2.1 Wat is witwassen?

Het begrip witwassen is een metafoor. Kort gezegd wordt daarmee een beeld geschetst, zonder dat de associatie met het verbeelde wordt gegeven. In het midden blijft derhalve wat het beeld verbeelden moet. Bij het gebruik van beeldspraak kunnen twee kanttekeningen worden geplaatst. Ten eerste wordt daarmee op een indirecte manier uiting gegeven aan het onderliggende fenomeen, waardoor het risico bestaat dat men verwijderd blijft van de daadwerkelijke kern ervan. Ten tweede maakt deze taalvorm gebruik van beelden. Anders dan bij een beschrijving aan de hand van vastomlijnde begrippen, bestaat het risico dat deze beschrijving niet dwingend genoeg is. Mensen zullen deze beelden namelijk zelf moeten vormen en interpreteren, waarbij zij mogelijk ongemerkt verder afdwalen van de kern. Vervolgens kan de situatie ontstaan waarin mensen hetzelfde begrip hanteren, zonder dat zij zich daarbij realiseren dat zij verschillende betekenissen aan dit begrip toekennen. Ter illustratie kunnen we wijzen op een rapport van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) over malafide activiteiten in de vastgoedsector.1 Uit dit onderzoek volgt dat zelfs binnen een sector van de economie waarvan algemeen wordt aangenomen dat er wordt witgewassen, er geen consensus bestaat over wat witwassen daadwerkelijk is. Sommige respondenten zien het aankopen van vastgoed met misdaadgeld als witwassen, terwijl andere van mening zijn dat pas van witwassen kan worden gesproken als er een legale herkomst aan het criminele geld is gegeven.2

Indien ik een poging waag om witwassen nauwkeuriger te duiden, dan stuit ik direct op een volgende metafoor. Witwassen wordt namelijk in verschillende publicaties in verband gebracht met de vermenging van de onderwereld en de bovenwereld.3 Daarmee wordt echter niet duidelijk wat exact met witwassen wordt bedoeld. Indien deze metafoor wordt geduid met behulp van andere metaforen, dan bestaat het risico dat voorbij wordt gegaan aan de vraag wat witwassen daadwerkelijk is en wat er strafwaardig aan is. Daarbij ben ik met Barneveld4 en Hoogenboom5 van mening dat het onderscheid tussen ‘onderwereld’ en ‘bovenwereld’ een versimpeling van de werkelijkheid betekent. Het veronderstelt dat crimineel gedrag alleen in de onderwereld voorkomt. Los van het feit dat dit criminaliteitsbeeld niet klopt, draagt deze voorstelling van zaken niet bij aan de begripsvorming met betrekking tot witwassen. Door witwassen te duiden als ‘de verwevenheid van onder- en bovenwereld’ wordt – zij het zeer beknopt en vereenvoudigd – weergegeven wat een mogelijk gevolg ervan kan zijn. Het leert ons echter niet veel over het fenomeen zelf. Tegelijk ontstaat daarmee het gevaar te verzanden in een cirkelredenering. Daarin wordt witwassen voorgesteld als (een vorm van) vermenging van de onderwereld en de bovenwereld, terwijl de vermenging van de onderwereld en de bovenwereld tot stand komt door middel van witwassen.

In de online versie van de Grote Van Dale6 wordt aan het woord witwassen de volgende betekenissen toegekend: ‘schoonwassen’ en ‘iets illegaals legaliseren’. Toegespitst op (zwart) geld betekent het: ‘in het normale geldverkeer (weten te) brengen’. De vraag is of we aan de hand van deze definities veel meer te weten over het onderliggende object, het verbeelde. Het antwoord op deze vraag luidt ontkennend. De aangehaalde verklaringen van het woord witwassen hebben met elkaar gemeen dat zij in abstracte termen betekenis toekennen aan deze beeldspraak. Zij bevatten echter te weinig informatie om het onderliggende verschijnsel nauwkeurig te beschrijven. Daartoe zijn de genoemde verklaringen te beknopt en algemeen. Een objectieve derde kan uit deze woordenboekdefinities niet opmaken wat witwassen nu werkelijk behelst.7 Met een beetje fantasie kan witwassen worden voorgesteld als een transformatieproces. Onduidelijk blijft echter hoe dit transformatieproces verloopt, wie zich ermee bezighouden en op welk moment. Kortom: ook deze woordenboekbetekenissen roepen vooral vragen op. Dat laatste hoeft overigens geen verwondering te wekken. Hier komen de beperkingen van de metafoor eenvoudigweg nogmaals aan het licht. Met deze beeldspraak wordt een beeld geschetst, terwijl het onderliggende object achterwege blijft. De aangehaalde woordenboekdefinities kennen vervolgens een betekenis toe aan het beeld, maar daarmee wordt niet per definitie een nauwkeurige beschrijving van het verbeelde gegeven.