HvJ EU, 11-04-2013, nr. C-645/11

In het hoofdgeding zijn de bepalingen van het Gesetz zur Regelung offener Vermögensfragen (wet inzake onopgeloste vermogenskwesties; hierna: ‘Vermögensgesetz’) en het Gesetz über den Vorrang für Investitionen bei Rückübertragungsansprüchen nach dem Vermögensgesetz (wet inzake de prioriteit van investeringen bij restitutieaanspraken op grond van het Vermögensgesetz; hierna: ‘Investitionsvorranggesetz’) van toepassing.

De werkingssfeer van het Vermögensgesetz wordt in § 1, leden 1 en 6, ervan als volgt omschreven:

§ 3, lid 1, van het Vermögensgesetz bepaalt met betrekking tot de restitutie van vermogensbestanddelen:

Om te voorkomen dat deze rechten niet meer met vrucht geldend kunnen worden gemaakt doordat het betrokken vermogensbestanddeel te goeder trouw en vrij van lasten is verkregen, is bij § 3, lid 3, van het Vermögensgesetz een verbod neergelegd om stukken grond te vervreemden waarvoor een verzoek tot restitutie krachtens deze wet is ingediend.

Het Investitionsvorranggesetz behelst een uitzondering op deze beginselen opdat de nodige investeringen in de nieuwe deelstaten niet onmogelijk worden gemaakt door het verbod, stukken grond waarvoor een verzoek tot restitutie krachtens het Vermögensgesetz is ingediend, aan een investeerder te verkopen.

§ 1, van het Investitionsvorranggesetz bepaalt aldus:

Volgens § 16, lid 1, van het Investitionsvorranggesetz kan elke rechthebbende, ‘[i]ndien […] restitutie van het vermogensbestanddeel niet mogelijk is, […] nadat is vastgesteld of aangetoond dat zijn aanspraak gegrond is […], betaling vorderen van een geldbedrag ter hoogte van de volledige verkoopopbrengst van het betrokken vermogensbestanddeel. Over deze aanspraak moet […] worden beslist bij beschikking van het Amt of het Landesamt zur Regelung offener Vermögensfragen. Indien geen opbrengst is verkregen […] [of] indien deze lager is dan de marktwaarde van het vermogensbestanddeel op het moment waarop genoemde beschikking uitvoerbaar wordt, […] kan de rechthebbende binnen een termijn van een jaar […] bij de rechter een vordering tot betaling van de marktwaarde instellen’.

Met zijn eerste prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 1, lid 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat de terugvordering van een onverschuldigd betaald bedrag door een overheidslichaam dat door een instantie opgericht bij een wet tot herstel van de vervolgingen van een totalitair regime is gelast om bij wijze van schadeloosstelling een deel van de verkoopopbrengst van een stuk grond aan een benadeelde uit te keren, maar in plaats daarvan abusievelijk het volledige verkoopbedrag aan hem overmaakt en vervolgens in een gerechtelijke procedure het onverschuldigd betaalde bedrag terugvordert, onder het begrip ‘burgerlijke en handelszaken’ valt.

Het Bundesgerichtshof vermeldt in zijn verwijzingsbeslissing dat op verschillende punten twijfels rijzen. Enerzijds gaat het volgens deze rechter om terugbetaling van een geldbedrag dat het Land Berlin abusievelijk aan verweerders in het hoofdgeding heeft overgemaakt. Deze terugbetaling richt zich naar de bepaling betreffende de teruggave bij ongerechtvaardigde verrijking, die in het Duitse recht is geregeld in § 812, lid 1, Bürgerliches Gesetzbuch (hierna: ‘BGB’) en iedere ontvanger van een onverschuldigde betaling verplicht tot teruggave ervan. Anderzijds was de aanleiding voor de betaling geen privaatrechtelijke rechtshandeling van het Land Berlin, maar een administratieve procedure.

