HR, 29-01-2010, nr. 08/02055

Indien Nova met gedragingen harerzijds, zo stelt het hof in rov. 3 voorop, bij IFN het gerechtvaardigde vertrouwen zou hebben gewekt dat de drie facturen verband houden met een werkelijk tussen haar (Nova) en IJW bestaande rechtsbetrekking, dan zou artikel 3:36 BW eraan in weg staan dat Nova zich tegenover IFN zou beroepen op het niet bestaan van een rechtsbetrekking tussen haar en IJW, voor zover het de drie facturen aangaat. Van zulke gedragingen van Nova is naar het oordeel van het hof evenwel geen sprake. Immers:

In subonderdeel 1.28. wordt gesteld dat het hof met het maken van een onderscheid ‘tussen vorderingen van IJW op Nova in het algemeen en de Aries-facturen in het bijzonder’ buiten de grenzen van de rechtsstrijd, althans van die in hoger beroep, is getreden. Dat onderscheid is door Nova niet, althans niet voldoende kenbaar, in verband met artikel 3:36 BW gemaakt.

Deze klacht faalt bij gemis aan feitelijke grondslag. Het onderscheid wordt aan de zijde van Nova, duidelijk in het kader van het debat tussen partijen over artikel 3:36 BW, gemaakt in de (eerste) pleitnotitie van Mr. Klompé in eerste aanleg, blz. 6 onderaan en 7 bovenaan, memorie van grieven blz. 16 en pleitnotie van Mr. Klompé in appel, blz. 6/7.

In subonderdeel 1.3 wordt, uitgaande van het in subonderdeel 1.2 betwiste onderscheid, het oordeel van het hof bestreden dat uit het feit dat Nova eerdere (op andere, reële vorderingen van IJW op Nova betrekking hebbende) facturen betaalde, IFN niet kon afleiden dat ook de onderhavige drie facturen terecht waren.

Het bestreden oordeel vormt een feitelijk oordeel en is bijgevolg in cassatie slechts op begrijpelijkheid te toetsen. Het oordeel komt niet onbegrijpelijk voor. Meer in het algemeen gesproken zal al voorzichtigheid moeten worden betracht met het aanvaarden van gevolgtrekkingen door een derde aan een betaling van een eerdere factuur met betrekking tot de deugdelijkheid van latere facturen.9. Aan de voldoening van de eerdere factuur komt, zeker voor wat derden betreft, lang niet altijd een genoegzame voorspellende waarde omtrent de deugdelijkheid van latere facturen toe. Er bestaat geen aanleiding hierover in casu anders te oordelen. Uit het voldoen door Nova van de eerdere, terechte (op reële vorderingen van IJW op Nova betrekking hebbende) facturen kan in redelijkheid niet de bedoeling van Nova worden afgeleid om daarmee aan te geven dat aan andere, latere facturen geen ‘gebreken’ zullen kleven. Omtrent een dergelijke bedoeling van Nova is ten processe ook niets gesteld of gebleken. Zoals het IFN duidelijk heeft kunnen en moeten zijn, is het voor Nova ook niet mogelijk op voorhand aan te geven of latere facturen wel of niet vrij van ‘gebreken’ zullen zijn, terwijl van het afgeven door Nova van een garantie dienaangaande aan bijvoorbeeld IFN niet is gebleken. Voor zover IFN vanwege de betaling van de eerdere, terechte facturen erop vertrouwd heeft dat het met de drie hier in geschil zijnde facturen ook wel in orde zal zijn, valt dat vertrouwen dan ook niet aan Nova toe te rekenen in de zin dat zij zich om die reden op het niet in orde zijn van die facturen niet zou mogen beroepen.

