3.3.1.2 Voldoende belang bij een zuiver declaratoire vordering

64. Begin jaren vijftig heeft de Hoge Raad uitgesproken dat ter beoordeling van de vraag of eiser rechtens voldoende belang heeft bij een zuiver declaratoire vordering, ervan moet worden uitgegaan,

In het meer recente arrest Europeesche/Ohra2 bestendigde de Hoge Raad deze lijn.

Ook in de zaak De Europeesche/Ohra stond de bevoegdheid tot splitsing van rechtsvorderingen in afzonderlijk in te stellen condemnatoire en declaratoire rechtsvorderingen ter discussie.

65. De regel die de Hoge Raad in het arrest De Europeesche/Ohra formuleerde, is algemener dan de regel die in het arrest uit 1951 werd gegeven. Waar de regel uit dit laatste arrest in het bijzonder betrekking heeft op de situatie dat eiser zijn rechtsvordering splitst in een afzonderlijke declaratoire en condemnatoire vordering, heeft de regel die de Hoge Raad in het eerstgenoemde arrest gaf potentieel betrekking op het belangvereiste bij elke zuiver declaratoire vordering.

Het is de vraag of deze algemenere formulering wel zo gelukkig is. De regel noopt de rechter mijns inziens ertoe van geval tot geval te beoordelen of eiser, gelet op de bijzonderheden van de rechtsverhouding tussen partijen, in het licht van de eisen van een goede procesorde een voldoende belang heeft bij een enkele verklaring van recht. Een dergelijke casuïstische benadering moge geschikt zijn om de toelaatbaarheid van een splitsing van een rechtsvordering te beoordelen, zij is niet geschikt om te bepalen of een bepaald soort belang (bijv. een ideëel belang) überhaupt als een voldoende (in de zin van: rechtens te respecteren) belang kan worden aangemerkt.

Gelet op het hiervoor opgemerkte lijkt het beter de regel die de Hoge Raad in het arrest De Europeesche/Ohra heeft gegeven, pas toe te passen nadat is komen vast te staan dat het belang dat eiser met zijn declaratoire vordering voor ogen heeft, een rechtens te respecteren belang is in de zin van art. 3:303 BW. Is dat vastgesteld, dan zal de rechter vervolgens moeten bezien of het gestelde belang, gelet op de bijzonderheden in de rechtsverhouding tussen partijen, in het licht van de eisen van een goede procesorde voldoende is om te rechtvaardigen dat eiser enkel een vordering tot verkrijging van een verklaring van recht instelt.5

66. Ter beantwoording van de vraag of de eisen van een goede procesorde meebrengen dat eiser een rechtens voldoende belang bij een zuiver declaratoire vordering heeft, zal de rechter zowel het algemeen belang gemoeid met een goede rechtspleging in ogenschouw moeten nemen, alsmede de processuele belangen van de gedaagde partij. Het eerstgenoemde belang zal in dit verband vooral zijn gelegen in een doelmatige aanwending van de publieke middelen die voor de rechtspleging beschikbaar zijn. Het te beschermen belang van de gedaagde partij zal daarin zijn gelegen, dat zij niet onnodig (vaak) in rechte wordt betrokken. Een procedure brengt ook voor de gedaagde partij kosten (tijd, moeite, geld, emoties) mee.

