Inleiding

Men kan door de wet als erfgenaam tot een nalatenschap worden geroepen (art. 4:10 BW) of bij uiterste wilsbeschikking tot erfgenaam worden benoemd (art. 4:115 BW). Door het overlijden kan een gemeenschap ontstaan, indien meer dan één persoon als erfgenaam tot een opengevallen nalatenschap gerechtigd is. De gemeenschap eindigt door haar verdeling (art. 4:182 BW).

De nalatenschap is een bijzondere gemeenschap omdat het als gemeenschap van een algemeenheid van goederen, anders dan een eenvoudige gemeenschap, zowel goederen als schulden kan omvatten.1 De tot de gemeenschap behorende goederen en schulden hebben te allen tijde een bepaalde waarde, meestal een in geld te kwantificeren waarde. Deze waarde kan als uitgangspunt dienen bij de door de deelgenoten overeen te komen verdeling. In deze paragraaf zal ik ingaan op het begrip waarde in het kader van de verdeling van de gemeenschap, en in het bijzonder de verdeling van een nalatenschap.

De gemeenschap kan men als een rechtstoestand beschouwen; de verdeling als een rechtshandeling. Een gemeenschap ontstaat veelal als gevolg van een rechtshandeling door de – aankomende – deelgenoten, maar noodzakelijk is dit niet. De nalatenschap is een voorbeeld van een gemeenschap die kan ontstaan zonder dat van een dergelijke rechtshandeling sprake is, namelijk door het overlijden van een natuurlijk persoon.

De redelijkheid en billijkheid beheersen volgens Hartkamp alle vermogensrechtelijke rechtsbetrekkingen, en dus ook de gemeenschap als rechtstoestand en de verdeling als meerzijdige vermogensrechtelijke rechtshandeling (zie art. 6:2, 6:216 en 6:248 BW).2 Om buiten twijfel te stellen dat deze beginselen ook van toepassing zijn op de niet als gevolg van een rechtshandeling door de deelgenoten ontstane gemeenschap, verklaart art. 3:166 lid 3 BW op de rechtsbetrekkingen tussen hen art. 6:2 BW van overeenkomstige toepassing. De redelijkheid en billijkheid zijn derhalve alom tegenwoordig.3

Een waarde van de tot de gemeenschap behorende goederen en schulden wordt doorgaans eerst relevant indien de deelgenoten voornemens zijn tot verdeling daarvan over te gaan, dan wel – indien zij niet tot overeenstemming komen – de rechter de – wijze van – verdeling gelast of deze zelf vaststelt (art. 3:185 BW).4 De goederen en schulden worden voor een bepaalde waarde – zo men dat wel aanduidt – ‘in verdeling gebracht’, dat is – zoals aangegeven – meestal een in geld uitgedrukte waarde, maar noodzakelijk is dit niet.

De redelijkheid en billijkheid doen zich – zoals Van Mourik het uitdrukt – ook gevoelen tijdens de onderhandelingen die moeten leiden tot een verdeling van de gemeenschap; de deelgenoten moeten zich daarbij laten leiden door de gerechtvaardigde belangen van de anderen.5 De redelijkheid en billijkheid leiden als het ware tot een ‘verbintenisrechtelijk evenwicht’ tussen de deelgenoten; zij zorgen in beginsel voor gelijkwaardige rechtsposities van die deelgenoten.

De verdeling als rechtshandeling is gedefinieerd in art. 3:182 BW, en omvat mijns inziens alle (rechts)handelingen die benodigd zijn om het resultaat, het einde van de gemeenschap, te realiseren.6 De vaststelling van een waarde waarvoor de goederen en schulden in verdeling zullen worden gebracht maakt daar naar mijn mening onderdeel van uit.7 Immers geen ‘(verdelings)prijs’ zonder waarde, of zo men wil een ‘belang’ bij een tot die gemeenschap behorend goed. De waarde van de tot een gemeenschap behorende goederen en schulden hoeft evenwel bij een verdeling niet altijd een (verdelings)prijs op te leveren. Ik doel op de zogenoemde ‘blinde scheiding’, waarbij de tot de gemeenschap behorende goederen en schulden ongetwijfeld een – al dan niet in geld gemeten – waarde hebben, maar de verdeling niet resulteert in een geldelijke prestatie van de ene deelgenoot aan de ander om het verschil tussen de – in geld gemeten – waarde van het toegedeelde en de geldelijke waarde van het aandeel in de gemeenschap als geheel te egaliseren. Het is voorstelbaar dat de – objectief – in geld gemeten waarde van hetgeen ieder van de deelgenoten toegedeeld krijgt, gelijk is, maar ook dat is niet noodzakelijk. Denkbaar is dat bij de verdeling van een gemeenschap van ‘postzegel en onroerende zaak’, de postzegel aan de filatelistische deelgenoot wordt toegedeeld die daarmee zijn verzameling completeert en de andere deelgenoot ‘genoegen’ neemt met de onroerende zaak. De (objectieve) waarde in het economische verkeer van de beide goederen kan aanmerkelijk verschillen; de (subjectieve) waarde daarvan in de verdeling is voor de deelgenoten – in hun interne verhouding – gelijk. Zij kunnen beiden, mede gezien de samenstelling van hun eigen vermogen, een gelijk belang bij toedeling van het desbetreffende goed hebben. Er is – blijkbaar – een verbintenisrechtelijk evenwicht, zonder dat de redelijkheid en billijkheid daaraan voor een aanvulling en/of correctie te pas hoeven te komen. De deelgenoten hebben bij de verdeling over en weer rekening gehouden met de ‘gerechtvaardigde’ belangen van de andere deelgenoot en tegelijkertijd met hun eigen belang.