In subonderdeel 1.4 wordt naar voren gebracht dat IFN ter onderbouwing van haar beroep op artikel 3:36 BW erop heeft gewezen dat Nova als debiteur van IJW in de ‘maningsprocedures’ van IFN terecht is gekomen en dat Nova bij die gelegenheden, waarbij de gegrondheid van de facturen aan de orde kwam, nimmer naar voren heeft gebracht dat zij naast de facturen van IJW voor dezelfde leveranties ook van Aries facturen ontving, en vervolgens ook telkens tot betaling van de facturen (van IJW) overging zonder eerst de wegens de ontvangst van dubbele facturen van haar te vergen controle van de gegrondheid van die facturen uit te voeren. In verband hiermee wordt de tweeledige klacht geformuleerd dat het hof door desondanks te oordelen dat Nova IFN niet tot de veronderstelling heeft gebracht dat de drie facturen terechte facturen waren, ofwel blijk heeft gegeven van de onjuiste rechtsopvatting dat een nalaten zoals het niet-informeren voor IFN over de ontvangst van parallelle facturen van Aries geen ‘verklaring of gedraging’ in de zin van artikel 3:36 BW zou zijn, ofwel zijn oordeel onvoldoende begrijpelijk heeft gemotiveerd. In subonderdeel 1.7 wordt nog deze nuance aangebracht, dat het hof heeft miskend dat IFN (in ieder geval) naar aanleiding van de ontvangst van betaling op de eerste factuur ten aanzien van de volgende vier facturen heeft mogen veronderstellen dat zij ‘terecht’ waren in de zin dat daarachter reële vorderingen van IJW op Nova staken en dat dit gegeven eraan de weg staat dat Nova zich tegenover IFN op de onjuistheid van die veronderstelling beroept.

Het gestelde in de subonderdelen 1.4 en 1.7 komt in de kern genomen hierop neer, dat het hof ten onrechte, althans zonder afdoende motivering, niet heeft aangenomen een gerechtvaardigd vertrouwen bij IFN dat de drie facturen op reële vorderingen van IJW op Nova betrekking hadden, ondanks dat

Om de hierna te vermelden redenen treffen de in de subonderdelen 1.4 en 1.7 opgenomen klachten geen doel.

Dat Nova ook in verband met de op goederen van Aries betrekking hebbende facturen van IJW in maningsprocedures van IFN terecht is gekomen, heeft Nova niet bestreden. Zo stelt zij in de conclusie van repliek, sub 21: ‘IFN heeft zelf Nova College nota bene herhaaldelijk tot betaling van de facturen gemaand (zie CvA onder 24)’.10. Ten aanzien van welke facturen wanneer een maningsprocedure is gestart en wat voor informatie daarbij van de kant van IFN is gevraagd, wordt overigens in de processtukken niet erg precies uiteengezet.

Het hof gaat in rov. 3 nadrukkelijk in op het aspect van de voldoening door Nova van de op goederen van Aries betrekking hebbende facturen. Daaromtrent overweegt het hof in rov. 3: ‘De betaling door Nova op die facturen kan niet als een dergelijke gedraging [een gedraging waaruit IFN mocht afleiden dat de facturen terecht waren; toevoeging A-G] worden aangemerkt, nu de incasso door IFN met de betaling samenviel, zodat IFN die incasso niet op grond van die betaling (en een daarop gebaseerde veronderstelling) kan hebben gedaan.’ Het hof wil, naar het voorkomt, hiermee zeggen dat, nu de betaling van een factuur niet aan de incasso ervan voorafging, het vertrouwen bij IFN omtrent de deugdelijkheid van de factuur niet door de betaling door Nova van de factuur is gewekt, maar het al bij IFN aanwezige vertrouwen in de deugdelijkheid van de factuur haar tot het incasseren van de factuur heeft aangezet. Dit is, gelet op het ten processe gestelde, niet een onbegrijpelijke gedachtegang. In de stellingen van IFN ligt besloten, dat zij, ook voor wat betreft de drie hier aan de orde zijnde facturen, eerst van IJW de melding heeft gekregen dat zij een met die facturen verband houdende vordering op Nova heeft en zij op grond van die melding heeft aangenomen dat ook deze vordering aan haar verpand was. Ook mag worden aangenomen dat IFN reeds op die grond heeft verondersteld, dat IJW vorderingen op Nova had en dat zij zich voor de inning daarvan tot Nova kon wenden, nu zij op die vorderingen een openbaar gemaakt pandrecht had verworven. Op dit laatste is door Nova in eerste aanleg en in appel gewezen.11. De andersluidende klacht in subonderdeel 1.6 mist dan ook feitelijke grondslag. Van de kant van IFN is niet betoogd dat zij, ondanks de melding van IJW van de vorderingen op Nova, twijfels over het bestaan ervan had. Kortom, het hof heeft kunnen oordelen dat, anders dan IFN aanvoert, niet pas de betaling van een factuur door Nova na daartoe door IFN te zijn aangemaand IFN tot de veronderstelling heeft gebracht dat achter de factuur ook inderdaad een vordering steekt.