Vooraf dient in herinnering te worden gebracht dat, voor zover verordening nr. 44/2001 voortaan in de betrekkingen tussen de lidstaten in de plaats is getreden van het Executieverdrag, de door het Hof verstrekte uitlegging met betrekking tot dit verdrag ook geldt voor de verordening, wanneer de bepalingen van deze laatste en die van het Executieverdrag als gelijkwaardig kunnen worden aangemerkt (zie onder meer arrest van 18 oktober 2011, Realchemie Nederland, C-406/09, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 38 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Dienaangaande moet worden vastgesteld dat het toepassingsgebied van verordening nr. 44/2001, net als die van het Executieverdrag, beperkt is tot ‘burgerlijke en handelszaken’. Uit vaste rechtspraak van het Hof blijkt dat dit toepassingsgebied in wezen wordt afgebakend aan de hand van factoren die kenmerkend zijn voor de aard van de tussen de procespartijen bestaande rechtsbetrekkingen of van het voorwerp van het geschil (zie onder meer arrest van 15 februari 2007, Lechouritou e.a., C-292/05, Jurispr. blz. I-1519, punt 30 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zo heeft het Hof geoordeeld dat bepaalde geschillen tussen een overheidsinstantie en een particulier weliswaar onder het toepassingsgebied van verordening nr. 44/2001 kunnen vallen, doch dat dit anders is wanneer de overheidsinstantie krachtens overheidsbevoegdheid handelt (zie in die zin onder meer arresten van 28 april 2009, Apostolides, C-420/07, Jurispr. blz. I-3571, punt 43 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en 19 juli 2012, Mahamdia, C-154/11, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 56).

Om vast te stellen of zulks in een geschil als het hoofdgeding het geval is, is het dus noodzakelijk, de grondslag en de wijze van instellen van de vordering te onderzoeken (zie in die zin arresten van 14 november 2002, Baten, C-271/00, Jurispr. blz. I-10489, punt 31, en 15 mei 2003, Préservatrice foncière TIARD, C-266/01, Jurispr. blz. I-4867, punt 23).

Zoals de verwijzende rechter benadrukt, is het recht op schadeloosstelling dat aan de vordering in het hoofdgeding ten grondslag ligt, gegrond op nationale bepalingen, in dit geval het Vermögensgesetz en het Investitionsvorranggesetz betreffende de schadeloosstelling van slachtoffers van het naziregime, die voor iedere eigenaar van een met restitutieaanspraken belast stuk grond gelijk zijn. Zij leggen namelijk dezelfde verplichting tot schadeloosstelling op, ongeacht of deze eigenaar een particulier dan wel een overheidslichaam is.

Uit de verwijzingsbeslissing blijkt eveneens dat de administratieve procedure tot schadeloosstelling van de benadeelden voor elke eigenaar, ongeacht diens hoedanigheid, gelijk is. Bovendien geniet een eigenaar, ongeacht of hij een particulier of een overheidslichaam is, in het kader van deze procedure geen bijzondere beslissingsvoorrechten bij de vaststelling van het recht op restitutie van de benadeelde.

Overigens moet worden opgemerkt dat het hoofdgeding betrekking heeft op de terugvordering van een bedrag dat het Land Berlin abusievelijk te veel heeft betaald bij de tenuitvoerlegging van de rechten op betaling van benadeelden. Enerzijds maakt de terugbetaling van dat teveel geen deel uit van de administratieve procedure die in het Vermögensgesetz en het Investitionsvorranggesetz is neergelegd. Anderzijds moet de eigenaar, ongeacht of het gaat om een overheidslichaam of een particulier, met het oog op de terugvordering van het te veel betaalde, de benadeelden oproepen voor de civiele rechter. Voorts heeft deze terugbetaling de bepalingen van § 812, lid 1, BGB over de teruggave bij ongerechtvaardigde verrijking als rechtsgrondslag.

Gelet op de bovenstaande overwegingen moet op de eerste vraag worden geantwoord dat artikel 1, lid 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat de terugvordering van een onverschuldigd betaald bedrag door een overheidslichaam dat door een instantie opgericht bij een wet tot herstel van de vervolgingen van een totalitair regime is gelast om bij wijze van schadeloosstelling een deel van de verkoopopbrengst van een stuk grond aan een benadeelde uit te keren, maar in plaats daarvan abusievelijk het volledige verkoopbedrag aan hem overmaakt en vervolgens in een gerechtelijke procedure het onverschuldigd betaalde bedrag terugvordert, onder het begrip ‘burgerlijke en handelszaken’ valt.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat er een nauwe band in de zin van die bepaling bestaat tussen vorderingen jegens meerdere verweerders die woonplaats hebben op het grondgebied van andere lidstaten indien deze verweerders, in omstandigheden als in het hoofdgeding, ruimere vergoedingsaanspraken doen gelden, waarover op uniforme wijze moet worden beslist.

