7.3.6 lus in causa en algemene regels

In het arrest Siedsma/Reek2 oordeelde de Hoge Raad dat de eisen van een goede procesorde meebrachten dat de voor dagvaardingen geschreven bepalingen van art. 93 (oud, thans 121) Rv van overeenkomstige toepassing waren te achten op andere exploten waarbij een partij haar wederpartij voor de rechter opriep. Daarmee gaf de Hoge Raad op grond van de eisen van een goede procesorde een algemene, van de omstandigheden van het geval geabstraheerde, regel van ongeschreven procesrecht. Datzelfde kan worden gezegd van het oordeel dat de eisen van een goede procesorde zich ertegen verzetten dat een tussenarrest waartegen tussentijds beroep in cassatie is ingesteld, nadat dit beroep is verworpen opnieuw aan het oordeel van de Hoge Raad wordt onderworpen3, alsook van het oordeel dat het met de eisen van een goede rechtspleging strookt aan te nemen dat in hoger beroep met het oog op het verkrijgen van een executoriale titel aan de vordering tot vernietiging van het bestreden vonnis een vordering tot ongedaanmaking van de ingevolge dat vonnis verrichte prestatie kan worden verbonden.4

Sterk op de omstandigheden van het geval betrokken was daarentegen bijvoorbeeld het oordeel van de Hoge Raad in het arrest Pinckaers/Pinckaers5, dat het beroep van appellante op haar eigen niet-ontvankelijkheid in strijd kwam met de eisen van een goede procesorde. Dat de eisen van een goede procesorde veelal recht voor het geval opleveren, moge voorts blijken uit de vele arresten waarin de Hoge Raad uitspreekt dat de toelaatbaarheid van een handeling of beslissing (van geval tot geval) moet worden beoordeeld aan de hand van de eisen van een goede procesorde. Zo bijvoorbeeld in het arrest Caransagiiske6, waarin hij overwoog dat het recht van een partij om nog andere dan de aanvankelijk, in een eerdere instantie, genoemde en gehoorde getuigen voor te brengen, zijn grens vindt waar strijd ontstaat met een goede procesorde.7 Ook indien de rechter de toelaatbaarheid van een verandering of vermeerdering van eis of verzoek toetst aan de eisen van een goede procesorde, zoals voorgeschreven door art. 130 Rv, houdt de toepassing van die eisen vooral een vaststelling van recht voor het concrete geval in.

Bij de reconstructie van een regel uit een of meer beslissingen dient grote terughoudendheid te worden betracht in de mate van abstractie. Hoewel ervan mag worden uitgegaan dat de rechter in zijn uitspraak alle omstandigheden heeft weergegeven die hij voor de beslissing relevant achtte, dient te worden bedacht dat ook die weergave al een abstractie van de werkelijkheid behelst. Bij de abstractie van een regel uit één uitspraak zou men dan ook in ieder geval niet verder mogen gaan, dan dat uit die uitspraak de regel wordt afgeleid dat aan de omstandigheden (rechtsfeiten) die in de uitspraak zijn genoemd, de rechtsgevolgen dienen te worden verbonden die in de uitspraak daaraan zijn verbonden. Heeft de uitspraak betrekking op zeer specifieke omstandigheden, dan heeft het formuleren van een zo concrete regel overigens weinig zin, omdat zich niet snel een geval zal voordoen dat voor de toepassing van die regel als een 'gelijk geval' valt te beschouwen. Men bedenke echter dat zelfs de formulering van een zo concrete regel al een ongeoorloofde generalisatie kan inhouden, nu uit de uitspraak nooit helemaal blijkt in hoeverre de genoemde omstandigheden bepalend waren voor de beslissing. Bij een verdergaande abstractie wordt het gevaar navenant groter dat omstandigheden en waarderingen die het oordeel in het concrete geval mede bepaalden, uit het oog worden verloren. Meer algemene regels mogen daarom alleen - en ook dan met grote voorzichtigheid - uit de rechtspraak worden afgeleid, indien uit meerdere uitspraken blijkt dat een bepaalde, in algemene termen te omschrijven soort omstandigheden, steeds van doorslaggevend belang is voor een bepaalde, op de eisen van een goede procesorde gebaseerde beslissing. Neemt men onvoldoende terughoudendheid in acht, dan maakt men zich al snel schuldig aan een normatieve interpretatie waar een normatief neutrale deductie wordt gepretendeerd.11