Intussen is aannemelijk dat de ontvangst van een betaling bij IFN het effect heeft gehad, zeker voor wat de daarop volgende facturen betreft, dat een melding van IJW van een nieuwe vordering IFN nog minder aanleiding gaf om te twijfelen aan het bestaan van die vordering. Maar deze omstandigheid levert, zo komt het voor, niet een voldoende grond op om nu wel aan te nemen dat Nova bij IFN een gerechtvaardigd vertrouwen heeft gewekt dat achter de facturen terechte vorderingen zaten. Zie wat hieromtrent hierboven in 3.4 al is opgemerkt.

Geeft de omstandigheid dat Nova parallelle facturen van Aries had ontvangen en zij naar aanleiding daarvan niet een controle naar de gegrondheid van de facturen van IJW had uitgevoerd en zij de ontvangst van parallelle facturen ook niet aan IFN in het kader van de aanmaningsprocedure heeft gemeld, aanleiding om anders te oordelen dan hiervoor vermeld? Voor de beantwoording van deze vraag is, zo schijnt het toe, van belang dat het hof in rov. 10 oordeelt: ‘Het hof acht aannemelijk dat beide [Nova en IFN; toevoeging A-G] niet bedacht hoefden te zijn op de door IJW gepleegde fraude.’ Dit oordeel houdt in dat niet slechts IFN maar ook Nova zich niet heeft hoeven te realiseren dat zij bedrogen werd. Het oordeel is in cassatie niet bestreden. Er ligt in besloten de verwerping van het door IFN in subonderdeel 1.4 aangehouden uitgangspunt, dat van Nova gevergd kon worden dat zij naar aanleiding van de ontvangst van de parallelle facturen van Aries een onderzoek naar de gegrondheid van de van IJW afkomstige facturen had verricht. Het hof acht het, gezien de wijze waarop IJW de toezending harerzijds van facturen aan Nova had gepresenteerd, klaarblijkelijk te begrijpen en te billijken dat Nova naar aanleiding van de ontvangst van de parallelle facturen van Aries het zojuist bedoelde onderzoek niet heeft uitgevoerd. Bij die stand van zaken is er niet een voldoende bijzondere reden om aan Nova ten gunste van IFN de bescherming tegen het door IJW tegen haar gepleegde bedrog te onthouden door haar de vordering uit onverschuldigde betaling te onthouden.12.13.

Nu subonderdeel 1.4 op een uitgangspunt berust dat geen opgeld doet, is dat subonderdeel gedoemd te stranden. Verder bestaat er, anders dan in het subonderdeel wordt verondersteld, onvoldoende aanleiding om aan te nemen dat het hof in rov. 3 in meer algemene zin de opvatting is toegedaan dat onder een ‘verklaring of gedraging’ in de zin van artikel 3:36 BW niet een nalaten kan worden begrepen.

In subonderdeel 1.5 wordt geklaagd over het door het hof niet (kenbaar) ingaan op de essentiële stellingen van IFN dat zij de (voorgewende) vorderingen van IJW tegen het verstrekken van krediet in pand heeft genomen en vervolgens heeft geïncasseerd.

Bij deze klacht wordt uit het oog verloren dat, nu het hof het beroep van IFN op artikel 3:36 BW reeds laat stranden op het ontbreken van een gerechtvaardigd vertrouwen bij IFN, het niet meer toekwam aan het andere vereiste van artikel 3:36 BW dat IFN op dat vertrouwen moet hebben voortgebouwd. Op dat voortbouwen hebben de bedoelde essentiële stellingen betrekking.

Bij de bij de figuur van afgekorte betalingen aanhakende klachten in subonderdeel 1.8 wordt verondersteld dat IFN met succes een beroep op artikel 3:36 BW kan doen. Uit de bovenstaande uiteenzettingen moge volgen dat dit niet het geval is. Dit betekent dat het subonderdeel bij gemis van een deugdelijke grondslag dient te falen.

Subonderdeel 1.9 slaagt niet, nu het geheel voortbouwt op de voorafgaande, geen doel treffende subonderdelen.