Volgens de bevoegdheidsregel van artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 kan een verweerder, indien er meer dan één verweerder is, worden opgeroepen voor het gerecht van de woonplaats van een hunner, op voorwaarde dat er tussen de vorderingen een zo nauwe band bestaat dat een goede rechtsbedeling vraagt om hun gelijktijdige behandeling en berechting, teneinde te vermijden dat bij afzonderlijke berechting van de zaken onverenigbare beslissingen worden gegeven (zie arrest van 1 december 2011, Painer, C-145/10, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 73).

Deze bijzondere regel, waarmee wordt afgeweken van de in artikel 2 van de verordening neergelegde beginselbevoegdheid van de rechter van de woonplaats van de verweerder, moet eng worden uitgelegd. Die uitlegging mag zich enkel uitstrekken tot de in die verordening uitdrukkelijk bedoelde gevallen (zie arrest Painer, reeds aangehaald, punt 74 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voor de toepassing van artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001, moet worden nagegaan of er tussen de verschillende vorderingen die door dezelfde verzoeker tegen meerdere verweerders zijn ingesteld, zodanige samenhang bestaat dat een goede rechtsbedeling vraagt om gelijktijdige berechting, teneinde te vermijden dat bij afzonderlijke berechting onverenigbare beslissingen worden gegeven (zie arrest van 11 oktober 2007, Freeport, C-98/06, Jurispr. blz. I-8319, punt 39 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Aangaande die samenhang heeft het Hof geoordeeld dat beslissingen niet reeds tegenstrijdig kunnen worden geacht op grond van een divergentie in de beslechting van het geschil. Voor tegenstrijdigheid is bovendien vereist dat deze divergentie zich voordoet in het kader van eenzelfde situatie, feitelijk en rechtens (zie arresten Freeport, reeds aangehaald, punt 40, en Painer, reeds aangehaald, punt 79).

Dienaangaande moet worden gepreciseerd dat uit de bewoordingen van artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 niet blijkt dat voor de toepassing van deze bepaling mede de voorwaarde geldt dat de tegen de verschillende verweerders ingestelde vorderingen dezelfde rechtsgrondslag hebben. Overeenstemming van rechtsgrondslag is slechts één van de relevante factoren (zie arrest Painer, reeds aangehaald, punten 76 en 80).

In casu ligt zowel aan de in het hoofdgeding ingestelde vorderingen, die gebaseerd zijn op ongerechtvaardigde verrijking en, wat de elfde verweerder betreft, op onrechtmatige daad, als aan de ruimere vergoedingsaanspraken die de eerste tot en met de tiende verweerder daartegen aanvoeren, dezelfde situatie, feitelijk en rechtens, ten grondslag, namelijk het recht op schadeloosstelling van de eerste tot en met de tiende verweerder in het hoofdgeding krachtens het Vermögensgesetz en het Investitionsvorranggesetz, en het litigieuze bedrag dat het Land Berlin abusievelijk aan deze verweerders heeft overgemaakt.

Zoals de Duitse regering heeft benadrukt, komen bovendien als rechtsgrond voor het bedrag dat verweerders in het hoofdgeding te veel hebben ontvangen, uitsluitend het Vermögensgesetz en het Investitionsvorrangsgesetz in aanmerking, hetgeen voor alle verweerders een beoordeling naar dezelfde situatie, feitelijk en rechtens, vergt. Bovendien gaat de beoordeling van de rechtsgrondslag van het verweer inzake de ruimere vergoedingsaanspraken vooraf aan de behandeling van de vorderingen in het hoofdgeding; de gegrondheid van die vorderingen is namelijk afhankelijk van de vraag of verweerders al dan niet recht hebben op een deze ruimere schadeloosstelling.