In de meeste gevallen zal op basis van de – in geld uitgedrukte – waarde waarvoor de goederen en schulden in verdeling wordt gebracht een verdelingsprijs (in geld) overeengekomen worden. De goederenrechtelijke gerechtigdheid tot die gemeenschap is daarbij in beginsel een gegeven; bij het openvallen van een nalatenschap staan de erfdelen – in ieder geval in abstracto – immers vast. De som van de waarde van de tot die gemeenschap behorende goederen en schulden leidt tot de waarde van deze gemeenschap, waaruit die van een aandeel kan worden afgeleid. De verdelingsprijs is dan in beginsel gelijk aan het (positieve of negatieve) verschil tussen de waarde van dat aandeel en hetgeen men bij de verdeling toegedeeld krijgt. De waarde van de tot de gemeenschap behorende goederen en schulden staat niet bij het openvallen van de nalatenschap of bij de verdeling daarvan vast; daarover zullen de deelgenoten overeenstemming dienen te bereiken of, indien zij daarin niet slagen, zal deze door de rechter worden vastgesteld.

De onderhandelingen en het overeenkomen van een verdeling vertonen volgens Van Mourik enige verwantschap met de koop.8 Een fundamenteel verschil tussen de koop en de verdeling is naar mijn mening evenwel gelegen in het feit dat bij een koop de betrokken partijen niet beiden – goederenrechtelijk – tot het object van deze rechtshandeling gerechtigd zijn en bij de verdeling wel, en er bovendien een verbintenisrechtelijke betrekking tussen hen kan bestaan. Het te verkopen object heeft voor de verkoper een bepaalde waarde, op basis waarvan hij zijn vraagprijs vaststelt. Bij die prijsstelling hoeft hij zich niets gelegen te laten liggen aan de belangen van een potentiële koper; de redelijkheid en billijkheid komen pas in beeld als zij de onderhandelingsfase in gaan. Zo mag de filatelist uit het voorbeeld bij verkoop een vraagprijs vaststellen voor die ene postzegel op basis van de aanzienlijke waarde die deze zegel voor hem vertegenwoordigt, nu door een eventuele verkoop daarvan bij hem ‘pakketbreuk’ in zijn unieke verzameling optreedt. Dat met deze vraagprijs een koper te vinden valt, is niet waarschijnlijk.

Daarentegen zijn bij een verdeling beide deelgenoten tot de gemeenschappelijke goederen en schulden gerechtigd en gaat de waarde waarvoor deze objecten in verdeling worden gebracht hen beiden aan. Anders dan de verkoper en de koper verkeren zij reeds in een – onder meer – door de redelijkheid en billijkheid beheerste rechtsverhouding (zie hiervoor), waarin deze beginselen mede kunnen bepalen voor welke waarde de betrokken goederen en schulden in verdeling moeten worden gebracht.9 Daarbij dienen de deelgenoten – naast hun eigen belang – over en weer rekening te houden met de gerechtvaardigde belangen van de ander.10 Nu is het belang van de hiervoor ten tonele gevoerde filatelist wellicht niet het meest voor de hand liggende voorbeeld in dezen. Meer tot de verbeelding zullen spreken de behoefte aan ongestoord voortleven, aan verzorging en het belang van een bedrijfsopvolger om de tot de gemeenschap behorende onderneming, die voor hem een bron van inkomen is, te kunnen voortzetten.11 De deelgenoten dienen op grond van de redelijkheid en billijkheid bij de bepaling van de waarde van de te verdelen goederen en schulden over en weer rekening te houden met elkaars gerechtvaardigde belangen. De redelijkheid en billijkheid kunnen ertoe nopen dat de deelgenoten daarbij een andere waarde hanteren dan de hoge, objectieve (verkoop)waarde in het economische verkeer. Van Mourik pleit binnen dat kader dan ook voor de rechtssfeerwaarde; bij het ontbreken van een markt, ligt het volgens hem het gebruik van de economische waarde niet voor de hand.12

In het Handboek Nederlands vermogensrecht bij scheiding valt daarover het volgende te lezen:

Heuff komt tot deze verdelingswaarde nadat hij heeft overwogen dat begrippen als bijvoorbeeld herbouw- en sloopwaarde een illustratie geven van de factoren die bij de waardering een rol kunnen spelen. Met de vaststelling van de sfeer waarin een goed zich bevindt, zijn we er volgens hem niet.

