de staatssecretaris in dit verband opgemerkt dat:

En verder:

Tot slot kan met betrekking tot een uniform partnerbegrip in dit verband worden afgesloten met een opmerking van de heer Omtzigt van het CDA in het kader van het partnerbegrip van de Algemene wet inkomensafhankelijk regelingen:

Op basis van het bovenstaande is het volledig te rechtvaardigen dat er sprake is van een gelijkstelling van bloed- en aanverwanten van ongehuwde partners met bloed- en aanverwanten van gehuwden. Juist nu de wetgever een ongehuwde partner in alle opzichten gelijk heeft willen stellen met een gehuwde, kan niet anders worden geconcludeerd dat deze gelijkstelling ook zou moeten gelden voor, dan wel zou moeten doorwerken naar de bloed- en aanverwanten van de ongehuwde partners. Er is immers sprake van gelijke gevallen, hetgeen eveneens blijkt uit wat in de parlementaire stukken inzake het uniforme partnerbegrip in de Wet inkomstenbelasting 2001 is opgemerkt. De gelijkstelling moet derhalve ook worden opgenomen in artikel 19 Successiewet. Het belang van het voeren van een gemeenschappelijke huishouding wordt gezien de motivering van het Hof van groot belang geacht. Niet valt in te zien waarom bij het voeren van een gemeenschappelijke huishouding door en het bestaan van een affectieve relatie en zorgplicht tussen gehuwde partners aanverwantschap wel tot bloedverwantschap leidt en bij ongehuwde samenwoners niet. Het enige gegeven dat geen aanverwantschap bestaat kan dit verschil niet rechtvaardigen. Uit het gegeven dat de wetgever hierover in het verleden niets heeft opgemerkt, kan niet worden geconcludeerd dat hij deze gelijkstelling niet heeft willen doorvoeren. Gesteld zou nu juist kunnen worden dat indien de wetgever deze gelijkstelling niet had willen doorvoeren, hij dit expliciet had aangegeven onder vermelding van een rechtvaardigingsgrond. De wetgever heeft er niet bij stilgestaan dat sprake is van gelijke gevallen die gelijk moeten worden behandeld, laat staan dat hij voor de ongelijke behandeling een rechtvaardigingsgrond heeft aangevoerd. Het doorvoeren van de gelijkstelling is aldus op zijn plaats. Des te meer nu de huidige ontwikkelingen met betrekking tot de nieuwe successiewet ook in deze richting lijken te gaan. Zo heeft de staatssecretaris verschillende malen aangegeven ‘sympathiek en welwillend’ tegenover een dergelijke gelijkstelling te staan (zie onder middel 3.).29. Uit bovenstaande blijkt dat eveneens velen andere deze mening zijn toegedaan.

Schending van het recht, in het bijzonder van artikelen 26 van het Internationale Verdrag inzake Burgerrechten en politieke rechten (hierna te noemen: ‘IVBPR’) en 14 van het Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens (hierna te noemen: ‘EVRM’) en/of verzuim van vormen, met name het in artikel 8:77 van de Algemene wet bestuursrecht opgenomen motiveringsvereiste, doordat het Hof in r.o. 4.4 heeft beslist dat:‘Uit niets blijkt dat de wetgever deze gelijkstelling heeft willen doorvoeren tot bloed- en aanverwanten van deze ongehuwde partners. Naar het oordeel van het Hof staan de artikelen 26 IVBPR en 14 EVRM daaraan niet in de weg. Het buiten verband van een huwelijk of geregistreerd partnerschap voeren van een gemeenschappelijke huishouding brengt niet met zich mee dat de daarmee ontstane door de Successiewet erkende bijzondere band tussen samenwoners zich qua rechtsgevolgen ook zou moeten uitstrekken tot hun beider bloed- en aanverwanten. Van ongeoorloofde discriminatie is naar het oordeel van het hof derhalve geen sprake.’

Ter toelichting moge het volgende dienen.