Dat verzoeker zich jegens de elfde verweerder in het hoofdgeding op een andere rechtsgrondslag beroept dan in de vordering jegens de eerste tot en met de tiende verweerder, doet aan deze eenheid niet af. Zoals de advocaat-generaal in punt 99 van haar conclusie heeft onderstreept, wordt met de in het hoofdgeding ingestelde vorderingen uiteindelijk hetzelfde beoogd, namelijk terugbetaling van het bedrag dat abusievelijk onverschuldigd is betaald.

Gelet op het bovenstaande moet op de tweede vraag worden geantwoord dat artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat een nauwe band in de zin van deze bepaling bestaat tussen de vorderingen jegens meerdere verweerders die woonplaats hebben op het grondgebied van andere lidstaten ingeval deze verweerders, in omstandigheden als in het hoofdgeding, ruimere vergoedingsaanspraken doen gelden, waarover op uniforme wijze moet worden beslist.

Met het eerste onderdeel van zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat het ook geldt ten aanzien van verweerders die geen woonplaats op het grondgebied van een lidstaat hebben wanneer deze zijn gedagvaard in een zaak tegen meerdere verweerders onder wie ook personen met woonplaats in de Unie.

Om te beginnen moet worden benadrukt dat deze derde vraag betrekking heeft op Sapir, Birgansky, Rumney en Ben-Zadok, die woonplaats hebben in Israël.

Om deze vraag te kunnen beantwoorden, moet derhalve worden vastgesteld of voor de toepassing van verordening nr. 44/2001 voorwaarde is dat de medeverweerder woonplaats heeft op het grondgebied van een andere lidstaat.

Daartoe moet ten eerste worden geconstateerd dat uit de aanhef van artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 volgt dat dit artikel voor de vraag op welke personen het van toepassing is, moet worden gelezen in samenhang met artikel 5 van deze verordening. Daarin wordt uitdrukkelijk verwezen naar verweerders die woonplaats hebben op het grondgebied van de Unie.

Ten tweede is artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 volgens vaste rechtspraak een bijzondere regel die strikt moet worden uitgelegd, in die zin dat de uitlegging niet verder mag gaan dan de door de verordening uitdrukkelijk voorziene gevallen (zie in die zin arrest Freeport, reeds aangehaald, punt 35 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Ten derde dient erop te worden gewezen dat artikel 4, lid 1, van verordening nr. 44/2001 een uitdrukkelijke bepaling bevat die het vraagstuk van personen die geen woonplaats hebben op het grondgebied van de Unie, uitputtend regelt. Overeenkomstig punt 9 van de considerans van die verordening wordt de bevoegdheid ten aanzien van deze verweerders in elke lidstaat door de nationale wetgeving geregeld, onverminderd de artikelen 22 en 23 van de verordening. In casu staat echter vast dat geen van deze bepalingen, die respectievelijk betrekking hebben op de exclusieve bevoegdheid in enkele uitputtend opgesomde situaties en op een door partijen aangewezen bevoegd gerecht, op het hoofdgeding van toepassing is.

Daaruit volgt dat een medeverweerder zijn woonplaats op het grondgebied van een lidstaat moet hebben om hem krachtens artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 te kunnen oproepen voor een gerecht van een andere lidstaat.

In die omstandigheden moet op de derde vraag worden geantwoord dat artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 aldus moet worden uitgelegd dat het geen toepassing vindt ten aanzien van verweerders die geen woonplaats hebben op het grondgebied van een lidstaat wanneer deze zijn gedagvaard in een zaak tegen meerdere verweerders onder wie ook personen met woonplaats in de Unie.

Gelet op het ontkennende antwoord op het eerste onderdeel van de derde vraag hoeft het tweede onderdeel van deze vraag niet te worden beantwoord. Uit het verzoek om een prejudiciële beslissing komt immers naar voren dat deze deelvraag enkel is gesteld voor het geval de vraag of artikel 6, punt 1, van verordening nr. 44/2001 van toepassing is op verweerders die hun woonplaats niet op het grondgebied van de Unie hebben, bevestigend wordt beantwoord.