Heuff concludeert – mijns inziens terecht – als volgt:

Welk begrip waarde (rechtssfeer- of verdelingswaarde) men ook hanteert, in alle gevallen bepalen de redelijkheid en billijkheid mede voor welke waarde de betrokken goederen en schulden in verdeling zullen (moeten) worden gebracht. De overeengekomen verdelingsprijs kan, ook al zijn de bedoelde beginselen op de waarde- en prijsvorming van invloed geweest, afwijken van de met inachtneming van de aandelen van de deelgenoten bepaalde, rekenkundige afgeleide van die waarde. Bij de prijsvorming kunnen immers de verschillende motieven van de deelgenoten een rol spelen. Zo kan een deelgenoot het oogmerk hebben om de andere deelgenoot in het kader van de verdeling te bevoordelen, hetgeen op de prijsvorming van invloed kan zijn. Nog daargelaten dat de redelijkheid en billijkheid ook mede kunnen bepalen aan welke deelgenoot toedeling zal dienen plaats te vinden, hetgeen zowel op de waardebepaling als de prijsvorming van invloed kan zijn.

Waarde verliest in deze gedachtegang naar mijn mening bij een verdeling een zelfstandige, geobjectiveerde inhoud. Dé waarde bestaat bij een verdeling niet. Het begrip waarde als zodanig is bij een verdeling in beginsel inhoudsloos. De bij het bestaan van de gemeenschap en bij de verdeling daarvan relevante factoren (zie hiervoor) geven inhoud aan de – daarbij te hanteren – waarde. Mijn conclusie is dan ook dat verdelingswaarde in feite de – meestal in geld gekwantificeerde – expressie van de redelijkheid en billijkheid is, die een rechtvaardige, evenwichtige (gelijkwaardige) rechtsverhouding tussen de deelgenoten in een gemeenschap in civilibus concretiseert.15 Waarde is immers geen intrinsieke eigenschap van goederen (en schulden), maar iets wat daaraan door mensen wordt toegekend.16 Civielrechtelijk bezien is waarde in het rechtsverkeer mijns inziens in beginsel een verbintenisrechtelijk fenomeen.

De redelijkheid en billijkheid, oftewel alle relevante waardebepalende factoren, bepalen de waarde van de in de verdeling betrokken goederen en schulden. De oorzaak van de nadrukkelijke rol van de redelijkheid en billijkheid voor onder andere de waardebepaling ten behoeve van de verdeling is mijns inziens voornamelijk gelegen in de aanwezige rechtsverhouding vóór en tijdens de verdeling. De waarde in het economische verkeer als waardebepalende factor is daarbij altijd aanwezig; de rol ervan wordt door de redelijkheid en billijkheid bepaald. De ene waarde is de andere niet, net zomin de ene verdeling de andere is. Hetgeen overigens onverlet laat dat bij de toepassing van de waarde als open norm, net zoals volgens Hartkamp voor de toepassing van open normen in het algemeen geldt, terdege op het stelsel van de wet, en dus het desbetreffende sub-rechtsgebied waarin de waardering plaatsvindt, moet worden gelet.17 Voorts dient daarbij te worden aangetekend dat de interventie van de redelijkheid en billijkheid bij een verdeling niet iedere ongelijkwaardigheid kan voorkomen of wegnemen.

Hartkamp schrijft daarover het volgende:

De redelijkheid en billijkheid vermogen veel bij een verdeling, maar niet alles.

Indien men, zoals ik hiervoor heb betoogd, de waarde als expressie van de redelijkheid en billijkheid aanmerkt, kan men zich nog afvragen of een waardeoordeel in cassatie toetsbaar is, of dat het vanwege haar feitelijke karakter daarvoor niet in aanmerking komt.19 Dit laatste zou een mogelijke verklaring kunnen zijn voor het feit dat cassatierechtspraak over de civielrechtelijke waarde betrekkelijk schaars is, zo blijkt onder meer uit het voor deze proeve verrichte jurisprudentie-onderzoek.

Van Mourik schrijft hierover:

Hartkamp is, zij het ietwat genuanceerder, voor wat betreft de redelijkheid en billijkheid dezelfde mening toegedaan:

De waarde, als resultante van de redelijkheid en billijkheid, bij een verdeling is – zo blijkt uit de geciteerde schrijvers – onder omstandigheden dan ook in cassatie toetsbaar.

Na deze algemene beschouwingen keer ik terug naar een tweetal wettelijke ‘verdelingsbepalingen’ waarin het begrip waarde een voor deze proeve relevante vermelding kent. Ik beperk mij tot art. 3:185 en art. 3:196 BW.