HR, 19-12-2014, nr. 14/00493

Wettelijk kader

Zoals het hof voorop heeft gesteld behoren rechterlijke uitspraken waarin een onderhoudsverplichting is vastgesteld te worden nagekomen3.. Indien het gaat om de tenuitvoerlegging van een veroordeling tot betaling van een geldsom, kan een schuldeiser executoriaal beslag laten leggen op goederen van de schuldenaar, zo nodig onder een derde. Naast de middelen tot tenuitvoerlegging waarvan iedere schuldeiser gebruik kan maken, heeft de schuldeiser die de nakoming van een door de rechter vastgestelde onderhoudsverplichting wil afdwingen een vereenvoudigde mogelijkheid tot beslaglegging op loon of andere periodieke uitkeringen die de schuldenaar van een derde te vorderen heeft (zie art. 479b - 479g Rv). Indirecte tenuitvoerlegging (in de vorm van een krachtig pressiemiddel tot nakoming van de rechterlijke uitspraak) is mogelijk in de vorm van lijfsdwang, nadat daartoe afzonderlijk verlof door de rechter is verleend.4.

De wettelijke regeling gaat ervan uit dat de schuldeiser zelf het vonnis of de beschikking waarin de onderhoudsbijdrage is vastgesteld ten uitvoer laat leggen. Omdat dit in de praktijk voor veel particulieren moeilijk te doen is, en mede gelet op het belang van het kind dat de tenuitvoerlegging niet (opnieuw) tot spanningen tussen de gescheiden ouders leidt, biedt de overheid in veel landen aan de onderhoudsgerechtigden ondersteuning bij de tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen waarin een onderhoudsbijdrage is vastgesteld5.. In Nederland heeft deze ondersteuning vorm gekregen in art. 1:408 BW. Op verzoek van de gerechtigde, de onderhoudsplichtige of van hen beiden neemt het Landelijk Bureau Inning Onderhoudsbijdragen (LBIO) de invordering van de onderhoudsgelden op zich6.. De executoriale titel wordt daartoe door de onderhoudsgerechtigde in handen gesteld van het LBIO. De overhandiging daarvan machtigt het LBIO tot invordering, zo nodig door executie. Op het LBIO rust een verplichting om bij de tenuitvoerlegging adequaat en voortvarend te handelen7..

Art. 585 Rv bepaalt dat de rechter op verlangen van de schuldeiser de tenuitvoerlegging bij lijfsdwang kan toestaan van, onder meer, beschikkingen waarbij een uitkering is bevolen tot levensonderhoud dat krachtens Boek 1 van het Burgerlijk Wetboek is verschuldigd, daaronder begrepen hetgeen verschuldigd is voor de verzorging en opvoeding van een minderjarige. In de vakliteratuur is opgemerkt dat deze vorm van indirecte tenuitvoerlegging is bedoeld voor degenen die zich aan geregelde arbeid onttrekken, telkens van werkgever veranderen om aan loonbeslag te ontkomen en/of aanwezige vermogensbestanddelen op naam van derden zetten. De gewone executiemiddelen schieten in dergelijke gevallen tekort8.. Lijfsdwang wordt beschouwd als een krachtige prikkel tot het alsnog nakomen van de betalingsverplichting en niet als een straf (punitieve sanctie) wegens niet-nakoming daarvan9.. Lijfsdwang is naar zijn aard een ver strekkend dwangmiddel, dat met terughoudendheid dient te worden toegepast10..

Art. 5 EVRM laat ruimte voor een rechtmatige vrijheidsbeneming op grond van het niet naleven van een overeenkomstig de wet door een gerecht gegeven bevel of teneinde de nakoming van een door de wet voorgeschreven verplichting te verzekeren. Door art. 1 van het Vierde Protocol bij het EVRM is hieraan toegevoegd de regel dat aan niemand zijn vrijheid mag worden ontnomen op de enkele grond dat hij niet in staat is een contractuele verplichting na te komen. Bij lijfsdwang wegens het niet nakomen van een wettelijke onderhoudsverplichting, is art. 1 Vierde Protocol niet van toepassing11.. Zie in gelijke zin: art. 11 IVBPR12..

