HvJ EU, 01-03-2012, nr. C-393/10

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of het Unierecht in die zin moet worden uitgelegd dat het aan de lidstaten staat om het begrip ‘[…]werkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding’ in clausule 2, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid, te definiëren.

De personele werkingssfeer van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid is vastgelegd in clausule 2, punt 1, daarvan. Volgens deze bepaling is die overeenkomst van toepassing op ‘deeltijdwerkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding, als omschreven bij wet, collectieve overeenkomsten of gebruiken in iedere lidstaat’. Noch richtlijn 97/81 noch de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid bevat een definitie van de termen ‘werker’, ‘arbeidsovereenkomst’ of ‘arbeidsverhouding’.

Punt 16 van de considerans van richtlijn 97/81 vermeldt dat deze richtlijn het aan de lidstaten overlaat om bepaalde in de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid gebruikte termen die niet nauwkeurig zijn gedefinieerd, net als bij andere sociale richtlijnen waarin soortgelijke termen worden gebruikt, zelf te definiëren overeenkomstig hun nationale recht en/of praktijken, voor zover deze definities niet indruisen tegen de inhoud van de raamovereenkomst.

Zoals partijen in het hoofdgeding, alle regeringen die opmerkingen hebben ingediend, en de Europese Commissie erkennen is het begrip ‘werknemer’ in het Unierecht geen eenduidig begrip is, maar varieert het naargelang van het gebied dat in de beschouwing wordt betrokken (arresten van 12 mei 1998, Martínez Sala, C-85/96, Jurispr. blz. I-2691, punt 31, en 13 januari 2004, Allonby, C-256/01, Jurispr. blz. I-873, punt 63).

In casu moet worden vastgesteld dat de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid, zoals blijkt uit de bewoordingen van punt 11 van de considerans van richtlijn 97/81, niet de harmonisering beoogt van alle nationale voorschriften inzake deeltijdarbeidsovereenkomsten of deeltijdarbeidsverhoudingen, maar uitsluitend, door de vaststelling van algemene beginselen en minimumvoorschriften, beoogt ‘een algemeen kader vast te stellen om een einde te maken aan de discriminatie van deeltijdwerkers’.

Uit het voorgaande volgt dat de Uniewetgever bij de vaststelling van deze richtlijn op het standpunt stond dat het begrip ‘deeltijdwerkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding’ moest worden uitgelegd in de zin van het nationale recht.

Het Hof heeft deze benadering bevestigd door in herinnering te brengen dat een werknemer binnen de werkingssfeer van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid valt indien hij werkt uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding, als omschreven bij wet, collectieve overeenkomsten of gebruiken in de betrokken lidstaat (zie arrest van 12 oktober 2004, Wippel, C-313/02, Jurispr. blz. I-9483, punt 40).

De bij richtlijn 97/81 aan de lidstaten toegekende beoordelingsbevoegdheid om de in de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid gebruikte begrippen te definiëren is evenwel niet onbeperkt. Zoals de advocaat-generaal in de punten 36 en 37 van haar conclusie heeft opgemerkt, mogen bepaalde in deze raamovereenkomst gebruikte termen worden gedefinieerd overeenkomstig het nationale recht en/of praktijken, mits het nuttig effect van de richtlijn en de algemene beginselen van het Unierecht in acht worden genomen.

De lidstaten mogen immers geen regeling toepassen die de verwezenlijking van de door een richtlijn nagestreefde doelstellingen in gevaar kan brengen en deze richtlijn daardoor haar nuttig effect kan ontnemen (zie in die zin arrest van 28 april 2011, El Dridi, C-61/11 PPU, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punt 55).