In rov. 5 stelt het hof voorop — en in cassatie wordt dat door beide partijen ook niet bestreden —, dat in geval van betaling aan een gevolmachtigde de betaling heeft te gelden als een betaling aan de volmachtgever, zodat deze laatste als ontvanger van de betaling is te beschouwen. Daaraan verbindt het hof voor het onderhavige geval het gevolg dat, indien IFN de betaling voor de drie laatste facturen als gevolmachtigde van IJW in ontvangst heeft genomen, dan Nova haar vordering uit onverschuldigde betaling tot IJW dient te richten. Een en ander merkt het hof op, omdat IFN als verweer tegen de vordering van Nova uit onverschuldigde betaling zich ook op dit laatste heeft beroepen.14. Dit verweer noopte het hof na te gaan in welke hoedanigheid IFN de betalingen in ontvangst heeft willen nemen: als pandhouder of als gevolmachtigde van IJW.

In rov. 6 oordeelt het hof: ‘Uit de stukken blijkt dat IFN bedoelde te incasseren als openbaar pandhouder. Immers is op een aantal van de bewuste facturen melding gemaakt van het pandrecht van IFN. ’ Dit is reeds een voldoende grond om aan te nemen dat IFN de betaling van de drie facturen waarom het hier gaat, als pandhouder in ontvangst heeft genomen. De ‘bewuste facturen’ met de melding van het pandrecht zijn deze drie facturen. Het lijdt verder geen twijfel dat die vermelding voortvloeit uit een afspraak tussen IJW en IFN omtrent het openbaar maken van het pandrecht dat laatstgenoemde van eerstgenoemde heeft bedongen in het kader van de kredietverlening aan IJW.15. Vanwege deze omstandigheid is de tegenwerping in subonderdeel 2.2, dat de pandrechtvermelding een van IJW afkomstige mededeling vormt, niet steekhoudend. De vermelding is op te vatten als op last van IFN gedaan.

Anders dan in de subonderdelen 2.3 en 2.4 wordt betoogd, is te dezen niet zozeer van belang hoe Nova de mededeling inzake verpanding op de drie facturen heeft opgevat, maar op wat voor grondslag IFN beoogd heeft de betaling van de drie facturen in ontvangst te nemen. Als houder van het openbaar gemaakt pandrecht had IFN een eigen bevoegdheid tot innen van de facturen (zie artikel 3:246 BW) en bovendien gaf het innen als pandhouder haar een recht van verhaal bij voorrang op het geïnde. Dat IFN op het moment van het in ontvangst nemen van de betaling al bekend was met de onverschuldigdheid van de betaling en er om die reden er wel eens belang bij zou kunnen hebben om de betaling niet als pandhouder te aanvaarden, is gesteld noch gebleken.

Aan het slot van rov. 6 overweegt het hof: ‘Een openbaar pandhouder incasseert vorderingen op eigen naam, niet ten behoeve van de pandgever. Daarmee verdraagt zich niet dat IFN (tevens) optrad als gemachtigde en daarmee in naam en ten behoeve van IJW.’

Hiertegen wordt tevergeefs in subonderdeel 2.5 opgekomen. Aan de houder van een openbaar pandrecht komt, zoals zojuist al opgemerkt, een eigen recht op inning van de verpande vordering toe, bij de uitoefening waarvan hij op eigen naam handelt. Het gelijktijdig handelen op eigen naam en op naam van een ander wordt rechtens niet voor mogelijk gehouden; zie HR 24 april 1987, NJ 1988, 1015, m.nt. WMK, rov. 3.2. De pandhouder die een vordering int, doet dat in ieder geval in eerste instantie ten behoeve van zichzelf, ook al is een ander als schuldeiser van die vordering te beschouwen.

Het feit dat, zoals door IFN gesteld, Nova bedoeld heeft met de betaling van de drie facturen vorderingen van IJW te voldoen, brengt als zodanig rechtens niet mee dat IFN de betalingen niet op eigen naam in ontvangst kan hebben genomen. Om die reden gaat het in het eerste subonderdeel 2.6 gemaakte verwijt van een onjuiste rechtsopvatting of van onvoldoende motivering niet op.

De klacht in het tweede subonderdeel 2.6 mist zelfstandige betekenis. Daar het voortbouwt op klachten die niet slagen, kan het subonderdeel ook geen doel treffen.