De toepasselijkheid van art. 5 EVRM brengt mee dat de vrijheidsbeneming moet worden getoetst aan de eisen van proportionaliteit13.en van subsidiariteit (is niet een minder belastend middel beschikbaar om het beoogde doel − de incasso van de verschuldigde onderhoudsbijdrage − te bereiken?). In de nationale wet zijn deze beginselen tot uitdrukking gebracht in art. 587 Rv:

“De rechter verklaart een vonnis, beschikking of akte als bedoeld in art. 585 slechts uitvoerbaar bij lijfsdwang, indien aannemelijk is dat toepassing van een ander dwangmiddel onvoldoende uitkomst zal bieden en het belang van de schuldeiser toepassing daarvan rechtvaardigt.”

De maatstaf van art. 587 Rv is niet in strijd met art. 5 en 6 EVRM14..

Art. 588 Rv bepaalt dat uitvoerbaarheid bij lijfsdwang niet wordt uitgesproken indien de schuldenaar buiten staat is aan de verplichting waarvoor tenuitvoerlegging bij lijfsdwang wordt verlangd, te voldoen. De formulering van deze wettelijke bepaling is ontleend aan art. 1 Vierde Protocol EVRM. Het nationale recht gaat verder dan waartoe deze verdragsbepaling ons land verplicht: art. 588 Rv is ook van toepassing wanneer het gaat om de tenuitvoerlegging van een wettelijke onderhoudsverplichting15.. Voordien was al een verwante bepaling in de wet opgenomen16.. In de vakliteratuur wordt wel aangenomen dat de stelplicht hier bij de schuldeiser ligt: de partij die verlof tot executie door middel van lijfsdwang verlangt zal moeten stellen welke inspanningen zij heeft verricht om tot incasso te komen17.. De tenuitvoerlegging van de lijfsdwang duurt ter zake van dezelfde verplichting ten hoogste een jaar (art. 589 lid 1 Rv). De rechter kan zijn beslissing over de uitvoerbaarheid bij lijfsdwang voor een door hem te bepalen termijn aanhouden (terme de grâce, art. 590 Rv)18..

Toepassing van lijfsdwang in de onderhavige zaak

In het bestreden arrest heeft het hof zowel getoetst aan de eis van proportionaliteit als aan de eis van subsidiariteit. Wat deze laatste eis betreft, heeft het hof in rov. 3.10 overwogen dat de vrouw voldoende aannemelijk heeft gemaakt dat zij op allerhande wijze heeft geprobeerd tot verhaal van de door de rechtbank vastgestelde kinderalimentatie te komen. Het cassatiemiddel spitst zich toe op hetgeen het hof, in het bijzonder aan het slot van rov. 3.10, aan dit oordeel ten grondslag heeft gelegd, te weten:

“3.10 (…) Het hof is van oordeel dat de vrouw voldoende aannemelijk heeft gemaakt dat zij op allerhande wijze heeft geprobeerd om tot verhaal van de kinderalimentatie over te gaan. Uit de brief van A.A. Riemersma, gerechtsdeurwaarder te Lelystad, van 19 juni 2008 blijkt dat op 13 juni 2008 de beschikking in persoon is betekend, doch dat betaling is uitgebleven. Uit de brief van het LBIO van 19 november 2010 blijkt dat de vrouw op of omstreeks februari 2009 het LBIO heeft ingeschakeld om over te gaan tot inning van de kinderalimentatie en dat uit navraag door deze instantie bij het bevolkingsregister opnieuw is gebleken de man sinds augustus 2007 in geen enkele gemeente in Nederland is ingeschreven, zodat het LBIO de inning van de kinderalimentatie niet ter hand kan nemen. Ook nadat partijen in het aanvullend echtscheidingsconvenant in augustus 2009 een regeling met betrekking tot de (achterstallige) kinderalimentatie zijn aangegaan, heeft de man nagelaten enig bedrag aan de vrouw te voldoen. Uit de brieven van het LBIO van 12 maart 2012 en 24 april 2012 blijkt dat de man op dat moment nog steeds niet ingeschreven is in het bevolkingsregister en mitsdien inning van enige bijdrage niet mogelijk is. Aan het voorgaande doet niet af dat de man zich op 16 januari 2013, nota bene na de comparitie van partijen bij het hof op 12 november 2012, heeft doen inschrijven in het bevolkingsregister. Onbetwist stelt de vrouw immers dat de man bij het bevolkingsregister een ander adres heeft opgegeven dan waar hij daadwerkelijk verblijft. Vaststelling van verhaalsmogelijkheden en inning van de achterstallig[e] kinderalimentatie bij de man blijft dan ook naar het oordeel van het hof, gelet op het bepaalde in artikel 440 lid 1 onder a. Rv, illusoir.”

In art. 440, lid 1 onder a, Rv19.is bepaald dat het beslag wordt gelegd bij een exploit van een deurwaarder, dat behalve de gewone formaliteiten, op straffe van nietigheid inhoudt: de vermelding van de voornaam, naam en woonplaats van de executant en de naam en woonplaats van de geëxecuteerde. De in dit artikellid voorgeschreven vermelding van de naam en de woonplaats van de schuldenaar tegen wie de tenuitvoerlegging is gericht (in de wettelijke terminologie: de ‘geëxecuteerde’) heeft tot doel deze te identificeren20.. De enkele vermelding van de naam (bijv. “P. Jansen”) is door de wetgever daarvoor niet toereikend geacht; de combinatie van de naam en de woonplaats wel. Op de voet van art. 66 lid 2 Rv kan een gebrek in een exploot dat nietigheid meebrengt in beginsel bij exploot worden hersteld21..

Middel I klaagt dat het hof art. 149 Rv en het grievenstelsel heeft geschonden omdat het niet heeft vastgesteld dat de man sinds 2009, in ieder geval vanaf 2012, verblijf houdt op het adres Harremaatweg 12 te Voorthuizen (bij zijn nieuwe partner), hoewel:

i) de vrouw in de inleidende dagvaarding heeft gesteld dat de man sedert geruime tijd woont op dat adres22.;

ii) de man heeft gesteld dat de vrouw dit woonadres kent en ook al in 2009 kende23.;

iii) de voorzieningenrechter dienovereenkomstig in rov. 4.6 heeft vastgesteld dat de vrouw weet waar de man woont;

iv) in hoger beroep geen grief tegen deze vaststelling is gericht en dat de man bovendien de stelling dat zijn woonadres bekend is, heeft herhaald24..

In middel II neemt de man tot uitgangspunt dat art. 1:10 lid 1 BW bepaalt dat de woonplaats van een natuurlijke persoon zich bevindt te zijner woonstede en bij gebreke daarvan: ter plaatse van zijn werkelijk verblijf. Uit art. 1:11 lid 2 BW volgt weliswaar dat de woonstede van een persoon wordt vermoed te zijn gelegen in de gemeente waar hij in het persoonsregister is opgenomen, maar dit vermoeden is weerlegbaar: indien duidelijke aanwijzingen bestaan dat de woonstede van een persoon niet is de plaats waar hij staat ingeschreven, dient volgens het middel de plaats van zijn werkelijk verblijf te worden aangemerkt als zijn ‘woonplaats’. Onder II.1 wordt geklaagd dat, uitgaande van het (in middelonderdeel I bedoelde) feit dat de man verblijf hield aan het adres [a-straat 1] te [plaats] en de vrouw al geruime tijd met dit adres van de man bekend was, het hof − met zijn oordeel dat de vrouw voldoende aannemelijk heeft gemaakt dat zij op allerhande wijze heeft geprobeerd de kinderalimentatie te innen − is uitgegaan van een onjuiste, want te ruime, opvatting omtrent het subsidiariteitsbeginsel van art. 587 Rv en daarmee ook art. 5 EVRM heeft geschonden. De enkele vaststelling dat de man niet tot betaling is overgegaan kan het oordeel niet dragen. De aan dit oordeel mede ten grondslag gelegde overwegingen inzake het niet ingeschreven staan van de man bij het bevolkingsregister en een daaruit voortvloeiende onmogelijkheid voor het LBIO om tot inning over te gaan, geven volgens de klacht blijk van een onjuiste rechtsopvatting omtrent het begrip ‘woonplaats’ in art. 440, lid 1 onder a, Rv, art. 1:10 en art. 1:11 BW. Onder II.2 klaagt het middel, subsidiair, dat het oordeel van het hof niet naar behoren met redenen is omkleed.