In het bijzonder mag een lidstaat niet naar eigen goeddunken, onder schending van het nuttig effect van richtlijn 97/81, bepaalde categorieën personen uitsluiten van de met deze richtlijn en de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid beoogde bescherming [zie naar analogie met richtlijn 1999/70/EG van de Raad van 28 juni 1999 betreffende de door het EVV, de UNICE en het CEEP gesloten raamovereenkomst inzake arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd (PB L 175, blz. 43; hierna: ‘raamovereenkomst inzake arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd’), arrest van 13 september 2007, Del Cerro Alonso, C-307/05, Jurispr. blz. I-7109, punt 29].

Voor deze uitlegging is steun te vinden in de bepalingen van deze twee handelingen, die er geen enkele aanwijzing voor bevatten dat bepaalde categorieën personen zouden zijn uitgesloten van de werkingssfeer ervan. Integendeel, zoals blijkt uit de bewoordingen zelf van clausule 2, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid, is de personele werkingssfeer daarvan ruim opgevat, nu zij in het algemeen geldt voor deeltijdwerkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding, als omschreven bij wet, collectieve overeenkomsten of gebruiken in iedere lidstaat. De definitie in clausule 3, punt 1, van deze raamovereenkomst van het begrip ‘deeltijdwerknemer’ in de zin van die raamovereenkomst omvat alle werknemers, zonder onderscheid naar de openbare dan wel particuliere aard van hun werkgever (zie naar analogie met de raamovereenkomst inzake arbeidsovereenkomsten voor bepaalde tijd, arrest van 22 december 2010, Gavieiro Gavieiro en Iglesias Torres, C-444/09 en C-456/09, nog niet gepubliceerd in de Jurisprudentie, punten 39 en 40 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Vastgesteld dient te worden dat, zoals de Commissie betoogt, de definitie van ‘werkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding’ als bedoeld in clausule 2, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid, invloed heeft op de strekking en het nuttige effect van het in die raamovereenkomst verankerde beginsel van gelijke behandeling.

In casu is volgens de regering van het Verenigd Koninkrijk van oudsher in het nationale recht aanvaard dat rechters, die een rechterlijk ambt bekleden, niet worden aangesteld op basis van een arbeidsovereenkomst, en dat dit recht ook niet een categorie ‘arbeidsverhouding’ kent die zou verschillen van de middels een overeenkomst tot stand gebrachte verhouding. Om deze redenen valt de categorie van de rechters volgens het Ministry of Justice en deze regering in haar algemeenheid niet binnen de werkingssfeer van richtlijn 97/81. Artikel 17 van de regeling deeltijdwerkers, waarin is bepaald dat deze regeling niet van toepassing is op deeltijdrechters met een dagvergoeding, is derhalve overbodig.

Volgens de door de regering van het Verenigd Koninkrijk gesuggereerde uitlegging die in het nationale recht wordt gegeven aan het begrip ‘werkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding’ sluit de uitoefening van een rechterlijk ambt bij voorbaat uit dat er een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding zou bestaan, waardoor rechters de bij richtlijn 97/81 en bij de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid gewenste bescherming wordt ontnomen.

In dit verband moet worden vastgesteld dat het enkele feit dat rechters worden aangemerkt als dragers van een rechterlijk ambt, als zodanig niet volstaat om hen uit te sluiten van de in die raamovereenkomst verankerde rechten.

Uit de punten 34 tot en met 38 van het onderhavige arrest, en met name uit de noodzaak om de nuttige werking van het in genoemde raamovereenkomst neergelegde beginsel van gelijke behandeling te verzekeren, volgt immers dat een dergelijke uitsluiting slechts kan worden aanvaard — wil zij niet willekeurig zijn — indien de betrokken arbeidsverhouding naar haar aard wezenlijk anders is dan die welke werkers die naar nationaal recht in de categorie werknemers vallen, aan hun werkgevers bindt.

Het staat aan de verwijzende rechter om in laatste instantie te toetsen in hoeverre de verhouding die rechters met het Ministry of Justice verbindt, naar haar aard wezenlijk anders is dan een arbeidsverhouding die een werkgever met een werkende verbindt. Het Hof kan de verwijzende rechter echter wel enkele beginselen en criteria aanreiken die bij zijn toetsing in aanmerking moeten worden genomen.