Het Hof oordeelt dat het buiten verband van een huwelijk of geregistreerd partnerschap voeren van een gemeenschappelijke huishouding niet met zich mee brengt dat de daarmee ontstane voor de Successiewet erkende bijzondere band tussen samenwoners zich qua rechtsgevolgen ook zou moeten uitstrekken tot hun beider bloed- en aanverwanten. Hierdoor is er geen sprake van ongeoorloofde discriminatie. Indien en voor zover het Hof van oordeel is dat geen sprake is van gelijke gevallen die ongelijk worden behandeld dan verzuimt het Hof hierbij aan te geven waarom er geen sprake is van gelijke gevallen die onevenredig ongelijk worden behandeld. Een rechtvaardigingsgrond wordt door het Hof al helemaal niet vermeld. Het geeft enkel aan waartoe de Successiewet zich al dan niet zou moeten uitstrekken.

Voor een geslaagd beroep op het discriminatieverbod zoals opgenomen in de artikelen 26 IVBPR en 14 EVRM is noodzakelijk dat sprake is van gelijke gevallen die ongelijk worden behandeld, dan wel ongelijke gevallen die onevenredig ongelijk worden behandeld en voor deze (onevenredige) ongelijke behandeling geen objectieve en redelijke rechtvaardiging bestaat. Om te bezien of er sprake is van gelijke gevallen die ongelijk worden behandeld, dient vanuit het perspectief van doel en strekking van de wet en eventueel de betreffende bepaling te worden nagegaan of twee verschillende gevallen dezelfde kenmerken gemeen hebben en op grond daarvan door de wetgever gelijk behandeld moeten worden. Indien wordt gesproken over gelijke gevallen, wordt bedoeld dat er sprake is van gevallen die feitelijk en rechtens gelijk zijn. Dit houdt in dat de gevallen dezelfde (feitelijke) kenmerken hebben en daarnaast onder dezelfde wettelijke bepaling gerangschikt moeten kunnen worden.

Bij de toetsing aan het discriminatieverbod is van belang dat de wetgever bij de beoordeling van de vraag of er sprake is van een inbreuk op het gelijkheidsbeginsel een ‘wide margin of appreciation’ heeft. Het Europese Hof voor de rechten van de mens (hierna te noemen: ‘EHRM’) geeft aan de wetgever een zekere beoordelingsmarge. Zo heeft het EHRM in de zaak Litgow geoordeeld dat:

Later is in het arrest Della Ciaja geoordeeld dat de wetgever met betrekking tot artikel 14 EVRM een ruime beoordelingsvrijheid heeft:

De Nederlandse rechterlijke macht verwijst eveneens naar deze ‘wide margin of appreciation’ bij de beoordeling van een schending van de artikelen 14 EVRM en 26 IVPBR. Zo heeft uw Raad in 2005 overwogen:

Uit bovenstaande jurisprudentie volgt dat zolang het oordeel van de wetgever ten aanzien van de ongelijke behandeling en de rechtvaardiging daarvan op redelijke gronden is gebaseerd, er al snel sprake kan zijn van een voldoende rechtvaardiging van de ongelijke behandeling. Echter, bovengenoemde jurisprudentie gaat met betrekking tot onderhavig geval (doorvoeren gelijkstelling) niet op, nu de wetgever zich ten opzichte van onderhavige rechtsvraag geen enkel oordeel heeft gevormd. Hij heeft zich niet uitgelaten over de vraag of sprake is van gelijke gevallen die ongelijk worden behandeld, laat staan dat hij een rechtvaardigingsgrond heeft aangedragen. Zie ook de bewoordingen van het Hof: ‘Uit niets blijkt …’. Van een eerbiediging van een oordeel kan dan ook geen sprake zijn. Er is sprake van een situatie waarbij de wetgever niet heeft stilgestaan. Het is juist meer aannemelijk dat indien de wetgever zich wel daadwerkelijk over onderhavige kwestie had gebogen, hij tot de zelfde slotsom zou zijn gekomen als belanghebbende, te weten dat er op basis van (feitelijke) kenmerken sprake is van gelijke gevallen die op basis van de huidige artikelen 24, tweede lid en 19 Successiewet gelijk dienen te worden behandeld dan wel dat hij een rechtvaardigingsgrond had aangegeven voor een ongelijke behandeling.