Het hof heeft in rov. 3.5, onder aanhaling van art. 587 Rv, tot uitgangspunt genomen dat aannemelijk moet zijn dat toepassing van een ander dwangmiddel onvoldoende uitkomst zal bieden. Die vraag heeft het hof bevestigend beantwoord. In eerste aanleg had de voorzieningenrechter aannemelijk geacht dat geen vermogensbestanddelen door de vrouw kunnen worden getraceerd waarop zij zich kan verhalen: lijfsdwang vormt nu het enige executiemiddel dat voor haar nog ter beschikking staat (rov. 4.8 Rb). In hoger beroep heeft het hof dit opnieuw onderzocht. Het hof is van oordeel dat de vrouw voldoende aannemelijk heeft gemaakt dat zij op allerhande wijze heeft geprobeerd tot tenuitvoerlegging over te gaan. Het hof heeft van belang geacht dat de vrouw de inning van de haar toegewezen onderhoudsbijdrage ten behoeve van de verzorging en opvoeding van de kinderen in handen heeft gesteld van het LBIO. Dat heeft niet geleid tot inning. Het hof heeft het niet met zoveel woorden gezegd, maar in de context is duidelijk dat het hof bedoelt dat een professionele organisatie zoals het LBIO betere mogelijkheden tot incasso heeft dan een particuliere schuldeiser zoals de vrouw.

In grief 1 in appel heeft de man aangevoerd dat hij na de betekening van de beschikking waarin hij tot betaling werd veroordeeld niets meer van een deurwaarder heeft vernomen. Omdat hij zich inmiddels heeft laten inschrijven op een adres, zou het ontbreken van een adres niet langer een beletsel behoeven te zijn om de inning ter hand te nemen.

Het LBIO had op 19 november 2010 aan de vrouw laten weten dat de man sinds 1 augustus 2007 in geen enkele gemeente in Nederland staat ingeschreven en dat het LBIO om deze reden de inning niet daadwerkelijk ter hand kan nemen. Het LBIO heeft op 12 maart 2012 en 24 april 2012 aan de vrouw geschreven dat van de man geen inkomsten of bezittingen bekend zijn geworden waarop beslag gelegd zou kunnen worden en dat hij nog steeds niet in enig Nederlands bevolkingsregister staat ingeschreven25.. Het LBIO kondigde daarom aan dat het, behoudens tegenbericht, zou overgaan tot sluiting van het dossier. Het hof heeft vastgesteld dat uit de brieven van het LBIO van 12 maart en 24 april 2012 blijkt dat de man op dat moment (nog steeds) niet was ingeschreven in het bevolkingsregister. Weliswaar heeft de man zich, na de comparitie in appel, alsnog laten inschrijven, maar dat betreft volgens het hof − in zoverre in cassatie niet bestreden − een (ander) adres, waar hij in feite niet verblijft. De slotzin van rov. 3.10 wekt de indruk alsof de gevolgtrekking dat aannemelijk is dat voor de vrouw geen ander middel beschikbaar is om tot inning van de bijdrage voor de kinderen te komen, uitsluitend berust op de omstandigheid dat, bij de keuze voor een executoriaal beslag op roerende goederen van de man, in het beslagexploot geen adres conform inschrijving in het bevolkingsregister kan worden vermeld en het beslagexploot op die grond nietig zou zijn. Zo opgevat, zou het bestreden arrest blijk geven van een te beperkte opvatting van het begrip ‘woonplaats’ in art. 440, lid 1 onder a, Rv en art. 1:10 en 11 BW. Een deurwaarder kan executoriaal beslag leggen op roerende zaken in Nederland van een schuldenaar die in Nederland verblijft zonder in het bevolkingsregister van een Nederlandse gemeente te zijn ingeschreven. Ook betekening moet mogelijk worden geacht: ten aanzien van hen die geen bekende woonplaats in Nederland hebben, geschiedt de betekening van een exploot ter plaatse van hun werkelijk verblijf (art. 54 Rv).