In dit verband moet worden vastgesteld dat de verwijzende rechter, zoals de advocaat-generaal in punt 48 van haar conclusie heeft gesteld, bij de toetsing of die verhouding naar haar aard wezenlijk anders is dan de arbeidsverhouding die werkenden die naar nationaal recht in de categorie werknemers vallen, aan hun werkgevers bindt, rekening zal moeten houden, overeenkomstig de geest en het doel van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid, met de afbakening van deze categorie ten opzichte van de categorie van de zelfstandigen.

In dit opzicht moet de wijze waarop rechters worden benoemd en uit hun ambt worden ontheven in aanmerking worden genomen, maar ook de manier waarop hun werk is georganiseerd. Blijkens de verwijzingsbeslissing wordt van rechters verwacht dat zij op bepaalde tijden en gedurende bepaalde tijdvakken werken, ook al hebben rechters een grotere flexibiliteit bij de organisatie van hun werk dan het geval is voor beoefenaars van andere beroepen.

Voorts blijkt uit de verwijzingsbeslissing dat rechters recht hebben op betaling bij ziekte, moederschap of vaderschap en op andere soortgelijke voordelen.

De omstandigheid dat voor rechters ambtsvoorschriften zouden gelden en dat zij zouden kunnen worden aangemerkt als werkers in de zin van clausule 2, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid, doet niet af aan het beginsel van onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en aan de bevoegdheid van de lidstaten om te voorzien in een bijzonder statuut voor de leden van de rechterlijke macht.

Zoals de Supreme Court of the United Kingdom in punt 27 van zijn verwijzingsbeslissing heeft beklemtoond, blijven rechters onafhankelijk in hun rechtsprekende functie als zodanig, in de zin van artikel 47, tweede alinea, van het Handvest van de Grondrechten van de Europese Unie.

Aan deze constateringen wordt niet afgedaan door het argument van de Letse regering dat de toepassing van het Unierecht op de rechterlijke macht zou impliceren dat de nationale identiteit van de lidstaten niet wordt geëerbiedigd, hetgeen in strijd zou zijn met artikel 4, lid 2, VWEU. Vastgesteld zij immers dat de toepassing van richtlijn 97/81 en de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid op deeltijdrechters met een dagvergoeding geen gevolgen kan hebben voor de nationale identiteit, maar er enkel op is gericht het algemene beginsel van gelijke behandeling voor hen te laten gelden, hetgeen een van de doelstellingen van deze teksten is, en hen aldus te beschermen tegen discriminatie van deeltijdwerkers.

Hetzelfde geldt voor het argument dat rechters in hun algemeenheid niet binnen de werkingssfeer van richtlijn 97/81 en van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid vallen omdat het vrije verkeer van werknemers krachtens artikel 51 VWEU niet van toepassing is op werkzaamheden ter uitoefening van het openbaar gezag. Deze raamovereenkomst betreft immers niet het vrije verkeer van werknemers.

Bijgevolg dient op de eerste vraag te worden geantwoord dat het Unierecht in die zin moet worden uitgelegd dat het aan de lidstaten staat om het begrip ‘werkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding’ in clausule 2, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid te definiëren, en met name te bepalen of rechters onder dit begrip vallen, op voorwaarde dat dit er niet toe leidt dat deze categorie van personen willekeurig wordt uitgesloten van de bij richtlijn 97/81 en die raamovereenkomst verleende bescherming. Een uitsluiting van die bescherming kan slechts worden aanvaard indien de verhouding die rechters met het Ministry of Justice verbindt, naar de aard ervan wezenlijk anders is dan die welke werkenden die naar nationaal recht in de categorie werknemers vallen, aan hun werkgevers bindt.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of — indien rechters volgens het nationale recht onder het begrip ‘werkers die werken uit hoofde van een arbeidsovereenkomst of een arbeidsverhouding’ in clausule 2, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid vallen — die raamovereenkomst in die zin moet worden uitgelegd dat zij zich ertegen verzet dat het nationale recht met het oog op de toegang tot het ouderdomspensioenstelsel onderscheid maakt tussen voltijdrechters en deeltijdrechters, of tussen verschillende categorieën van deeltijdrechters.