Gelet op de schaarsheid van de publieke middelen die voor de rechtspleging beschikbaar zijn, dient de rechter zich niet bezig te houden met vorderingen die niet of nauwelijks verschil (kunnen) maken voor de rechtspositie van eiser. Uit het arrest De Staat/Stichting Herwaardering Pensioenen NSB-Kamerleden6 blijkt dat een verklaring voor recht alleen toelaatbaar is indien zij ertoe strekt aan eiser baat te brengen, doordat met de verklaring van recht jegens de wederpartij het bestaan van een rechtsverhouding tussen haar en eiser wordt vastgesteld, of de inhoud daarvan wordt gepreciseerd, op een wijze die de wederpartij bindt.7 Aldus wordt voorkomen dat het rechterlijk apparaat wordt overspoeld door procedures waarin verklaringen van recht worden gevraagd over abstracte kwesties, terwijl die verklaringen geen gevolgen hebben voor bestaande rechtsverhoudingen, omdat zij worden gevraagd door personen die geen partij zijn bij een rechtsverhouding waarin naar aanleiding van die kwestie een geschil dreigt of reeds bestaat.8 Ook met het oog op de kosten die de gedaagde partij moet maken om zich te verweren, is de toelaatbaarheid van dergelijke vorderingen ongewenst.

Voorts dienen dubbel rechterlijk werk en dubbele kosten voor de wederpartij ten gevolge van het splitsen van een rechtsvordering in een afzonderlijke zuiver declaratoire vordering en een afzonderlijke condemnatoire vordering zo veel mogelijk te worden voorkomen. Gedaagde heeft er recht op dat in de eis en in het vonnis zijn rechtsbetrekking tot eiser zo volledig mogelijk wordt bepaald.9 Alleen als deze belangen moeten wijken omdat het belang van eiser om 'slechts' een verklaring van recht te verkrijgen, zwaarder weegt, is een splitsing van de rechtsvordering toelaatbaar. Daartoe zal eiser bijzondere feiten of omstandigheden moeten aanvoeren die wenselijk maken dat hij, ondanks het bestaan van een aanspraak, vooralsnog alleen een verklaring van recht vordert. Een willekeurige splitsing van een rechtsvordering is dan ook ontoelaatbaar. Blijkt daarentegen dat het toelaten van een splitsing juist dubbel rechterlijk werk en dubbele kosten voor de wederpartij kan voorkomen, dan is een splitsing zelfs wenselijk.

67. In het arrest van 1951 verwees de Hoge Raad naar de 'eisen van een behoorlijke procesvoering en het belang der rechtspleging'.10 In zijn conclusie voor het arrest De Europeesche/Ohra merkte A-G Bakels op dat de eisen van een behoorlijke procesvoering en het belang der rechtspleging 'tegenwoordig' zijn te vatten onder de gemeenschappelijke noemer van een goede procesorde.11 In lijn met deze opmerking, verwees de Hoge Raad in het arrest De Europeesche/Ohra naar de 'eisen van een goede procesorde'.12

68. Ten slotte zij hier opgemerkt dat de Hoge Raad de toelaatbaarheid van een enkel declaratoire vordering in het arrest De Europeesche/Ohra niet heeft getoetst aan het misbruik-criterium van art. 3:13 lid 2 BW, volgens welk criterium een partij misbruik van bevoegdheid maakt indien zij, gelet op de onevenredigheid tussen het belang bij de uitoefening van een bevoegdheid en het daardoor geschade belang, naar redelijkheid niet tot uitoefening had kunnen komen. Dit stemt overeen met de opmerking van de minister ter toelichting op art. 3:303 BW, dat de eis van een voldoende belang een evenredigheidscriterium introduceert, dat niet samenvalt met het thans in art. 3:13 lid 2 BW genoemde criterium,

Geconfronteerd met een zuiver declaratoire vordering, zal de rechter zich niet moeten afvragen of eiser misbruik van zijn bevoegdheid tot het instellen van een rechtsvordering maakt, door uisluitend een vordering strekkende tot het verkrijgen van een verklaring van recht te vragen, maar of de eisen van een goede procesorde hieraan in de weg staan. De verhouding tussen het leerstuk misbruik van procesrecht en de eisen van een goede procesorde zal uitgebreid aan bod komen in hoofdstuk 9. Bij wijze van voorschot daarop wordt hier volstaan met de opmerking dat de goede procesorde als criterium meer ruimte lijkt te laten voor het oordeel dat een enkel declaratoire vordering ontoelaatbaar is, dan het specifiekere misbruik-criterium.