5.3.6.3 Verrassingsbeslissingen in strijd met een goede procesorde

283. Een voorbeeld van een beslissing uit de tweede categorie - een 'zuivere verrassingsbeslissing' - die in strijd wordt bevonden met de eisen van een goede procesorde, is te vinden in een beschikking van de Hoge Raad van 2 maart 2001.1 In een zaak tussen voormalig echtelieden over de afwikkeling van een verrekenbeding dat tijdens het huwelijk niet was uitgevoerd, had het hof bij de bepaling van de rentabiliteitswaarde van een aandelenpakket van de man rekening te houden met latente belastingclaims, terwijl dergelijke belastingsclaims in het debat tussen partijen in het geheel niet aan de orde waren geweest. Ook de door het hof geraadpleegde deskundige had in zijn onderzoek die belastingclaims niet betrokken. Aldus had het hof naar het oordeel van de Hoge Raad

De beslissing van het hof werd kortom niet 'gedekt' door het debat dat in de procedure tussen partijen had plaatsgevonden.

Een ander voorbeeld biedt een beschikking van de Hoge Raad van 12 september 19972, waarin evenwel in het middel werd gelaten of het hof van een onjuiste rechtsopvatting was uitgegaan of een ontoelaatbare verrassingsbeslissing had gegeven. Ter beantwoording van de vraag of een wijziging van omstandigheden tot een wijziging van een alimentatieaanspraak diende te leiden, verraste het hof partijen door niet de feitelijke situatie tot uitgangspunt te nemen zoals die was ten tijde van de uitspraak waarbij de hoogte van die alimentatie was vastgesteld, maar de feitelijke situatie ten tijde van een nadien tussen partijen gesloten echtscheidingsconvenant, waarin naar de eerder gegeven uitspraak werd verwezen. De Hoge Raad overwoog daarop dat het hof, ingeval het ervan zou zijn uitgegaan dat partijen hadden beoogd met dit convenant de aanspraak op levensonderhoud opnieuw vast te stellen,

284. Dat aan een verrassingsbeslissing een schending ten grondslag kan liggen van vertrouwen ten aanzien van het verloop van de procedure dat de rechter bij partijen heeft gewekt, of dat de ene partij mocht ontlenen aan gedragingen van haar wederpartij, blijkt uit een beschikking van de Hoge Raad van 2 februari 19903, de uitspraak waarin de Hoge Raad voor het eerst het begrip 'verrassingsbeslissing' bezigde. Eiseres (H.) had een notaris (S.) aangesproken wegens wanprestatie, omdat hij een opdracht tot het voorbereiden van een wijziging van huwelijkse voorwaarden niet tijdig zou hebben uitgevoerd. De rechtbank droeg eiseres op te bewijzen dat zij en haar echtgenoot (N.) gezamenlijk de betreffende opdracht aan de notaris hadden verstrekt. Zou eiseres in dat bewijs slagen, dan zou, zo overwoog de rechtbank, zij vervolgens nog wel moeten aantonen dat haar echtgenoot vanaf het moment dat de opdracht werd gegeven tot aan zijn overlijden een zodanig goede geestelijke gezondheid had, dat de rechtbank positief zou hebben beslist op het verzoek tot wijziging van de huwelijkse voorwaarden. Omdat de rechtbank eiseres echter niet geslaagd achtte in het bewijs dat de opdracht gezamenlijk was verstrekt, bleef bewijslevering van de geestelijke toestand van man in eerste aanleg achterwege. In hoger beroep betoogde eiseres onder meer dat de rechtbank haar ten onrechte had belast met het bewijs dat de opdracht gezamenlijk was verstrekt. Daarbij stelde zij zich ervan bewust te zijn dat zij, ook indien een of meer grieven zouden worden gehonoreerd, nog zou moeten bewijzen dat de geestestoestand van haar man destijds voldoende goed was geweest. Het hof achtte de aangevoerde grieven inderdaad gegrond, maar wees vervolgens de oorspronkelijke vordering van eiseres toe, zonder nadere bewijsopdracht, nu volgens het hof uit een drietal stukken dat in eerste aanleg door eiseres was overgelegd, bleek dat de echtgenoot in de tijd tussen de verstrekking van de opdracht en zijn overlijden zijn wil op een deugdelijke wijze kon bepalen. De cassatieklachten van de hierdoor - onaangenaam - verraste notaris troffen doel. De Hoge Raad overwoog:

Enigszins vergelijkbaar met de kwestie die aan de zojuist besproken beschikking ten grondslag lag, was de kwestie die de Hoge Raad in het arrest Laroo/Heymans6 besliste. Laroo vorderde beëindiging van de tussen hem en Heymans bestaande huurovereenkomst wegens dringend eigen gebruik van de verhuurde woning. In eerste aanleg oordeelde de kantonrechter dat de door Laroo in dat verband aangeboden vervangende woonruimte niet kon worden aangemerkt als passende woonruimte in de zin van art. 1623e lid 1 sub 3o (oud, zie thans 7:264 lid 1 sub c) BW, nu dit voor het vier leden tellende gezin van Heymans als te klein moest worden beschouwd. Nadat Laroo vervolgens was toegelaten alsnog wel passende woonruimte voor Heymans te vinden, wees de kantonrechter de vordering alsnog toe. Het hoger beroep van Heymans werd door de rechtbank ongegrond bevonden. Naar aanleiding van het door Laroo ingestelde incidenteel beroep kwam echter in hoger beroep opnieuw de gezinssamenstelling van Heymans ter sprake, waarna de rechtbank tot de conclusie kwam dat het gezin slechts twee leden telde. Daarop overwoog de rechtbank dat de aanvankelijk in eerste aanleg door Laroo aangeboden woning wel degelijk als passende woonruimte aangemerkt diende te worden, niettegenstaande het feit dat Laroo dit aanbod in hoger beroep niet had herhaald. In cassatie beklaagde Heymans zich er onder meer over dat de rechtbank haar gelegenheid had moeten bieden om zich opnieuw uit te laten over de vraag of de aangeboden woning kon worden aangemerkt als passende woonruimte. Daarop overwoog de Hoge Raad dat de rechter weliswaar bevoegd was ook niet door verhuurder aangeboden woonruimte in zijn afweging te betrekken, mits in de loop van de procedure was gebleken dat deze woonruimte inderdaad te verkrijgen valt, maar dat de eisen van een goede procesorde dan wel meebrengen dat de rechter partijen voldoende gelegenheid geeft zich daarover uit te laten.