Blijkens het aan het Hof overgelegde dossier vloeit deze vraag voort uit de omstandigheid dat artikel 17 van de regeling deeltijdwerkers uitdrukkelijk bepaalt dat deze regeling niet van toepassing is op rechterlijke ambtsdragers met een dagvergoeding, zoals recorders. Zij kunnen zich derhalve niet op artikel 5 van die regeling beroepen, waarbij een minder gunstige behandeling van deeltijdwerkers wordt verboden, zodat zij, anders dan voltijdrechters en deeltijdrechters met een salaris, zich niet kunnen aansluiten bij het pensioenstelsel voor rechterlijke beroepen en bij hun pensionering geen pensioen kunnen krijgen uit hoofde van dat stelsel.

Ingevolge clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid is het verboden deeltijdwerkers met betrekking tot de arbeidsvoorwaarden minder gunstig te behandelen dan vergelijkbare voltijdwerkers louter op grond van het feit dat zij in deeltijd werkzaam zijn, tenzij het verschil in behandeling om objectieve redenen gerechtvaardigd is. Overeenkomstig clausule 4, punt 2, van deze raamovereenkomst wordt, wanneer zulks passend is, het pro rata temporis-beginsel toegepast.

Het begrip ‘arbeidsvoorwaarden’ dat in clausule 4 van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid is gebruikt, omvat de ouderdomspensioenen die worden bepaald door een arbeidsverhouding tussen een werknemer en een werkgever (zie met name arrest Bruno e.a., reeds aangehaald, punt 42).

Het verschil in behandeling dat deeltijdrechters met een dagvergoeding ten deel valt, komt voort uit de omstandigheid dat zij vanwege de wijze waarop zij worden beloond, bij hun pensionering niet in aanmerking kunnen komen voor een pensioen uit hoofde van het pensioenstelsel voor rechterlijke beroepen en evenmin voor de bij artikel 17 van de regeling deeltijdwerkers geboden bescherming.

De regering van het Verenigd Koninkrijk betoogt in dit verband dat richtlijn 97/81 en de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid alleen discriminatie tussen deeltijdrechters en voltijdrechters betreffen en niet tussen verschillende categorieën van deeltijdwerkers met verschillende functies.

In dit verband moet worden vastgesteld dat, zoals de regering van het Verenigd Koninkrijk ter terechtzitting zelf heeft opgemerkt, toen de regeling deeltijdwerkers werd vastgesteld, de deeltijdrechters — op een enkele uitzondering na — allen werden betaald op basis van een dagvergoeding. De situatie van op die basis beloonde deeltijdrechters moet derhalve in die context worden beoordeeld. Wanneer dus nationale voorschriften het recht op aansluiting bij het pensioenstelsel voor rechterlijke beroepen voorbehoudt aan gesalarieerden, staat dit gelijk aan het voorbehouden van dat recht aan voltijdrechters en dus aan het uitsluiten van deeltijdrechters, die, op die enkele uitzondering na, worden beloond met een dagvergoeding.

In die omstandigheden is het feit dat deeltijdrechters met een salaris, met betrekking tot pensioenrechten gelijk worden behandeld als voltijdrechters, niet relevant. Bijgevolg hoeft niet te worden onderzocht of richtlijn 97/81 en de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid de onderscheiden toelaten die in het nationale recht voor de afbakening van het recht op ouderdomspensioen worden gemaakt tussen verschillende categorieën deeltijdrechters.