De klacht berust evenwel op een onjuiste uitleg van de aangevallen overweging en mist daarom feitelijke grondslag. In elk geval mist de man belang bij deze klacht. In dit geding heeft de man steeds het standpunt ingenomen dat hij niet over inkomsten beschikt en buiten staat is de vastgestelde kinderalimentatie te voldoen. Het hof kon de mogelijkheid van verhaal van de vastgestelde onderhoudsbijdrage door middel van loonbeslag of executoriaal derdenbeslag dan ook illusoir noemen. In de gedingstukken is er evenmin sprake van dat een mogelijkheid zou bestaan tot beslaglegging op onroerende zaken of andere registergoederen van de man26.. Art. 440 Rv heeft betrekking op één middel tot rechtstreekse executie, te weten een executoriaal beslag op roerende zaken van de schuldenaar. Blijkbaar heeft het LBIO in dit geval afgezien van beslag op inboedelgoederen bij gebreke van voldoende duidelijkheid omtrent de woonplaats van de man. De omstandigheid dat de man niet stond ingeschreven op een adres in Nederland, is mede redengevend voor het oordeel dat een executoriaal beslag op roerende goederen (inboedel) op een bepaald adres in de praktijk uitgesloten was en niet tot inning van de vordering zou hebben geleid, omdat de schuldeiser niet (met behulp van de inschrijving in de gemeentelijke basisadministratie) kan aantonen dat de beslagdebiteur dezelfde is als de eigenaar van de inboedel op dat adres. Hetzelfde geldt voor de omstandigheid dat de man ten tijde van de beslissing inmiddels stond ingeschreven op een adres, waar hij in feite niet verbleef.

Het voorgaande brengt mee dat middel I faalt. Het hof heeft de bekendheid van de vrouw met het verblijf van de man in de woning van zijn nieuwe partner aan de Harremaatweg 12 te Voorthuizen onvoldoende relevant geacht voor het antwoord op de vraag of de vrouw een reële mogelijkheid had om de onderhoudsbijdrage op een andere wijze te innen. Beschouwd in het licht van het in appel gevoerde debat, acht ik dat oordeel niet onbegrijpelijk. Uit het falen van middel I vloeit voort dat het voortbouwende middelonderdeel II.1 evenmin tot cassatie leidt. Wat betreft de klacht in middel II onder 2: het oordeel van het hof is niet onbegrijpelijk. Een feit van algemene bekendheid is dat het LBIO in het leven is geroepen om bij betalingsachterstand de inning van alimentatie te faciliteren, eventueel door executie. Wanneer het LBIO daarin niet is geslaagd, om de door het hof aangegeven reden, heeft het hof daarmee duidelijk gemaakt waarom van de vrouw in redelijkheid niet een nieuwe poging kan worden verwacht. Het hof heeft in rov. 3.8 uiteengezet dat wanneer de man niet over inkomsten of vermogen beschikt, van hem wordt verwacht dat hij zich inkomsten verwerft door arbeid. Onderdeel III mist zelfstandige betekenis naast de vorige klachten en behoeft verder geen bespreking.

De conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

a. - g.