6.4.2.2.1 Vernietiging van een overeenkomst

Is met de faillissementspauliana een overeenkomst vernietigd, dan heeft de terugwerkende kracht van de vernietiging tot gevolg dat de prestaties die op grond van de overeenkomst zijn verricht achteraf bezien zonder rechtsgrond hebben plaatsgevonden. In de boedel bevindt zich derhalve een vordering uit onverschuldigde betaling (art. 6:203 e.v. BW). Bevatte de vernietigde overeenkomst de titel voor de levering van een aan de schuldenaar toebehorend goed, dan heeft de curator in beginsel bovendien de mogelijkheid om de zaak ten behoeve van de boedel te revindiceren.1

De subjectief relatieve werking van de vernietiging brengt mee dat de vordering uit onverschuldigde betaling van de schuldenaar alleen bestaat in de verhouding tussen de curator en de wederpartij van de schuldenaar.2 Heeft de curator de vordering tijdens het faillissement niet geïnd, dan kan de schuldenaar nadat zijn faillissement is geëindigd niet zelf tot inning overgaan.3 Hij kan zich immers ten opzichte van zijn wederpartij niet op de rechtsgevolgen van de vernietiging beroepen.

Bij de vernietiging van een overeenkomst verkrijgt de boedel van rechtswege een vordering uit onverschuldigde betaling.4 De verwijzing naar afdeling 6.4.2 BW die bij de invoering van het huidige Burgerlijk Wetboek in art. 51 lid 1 Fw is opgenomen is daarom voor dit geval overbodig. Huizink is echter een andere mening toegedaan. Hij betoogt:

Zie ik het goed, dan brengt de subjectief relatieve werking van de vernietiging volgens Huizink mee dat niet kan worden gezegd dat de schuldenaar zonder rechtsgrond heeft gepresteerd. Tot dit oordeel komt hij waarschijnlijk door de vraag of sprake is van een vordering uit onverschuldigde betaling, te beantwoorden in de verhouding tussen de schuldenaar en zijn wederpartij. In die verhouding is de overeenkomst — en daarmee de rechtsgrond voor de betaling — ook na een geslaagd beroep op de faillissementspauliana nog steeds geldig. Dit is echter niet de verhouding die de aard van de in art. 51 lid 1 Fw bedoelde vordering bepaalt. Deze vordering wordt door de curator immers niet ten behoeve van de schuldenaar, maar ten behoeve van de schuldeisers geïnd. Vanuit hun perspectief is de overeenkomst wel vernietigd en zij kunnen zich bij monde van de curator in beginsel jegens een ieder op de rechtsgevolgen daarvan beroepen. De wederpartij van de schuldenaar kan zich tegenover de curator dus niet op het standpunt stellen dat zijn overeenkomst met de schuldenaar nog steeds geldig is; hij moet hetgeen hij krachtens deze overeenkomst heeft ontvangen op grond van art. 6:203 BW restitueren.

Wessels is evenals Huizink van mening dat vernietiging van een overeenkomst met de faillissementspauliana niet tot gevolg heeft dat zich in de boedel een vordering uit onverschuldigde betaling bevindt.6 Ook volgens hem zou art. 6:203 e.v. BW niet van toepassing zijn zonder de verwijzing daar naar in art. 51 lid 1 Fw. Hij heeft hiervoor echter een ander argument dan Huizink. Volgens Wessels is van een onverschuldigde betaling geen sprake, omdat aan vernietiging met de faillissementspauliana geen terugwerkende kracht zou zijn verbonden:

Bij een consistente toepassing van Wessels' gedachte dat de vernietiging niet ex tunc maar ex nunc werkt, ontstaat door een geslaagd beroep op de faillissementspauliana geen vordering uit onverschuldigde betaling. Door het ontbreken van terugwerkende kracht was de overeenkomst — ook achteraf bezien — ten tijde van de betaling gewoon geldig. Niet duidelijk wordt waarom Wessels kennelijk van oordeel is dat art. 3:53 lid 1 BW bij de faillissementspauliana geen toepassing vindt.8 Evenmin wordt duidelijk welke bezwaren volgens hem aan toepassing van dit artikellid zijn verbonden. Ik zie in dit verband in elk geval geen reden om af te wijken van de algemene regels die gelden voor de vernietiging van rechtshandelingen. Ook de wetgever gaat zonder twijfel uit van de toepasselijkheid van deze regels. Het zou anders onverklaarbaar zijn dat in art. 42 lid 1 Fw de toepasselijkheid van art. 3:50 lid 2 BW wordt uitgesloten.

De zienswijze van Huizink en Wessels heeft onwenselijke gevolgen in het geval de vernietigde overeenkomst de titel bevatte voor de levering van een aan de schuldenaar toebehorend goed. Heeft vernietiging geen gevolgen voor de geldigheid van de 'rechtsgrond' zoals bedoeld in art. 6:203 BW, dan geldt hetzelfde voor de 'titel' zoals bedoeld in art. 3:84 lid 1 BW. Beide begrippen hebben naar geldend recht immers dezelfde betekenis.9 In de benadering van Huizink en Wessels kan de curator het goed dat paulianeus uit het vermogen van de schuldenaar is verdwenen dus niet revindiceren.10 De verplichting tot teruggave van art. 51 lid 1 Fw zou slechts verbintenisrechtelijk van aard zijn, waardoor de faillissementspauliana een belangrijk gedeelte van haar bestaansrecht zou verliezen.

Zoals al aangegeven, kan de curator naar heersende opvattingen na de vernietiging van een overeenkomst die ten grondslag ligt aan de overdracht van een aan de schuldenaar toebehorend goed wel degelijk tot revindicatie overgaan. Laat de curator deze mogelijkheid onbenut, dan kan de schuldenaar het desbetreffende goed na het eindigen van zijn faillissement niet zelf revindiceren. In de verhouding tussen de schuldenaar en de verkrijger is het goed tot het vermogen van de verkrijger blijven behoren. Rustte op het overgedragen goed een beperkt recht dat door de overdracht is tenietgegaan, dan kan de voormalig beperkt gerechtigde zich in bepaalde gevallen jegens de curator op het standpunt stellen dat het beperkte recht als gevolg van de vernietiging is 'herleefd'. Dit geldt bijvoorbeeld als het beperkte recht een pandrecht is, gevestigd onder de ontbindende voorwaarde van overdracht van het bezwaarde goed. De subjectief relatieve werking van de vernietiging staat hier niet aan in de weg. Ook in de verhouding tussen de pandhouder en de curator geldt dat de koopovereenkomst achteraf bezien nooit heeft bestaan. Een andere uitkomst zou er in dit geval bovendien toe leiden dat de vernietiging verder werkt dan nodig is om het nadeel op te heffen. De schuldeisers van de gefailleerde zouden zich kunnen verhalen op een onbezwaard goed, terwijl dit niet het geval zou zijn geweest als de rechtshandeling nooit was verricht.