Onder verwijzing naar hetgeen hierboven is opgemerkt kan worden gesteld dat de bloed- en aanverwanten van de ongehuwde partners als gelijk zijn te beschouwen aan de bloed- en aanverwanten van de gehuwde partners. Immers, ondanks dat deze ongehuwde partners niet zijn gehuwd, kan de feitelijke situatie gelijk worden gesteld aan gehuwden die zijn gehuwd in koude uitsluiting, waarbij de bloed- en aanverwanten van de ene partner wel als bloed- en aanverwanten van de andere partner worden aangemerkt. Zo heeft Van der Burght33. met betrekking tot de situatie van samenwonende partners opgemerkt:

‘aangenomen dat het scheidingsstelsel de overhand heeft bij niet-huwelijkse relaties, dan komt die situatie overeen met die waarin de echtgenoten verkeren, die bij huwelijksvoorwaarden (iedere) gemeenschap van goederen hebben uitgesloten. De successiewet behandelt de in en buiten gemeenschap gehuwden op dezelfde wijze’. (…) ‘de relatie tussen erfgenaam en erflater zal bij samenlevers en gehuwden meestal van dezelfde kwaliteit zijn’ (…) ‘juist de buitenhuwelijkse relaties door de heffer van het successierecht onbarmhartig zijn behandeld’. (…) ‘Wij hebben te maken met twee groepen, die economisch de huwelijksrelatie zeer dicht benaderen. Het ligt in de lijn der verwachting dat men tot de nalatenschap geroepen zal worden. Voorts brengt dit feit geen werkelijke verrijking met zich mee. Kortom: alle reden om beide groepen onder tarief I te laten vallen. Het aanbrengen van een rangorde tussen twee zo gelijke groepen op grond van verwantschap komt mij kunstmatig voor.’

Hieruit kan worden geconcludeerd dat (bloed- en aanverwanten van) ongehuwde partners dezelfde (feitelijke) kenmerken hebben als (de bloed- en aanverwanten van) gehuwde partners en daarom onder dezelfde bepalingen kunnen en moeten gerangschikt worden. Voor onderhavige casus betekent dit dat, nu ongehuwde partners en gehuwde partners dezelfde (feitelijke) kenmerken hebben en op grond hiervan als gelijke gevallen kunnen worden aangemerkt, de gelijkstelling van artikel 24 tweede lid moet worden doorgevoerd naar artikel 19. Enkel door deze gelijkstelling kan worden voorkomen dat gelijke gevallen ongelijk worden behandeld en dat dientengevolge sprake is van ongeoorloofde discriminatie. Daarnaast brengt het opheffen van deze ongelijkheid tussen (bloed- en aanverwanten van) ongehuwde partneren de (de bloed- en aanverwanten van) gehuwde partners geen ongelijke behandeling van andere gevallen met zich mee.

Een dergelijke gelijkstelling sluit aan bij de ontwikkelingen rondom een uniform partnerbegrip binnen de fiscale wetgeving. De staatssecretaris merkt hierover op:

‘Een geharmoniseerd partnerbegrip komt de uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van de wetgeving ten goede’. (…) ‘Het gelijkheidsbeginsel speelt een belangrijk rol in de sfeer van belastingen. Het gaat er in de belastingwetgeving om of qua situatie vergelijkbare gevallen hetzelfde worden behandeld, ongeacht de leefvorm’.34.

Indien we een blik werpen op de fiscale wetgeving van onze zuiderburen, zien we dat de Belgische fiscale wetgeving eveneens een uniform partnerbegrip hanteert. Voor een uitgebreidere behandeling rondom het partnerbegrip in België verwijzen wij naar BIJLAGE 2. Met ingang van 1 januari 2001 zijn da tarieven in rechte lijn of tussen echtgenoten tevens van toepassing op samenwonenden.35. Zowel in het Vlaamse, Brusselse als Waalse gewest is de gelijkstelling tussen samenwonenden en gehuwden doorgevoerd naar de vrijstellingen, het verlaagd tarief en verminderingen. Daarnaast is een verkrijging tussen ‘een stiefouder en een stiefkind’ gelijkgesteld met ‘een verkrijging in rechte lijn.’ Deze gelijkstelling is ook ingevoerd voor samenwoners, om de gelijkschakeling tussen gehuwden en samenwonenden op dit vlak te verwezenlijken. In het decreet van 21 december 2001 houdende bepalingen tot begeleiding van de begroting 200236. is omtrent de gelijkschakeling tussen gehuwde personen en ongehuwde samenwonende personen nog het volgende opgemerkt:

Hoewel bovenstaand voorstel van het decreet inmiddels is vervallen, geeft het wel degelijk aan dat een ongelijke behandeling van dergelijke gelijke vallen niet te rechtvaardigen valt. Immers, een mogelijke rechtvaardiging van deze ongelijke behandeling zou enkel kunnen liggen in het ‘gehuwd zijn’. Dit terwijl de overige (feitelijke) kenmerken dermate overeenkomstig zijn, dat een rechtvaardiging voor ongelijke behandeling niet meer aanwezig lijkt te zijn. De indieners van het voorstel van het decreet wilden dan ook een einde maken aan deze discriminatie, die ongewild in de wetgeving is terechtgekomen.

Met betrekking tot het partnerbegrip in de Nederlandse fiscale wetgeving kan worden verwezen naar verschillende parlementaire stukken waarin steeds weer de vraag naar voren wordt gehaald waarom de bloed- en aanverwanten van ongehuwde partners niet gelijk worden gesteld aan de bloed- en aanverwanten van gehuwde partners. Hieruit blijkt dat de wetgever nooit eerder heeft stilgestaan bij de mogelijkheid om een gelijkstelling van ongehuwde partners met gehuwden door te trekken naar artikel 19 Successiewet. In de Nota naar aanleiding van het verslag wordt op de vraag waarom de bloed- en aanverwanten van de ongehuwde partners niet gelijk worden gesteld aan de bloed- en aanverwanten van de gehuwde partners gereageerd met de opmerking dat er wellicht reden is om tot deze aanpassing over te gaan. De Staatsecretaris reageert als volgt:

Uit deze opmerking blijkt onomstotelijk dat de staatssecretaris van mening is dat in onderhavig geval sprake is van gelijke gevallen voor de Successiewet. Hierbij sluit de staatssecretaris in feite aan bij de uitspraak van het Hof Arnhem. Immers, het Hof Arnhem lijkt impliciet aan te geven dat sprake is van gelijke gevallen. In haar motivering geeft het Hof aan dat de artikelen 26 IVBPR en 14 EVRM niet in de weg staan aan het niet willen doorvoeren van de wetgever van de in artikel 24, tweede lid, Successiewet opgenomen gelijkstelling van de ongehuwde partner met de gehuwde partner. Hierbij baseert het zich op het belang van het voeren van een gemeenschappelijke huishouding. Het hof heeft geen redelijke grond van de wetgever aangedragen waarom het voeren van een gemeenschappelijke huishouding buiten verband van een huwelijk of geregistreerd partnerschap voldoende rechtvaardiging biedt tot ongelijke behandeling van gelijke gevallen. Het gaat derhalve niet in op de vraag waarom het voeren van een gemeenschappelijke huishouding door samenwonende partners dermate verschillend is aan het voeren van een gemeenschappelijke huidhouding door gehuwden, terwijl juist op basis van het voeren van een gemeenschappelijke huishouding (en daardoor het bestaan van een affectieve relatie) kan worden geconcludeerd dat sprake is van gelijke gevallen. Door aan deze motivering voorbij te gaan, impliceert het Hof in feite dat wel degelijke sprake is van gelijke gevallen.

Dat de feitelijke situatie als gelijk kan worden beschouwd, wordt versterkt door de situatie waarin een erflaatster de (klein)kinderen van de vooroverleden partner benoemd tot erfgenaam. Dit toont immers een dermate affectieve relatie tussen erflaatser en de (klein) kinderen van de vooroverleden partner aan, dat deze relatie gelijkgesteld kan worden met ‘binnenhuwelijkse’ familierelaties.