Derhalve moet worden onderzocht of het feit dat aan deeltijdrechters met een dagvergoeding geen ouderdomspensioen wordt toegekend, ertoe leidt dat zij ten opzichte van voltijdwerkers die zich in een vergelijkbare situatie bevinden, minder gunstig worden behandeld.

In dit opzicht verschaft clausule 3 van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid de criteria voor de definitie van ‘vergelijkbare voltijdwerker’. Deze is in punt 2, eerste alinea, van die clausule omschreven als ‘een voltijdwerker in dezelfde vestiging, die werkzaam is uit hoofde van dezelfde soort arbeidsovereenkomst of arbeidsverhouding en hetzelfde of soortgelijk werk verricht of dezelfde of een soortgelijke functie uitoefent, waarbij rekening wordt gehouden met andere overwegingen, die betrekking kunnen hebben op anciënniteit en kwalificaties/bekwaamheden’. Deze criteria gaan dus uit van de inhoud van de werkzaamheden van de betrokkenen.

Bijgevolg kan niet worden betoogd dat voltijdrechters en recorders zich niet in een vergelijkbare situatie bevinden vanwege hun verschillende carrières, nu recorders steeds ook de functie van advocaat kunnen uitoefenen. Het is immers van groter belang dat zij in wezen dezelfde werkzaamheden verrichten. In dit verband hebben de betrokken partijen, met inbegrip van de regering van het Verenigd Koninkrijk, ter terechtzitting uiteengezet dat recorders en voltijdrechters dezelfde functies uitoefenen. Gepreciseerd werd immers dat hun werk identiek is, en dat dit bij dezelfde rechterlijke instanties en tijdens dezelfde terechtzittingen wordt verricht.

Volgens clausule 4 van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid en het non-discriminatiebeginsel, kan het verschil in behandeling tussen een deeltijdwerker en een vergelijkbare voltijdwerker alleen door objectieve redenen worden gerechtvaardigd.

Het begrip ‘objectieve redenen’ in de zin van clausule 4, punt 1, van de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid moet aldus worden begrepen dat het niet toestaat een verschil in behandeling tussen deeltijdwerkers en voltijdwerkers te rechtvaardigen met het feit dat dit verschil is vastgelegd in een algemene, abstracte regeling. Dit begrip verlangt integendeel dat de betrokken ongelijke behandeling beantwoordt aan een werkelijke behoefte, dat de nagestreefde doelstelling daarmee kan worden verwezenlijkt en dat zij daartoe noodzakelijk is (zie naar analogie met clausule 5, punt 1, sub a, van de raamovereenkomst inzake arbeid voor bepaalde tijd, arrest Del Cerro Alonso, reeds aangehaald, punten 57 en 58).

Daar er geen enkele rechtvaardigingsgrond is aangevoerd tijdens de procedure voor het Hof, dient de verwijzende rechter te onderzoeken of de ongelijke behandeling tussen voltijdrechters en deeltijdrechters met een dagvergoeding kan worden gerechtvaardigd.

Er zij aan herinnerd dat budgettaire overwegingen een discriminatie niet kunnen rechtvaardigen (zie in die zin arresten van 23 oktober 2003, Schönheit en Becker, C-4/02 en C-5/02, Jurispr. blz. I-12575, punt 85, en 22 april 2010, Zentralbetriebsrat der Landeskrankenhäuser Tirols, C-486/08, Jurispr. blz. I-3527, punt 46).

Gelet op het voorgaande dient op de tweede vraag te worden geantwoord dat de raamovereenkomst inzake deeltijdarbeid in die zin moet worden uitgelegd dat zij zich ertegen verzet dat het nationale recht met het oog op de toegang tot het ouderdomspensioenstelsel onderscheid maakt tussen voltijdrechters en deeltijdrechters met een dagvergoeding, tenzij objectieve redenen een dergelijk verschil in behandeling rechtvaardigen, hetgeen de verwijzende rechter dient te beoordelen.