De klacht in subonderdeel 2.7 rust op een lezing van de eerste twee volzinnen van rov. 8, waartoe die zinnen en ook de rest van het arrest van het hof geen aanleiding geven. De klacht treft dan ook wegens gemis aan feitelijke grondslag geen doel.

In subonderdeel 2.8 wordt uit het oog verloren dat in de context van artikel 6:203 BW aanwending van een ontvangen geldsom voor verrekening als zodanig niet meebrengt dat degene, bij wie het geld is binnengekomen, rechtens niet (meer) als ontvanger van de geldsom is te beschouwen. Dat brengt het hof ook in de tweede zin van rov. 8 tot uitdrukking, waar het overweegt: ‘Wat IFN daar vervolgens mee heeft gedaan, regardeert Nova niet.’ Dat vormt een voldoende reactie op de stellingen van IFN aangaande de verrekening van hetgeen zij van Nova heeft ontvangen met haar vorderingen op IJW.

Dat IFN de eerste twee facturen als gevolmachtigde van IJW zou hebben geïncasseerd, wordt in onderdeel 2 op deze voet bestreden dat het hof ten onrechte ervan uitgaat dat voldoening van de facturen met enige incassoactiviteit van IFN gepaard is gegaan. Deze klacht faalt. Reeds het — vaststaande — feit dat de betaling van de facturen over een rekening van IFN is gelopen, brengt mee dat van een incasso door IFN kan worden gesproken. Bovendien heeft Nova zelf aangevoerd, zoals hierboven in 3.6 al opgemerkt, dat IFN Nova herhaaldelijk tot betaling van de facturen heeft gemaand.

Voor zover ook in onderdeel 3 wordt aangevoerd dat het hof ten onrechte ervan uitgaat dat er sprake is geweest van een incassoactiviteit van IFN, stuit dat eveneens af op wat hiervoor in 4.2 is opgemerkt.

Mede blijkens de erop gegeven toelichting, is beoogd in onderdeel 3 subsidiair, nl. voor het geval er sprake is geweest van een incasso aan de zijde van IFN, erover te klagen dat het hof ten onrechte heeft aangenomen dat IFN daarbij als gevolmachtigde is opgetreden. Deze klacht komt gegrond voor.

Dat IFN als gevolmachtigde is opgetreden, leidt het hof af uit het feit dat op de eerste twee facturen niet de vermelding stond dat zij, d.w.z. de onderliggende vorderingen, aan IFN waren verpand. Dan moet worden aangenomen, zo overweegt het hof, dat IFN deze incasseerde als gevolmachtigde. Deze conclusie wordt te snel getrokken. Om deze conclusie ten opzichte van Nova te kunnen trekken moet ook komen vaststaan dat Nova uit gedragingen en/of verklaringen heeft begrepen, althans redelijkerwijs heeft behoren te begrijpen, dat IFN de betrokken facturen als gevolmachtigde van IJW incasseerde.16. Dan pas is het tegenover Nova gerechtvaardigd om de gevolgen van de handelingen van IFN aan IJW toe te rekenen en Nova naar laatstgenoemde te verwijzen. Het hof heeft echter niet, althans niet voldoende, duidelijk gemaakt dat Nova uit gedragingen en/of verklaringen heeft begrepen, althans redelijkerwijs heeft behoren te begrijpen, dat IFN de betrokken facturen als gevolmachtigde van IJW incasseerde. Het enkele feit dat op de betrokken facturen de vermelding van verpanding van de onderliggende vorderingen ontbrak, is daartoe onvoldoende te achten.

In onderdeel 4 wordt erover geklaagd dat het hof in zijn arrest niet met redenen heeft beslist op de voor de onderhavige vorderingen van Nova tegen IFN mede als grondslag gestelde ongerechtvaardigde verrijking van IFN. Ook deze klacht wordt terecht voorgedragen. In eerste aanleg heeft Nova aan haar vordering jegens IFN mede ongerechtvaardigde verrijking van IFN ten grondslag gelegd (zie bijvoorbeeld conclusie van repliek, sub 26 e.v.), terwijl zij die grondslag in appel heeft gehandhaafd (zie memorie van grieven, grief IV). Nu het hof de vordering van Nova op IFN met betrekking tot de eerste twee facturen, voor zover gebaseerd op onverschuldigde betaling, niet toewijsbaar achtte, had Nova belang bij de beoordeling van haar vordering, voor zover gebaseerd op ongerechtvaardigde verrijking.