Het ontbreken van de budgettaire ruimte om over te gaan tot een dergelijke gelijkstelling van deze gelijke situaties binnen de Successiewet is een steeds terugkomend argument om de voorstellen met betrekking tot een gehele gelijkstelling van ongehuwde partners met gehuwde partners geen doorgang te laten vinden. Zo heeft de staatssecretaris gereageerd op de amendementen van Remkes.39. De staatssecretaris geeft aan ‘welwillend en sympathiek’ tegenover deze maatregelen te staan. Echter, op beide amendementen reageert de staatssecretaris dat de budgettaire ruimte — de derving wordt geraamd op € 5 respectievelijk € 10 miljoen — ontbreekt om tot deze wijzigingen over te gaan. Ook op het rondetafelgesprek van 23 september 2009 reageert de staatssecretaris op de heer Blokland en mevrouw Van Vijfeijken, die van mening zijn dat stiefkinderen en quasi-stiefkinderen (kinderen van een partner niet zijnde echtgenoot of geregistreerd partner) qua tarief en vrijstelling gelijk behandeld zouden moeten worden, in deze richting:

Uit alles blijkt dat enkel budgettaire aspecten een rol spelen bij het feit dat kinderen van ongehuwde partners niet gelijk worden gesteld aan kinderen van gehuwde partners en derhalve ongelijk worden behandeld. Zou er geen sprake zijn van een beperkte budgettaire ruimte, dan zouden ongehuwde partners gelijk worden gesteld aan gehuwde partners, evenals de bloed- en aanverwanten daarvan. Dat geen andere rechtvaardigingsgrond aanwezig is, blijkt ook wel uit het gegeven dat deze gelijkstelling al per 1 januari 2001 in de Wet inkomstenbelasting 2001 is ingevoerd.

In het kader van de rechtvaardiging van ongelijke behandeling heeft uw Raad in 1995,41. overeenkomstig het Hof in deze zaak, geoordeeld dat budgettaire redenen geen rechtvaardigingsgronden vormen voor een ongelijke behandeling van gelijke gevallen.42. De ongelijke behandeling vormt een door art. 26 IVBPR verboden discriminatie, indien de wetgever niet in redelijkheid kon oordelen dat voor de ongelijkheid een objectieve en redelijke rechtvaardiging bestond. Zo heeft uw Raad in rechtsoverweging 3.4.4. van dit arrest geoordeeld dat:

Happé heeft over de budgettaire aspecten in het kader van discriminatie het volgende opgemerkt:

Gezien het bovenstaande kan worden afgeleid dat de staatssecretaris en velen anderen van mening zijn dat sprake is van gelijke gevallen voor de Successiewet die ongelijk worden behandeld. Door de wetgever is in het verleden hier geen enkel oordeel over gevormd laat staan een rechtvaardigingsgrond voor aangevoerd. Van een eerbiediging van dit oordeel in het kader van de wide margin of appreciation kan dan ook geen sprake zijn. In latere parlementaire stukken geeft de wetgever aan dat het wellicht uit oogpunt van uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid van de wetgeving aanbeveling verdient om gelijke situaties in de fiscale wetgeving gelijk te behandelen echter op dit moment budgetair geen ruimte aanwezig is om deze gelijkstelling door te voeren.

Nu in onderhavige casus gelijke gevallen enkel onevenredig ongelijk worden behandeld waarvoor in het verleden geen rechtvaardigingsgrond is aangedragen en in latere parlementaire stukken uitsluitend een budgetaire rechtvaardiging — en budgettaire overwegingen nooit een rechtvaardigingsgrond voor ongelijke behandeling kunnen vormen — is sprake van een ongelijke behandeling welke een verboden discriminatie in de zin van artikel 26 IVBPR en artikel 14 EVRM vormt. Er is nu immers geen objectieve en redelijke rechtvaardiging voor deze ongelijke behandeling.

Op grond van de voorgedragen middelen geef ik uw College eerbiedig in overweging de uitspraak van het Hof te vernietigen en de staatssecretaris te veroordelen in de kosten van het proces.