285. Hiervoor bleek al dat een ontoelaatbare verrassing van partijen kan zijn gelegen in de omstandigheid dat de rechter nalaat een partij gelegenheid te bieden om stellingen van haar wederpartij te betwisten, terwijl zij erop mocht vertrouwen die gelegenheid wel te krijgen in het geval dat de rechter die stellingen aan zijn beslissing ten grondslag zou leggen. Een ontoelaatbare verrassing kan echter ook zijn gelegen in de omstandigheid dat de rechter aan de stellingen van een partij voorbijgaat als onvoldoende onderbouwd, zonder dat hij die partij gelegenheid tot nadere onderbouwing biedt. Een dergelijke verrassing gaf aanleiding tot het arrest AZGIHet Noorden.7 In het hoger beroep in deze zaak - een geschil over de vergoeding van medisch specialistische kosten door de ziektekostenverzekeraars - stelde het hof dat het AZG geen concrete gegevens had verstrekt met betrekking tot de tariefregels, die golden in de periode, waarop haar vordering betrekking had. Zo had het AZG niet meegedeeld of in die periode door de minister van Economische zaken krachtens de Prijzenwet prijzenbeschikkingen waren gegeven met betrekking tot door medisch specialisten klinisch te verlenen hulp en zo ja, welke prijzen toen krachtens die beschikkingen maximaal in rekening mochten worden gebracht. Dit bracht het hof tot de beslissing dat een beoordeling door de rechter van de redelijkheid van de gedeclareerde bedragen bij gebrek aan voldoende gegevens, niet mogelijk was. De klachten die het AZG in cassatie tegen dit oordeel richtte, troffen doel. De Hoge Raad overwoog:

'Het Hof is in strijd gekomen met de eisen van een behoorlijke rechtspleging door aan AZG de gelegenheid te onthouden de prijzenbeschikkingen die bovendien recht opleveren, waarvan het Hof ook ambtshalve had kunnen kennisnemen - alsnog over te leggen.'

Overigens was de beslissing van het hof voor het AZG te meer verrassend, nu de rechtbank in eerste aanleg haar vorderingen had toegewezen, kennelijk van oordeel zijnde dat het AZG die vorderingen voldoende feitelijk had onderbouwd. In de memorie van grieven werd hier door Het Noorden niet over geklaagd en evenmin vormde de feitelijke onderbouwing van het geclaimde bedrag in hoger beroep voorwerp van debat. Waarnemend A-G Bloembergen stelde in zijn conclusie voor het arrest dan ook 'dat 's hofs aanpak inderdaad in strijd is met een goede procesorde of - zoals hierin besloten ligt - dat het hof buiten de grieven om tot afwijzing van de vordering is gekomen.' Tegen de achtergrond van het debat tussen partijen in eerste aanleg en hoger beroep kon, zo betoogde Bloembergen, niet worden aanvaard dat AZG plotseling, buiten de grieven om, een verrassing op haar bord kreeg in de vorm van de mededeling dat zij haar vordering niet voldoende heeft onderbouwd.

286. De bevoegdheid van de rechter om ambtshalve voorschriften van openbare orde te handhaven - men denke aan de bewaking van beroepstermijnen aan verzoek-schriftprocedures waarin rechten in het geding zijn die niet ter vrije beschikking van partijen staan - geeft gemakkelijk aanleiding tot het nemen van verrassingsbeslissingen. In verband met de handhaving van die voorschriften is de rechter bevoegd ambtshalve een feitelijk onderzoek ter zake in te stellen, bijvoorbeeld om te kunnen beoordelen of een rechtsmiddel tijdig is ingesteld. Ook dan zal de rechter echter de daaruit aan hem gebleken feiten met partijen moeten delen en hen in de gelegenheid moeten stellen zich daarover uit te laten.

In het hoger beroep van de zaak die leidde tot een beschikking van de Hoge Raad van 21 februari 19978 had de rechtbank dit nagelaten en appellante op grond van ambtshalve bij het kantongerecht ingewonnen schriftelijke informatie wegens overschrijding van de beroepstermijn niet-ontvankelijk verklaard. Noch uit de beschikking, noch uit de gedingstukken bleek dat de rechtbank de ingewonnen informatie betreffende het moment van verzending van de bestreden beschikking - had voorgelegd aan partijen en hen voor verhoor had opgeroepen of anderszins in de gelegenheid gesteld om op die informatie te reageren. Op de klacht in cassatie dat de rechtbank aldus in strijd met de goede procesorde had gehandeld, oordeelde de Hoge Raad dat de rechtbank door dit een en ander na te laten, had gehandeld in strijd met het fundamentele beginsel van een behoorlijke rechtspleging volgens hetwelk de rechter zich bij zijn oordeel alleen mag baseren op die gegevens van feitelijke aard waarvan partijen de juistheid en volledigheid hebben kunnen nagaan en ten proces-se ter discussie hebben kunnen stellen.'9