HvJ EU, 09-02-2023, nr. C-555/21

Artikel 3, onder g), bepaalt:

In artikel 16, lid 1, valt te lezen:

Voor deze zaak zijn met name de overwegingen 19, 50 en 66 relevant.

In artikel 4 worden, voor de toepassing van deze richtlijn, de volgende definities gegeven:

Artikel 25 bepaalt:

De term ‘totale kosten van het aan de consument verleende krediet’ wordt in artikel 4, punt 13, van richtlijn 2014/17 gedefinieerd onder verwijzing naar richtlijn 2008/48, met enkele preciseringen die geen afbreuk doen aan de principiële gelijkheid ervan.16.

Letterlijk omvatten de totale kosten van een hypothecair krediet alle kosten die in verband met dat krediet verschuldigd zijn (tenzij de wetgever ze heeft uitgesloten) en die voldoen aan twee voorwaarden: zij binden de consument en zij zijn de kredietgever bekend (of zouden dat moeten zijn).17.

Als karakteristieke voorbeelden van dergelijke kosten worden in die bepaling ‘rente, commissielonen, belastingen’ genoemd, evenals ‘de kosten in verband met nevendiensten met betrekking tot de kredietovereenkomst, met name verzekeringspremies, indien, daarenboven, het sluiten van een dienstencontract verplicht is om het krediet, in voorkomend geval op de geadverteerde voorwaarden, te verkrijgen’. Vergoedingen voor kredietbemiddelaars en de kosten van de waardebepaling van het onroerend goed ten behoeve van een hypotheek18. kunnen eveneens onder dit begrip vallen.

Uit deze opsomming volgt dat het dwingende karakter van de kosten niet noodzakelijkerwijs voortvloeit uit een eenzijdige oplegging door de kredietgever, met als doel om zijn eigen winst te verhogen: de totale kosten van het krediet kunnen ook vergoedingen voor andere entiteiten of subjecten dan de partijen bij de overeenkomst omvatten19., voor diensten van zeer uiteenlopende aard.

Vanuit het letterlijke perspectief dat nu aan de orde is, strekken de totale kosten van het krediet zich dus ook uit tot de bedragen van nevendiensten waarvoor ook weer geldt dat de consument die moet betalen en de kredietgever ermee bekend is.20.

Voorbeelden van dit soort kosten zijn levens- en brandverzekeringspremies21., de kosten van de waardebepaling van het onroerend goed waarop de hypotheek zal worden gevestigd22., de kosten voor het openen en aanhouden van een rekening, de kosten van het gebruik van een betaalmiddel voor zowel transacties als kredietopnemingen, en andere, met betalingstransacties verband houdende kosten23..

De wetgever heeft uitdrukkelijk beslist dat de volgende kosten, hoewel zij theoretisch onder het begrip ‘totale kosten van het aan de consument verleende krediet’ zouden kunnen worden ingedeeld, bij de berekening ervan niet worden meegeteld:

Als ik deze typologie van posten die vallen onder (of uitgesloten zijn van) het begrip ‘totale kosten van het aan de consument verleende krediet’ toepas op de door de verwijzende rechter aangehaalde posten, kom ik tot de slotsom dat dit begrip, in de zin van artikel 25, lid 1, van richtlijn 2014/17:

Een analyse van de ontwikkeling van het begrip ‘totale kosten van het aan de consument verleende krediet’ in de voorbereidende wetgevingswerkzaamheden voor de vaststelling van richtlijn 2014/1728. bevestigt dat van de door de verwijzende rechter aangehaalde kostenposten, in dat kader de ‘vergoedingen in verband met de inschrijving van de hypotheek’ zijn genoemd.

Het voorstel van de Commissie met betrekking tot de (toekomstige) richtlijn inzake woningkredietovereenkomsten bevatte op dit gebied een loutere verwijzing naar richtlijn 2008/48.29.

De oplossing was het resultaat van een afweging van de voor- en nadelen van de opties die voor de berekening van het jaarlijkse kostenpercentage in overweging waren genomen.30. Ook was men zich ervan bewust dat een parallelle tekst, naast de reeds bestaande (die van richtlijn 2008/48), het voor consumenten gemakkelijker zou maken om kredieten te begrijpen en met elkaar te vergelijken.31.

Het begrip is nadien nader afgebakend, met de toevoeging of schrapping van elementen, maar zonder de samenhang met artikel 3 van richtlijn 2008/48 te verliezen.

In deze context lijkt het mij relevant dat in het eerste verslag van het Parlement over het voorstel voor een richtlijn inzake woningkredietovereenkomsten ‘de kosten voor de registratie van de hypotheek of van een andere vergelijkbare zekerheid’ uitdrukkelijk werden uitgesloten.32.

Onder de aangenomen amendementen was er evenwel een die luidde: ‘De totale kosten van het krediet voor de consument mag niet de kosten bevatten die de consument in verband met de aankoop van het vastgoed of de grond betaalt, zoals de kosten die aan de aankoop verbonden zijn en de notariskosten of de kosten voor grondregistratie’33. (cursivering van mij).

Nergens is vastgelegd dat de opneming van de ‘kosten voor de registratie van de hypotheek’ in de totale kredietkosten of de uitsluiting van de kosten van de aankoop van het onroerend goed op enig ander moment onderwerp van de besprekingen is geweest.34.

Het begrip ‘totale kosten van het aan de consument verleende krediet’ in richtlijn 2014/17 is, zoals dat ook geldt voor ‘totale kosten van het krediet voor de consument’ in richtlijn 2008/48, functioneel en staat vooral ten dienste van de vorming van twee concepten:

Het Hof heeft de reikwijdte van dat begrip gekoppeld aan het doel van een uitgebreide consumentenbescherming en in overeenstemming daarmee uitgelegd.37. De bescherming vertaalt zich in het aan de consument ter beschikking stellen van de algemene informatie, en vooral de precontractuele informatie, waardoor hij (idealiter) kan kiezen voor het kredietproduct dat het best bij zijn persoonlijke situatie en belangen past. Dit is, al met al, het voornaamste oogmerk van het begrip ‘totale kredietkosten’.

Bij het selecteren, door de consument, van de formule die het beste bij hem past, dient hem de mogelijkheid te worden geboden om aanbiedingen op nationaal en grensoverschrijdend niveau met elkaar te vergelijken. De bescherming van de consument in de richtlijnen 2008/48 en 2014/17 maakt deel uit van het algemene streven om een interne markt voor krediet tot stand te brengen.38. Het jaarlijkse kostenpercentage, dat de prijs (totale kosten) van het krediet volgens een in de hele Unie gelijke wiskundige formule meedeelt, is essentieel voor die vergelijking.

Er bestaat evenwel een zekere spanning tussen het doel om de consument de beste informatie te geven en dit te doen op een wijze die hem in staat stelt de aanbiedingen van kredietverstrekkers binnen een redelijke termijn met elkaar te vergelijken.

Intuïtief beschouwd, zou de positie van de consument beter zijn naarmate er meer gegevens (over extra kosten bovenop de rente) in het jaarlijkse kostenpercentage zijn opgenomen en hij minder middelen hoeft aan te wenden om zelf andere kosten in verband met het krediet te identificeren, zeker buiten een juridische omgeving die zich doorgaans beperkt tot de plaatselijke omgeving.

Dit verklaart waarom het begrip ‘totale kosten van het aan de consument verleende krediet’ een breed scala aan kosten in verband met de krediettransactie omvat. De toegang tot de informatie is eenvoudiger voor de kredietgever dan voor de consument, ofschoon die toegang voor eerstgenoemde ook niet kosteloos is.39.

Tegelijkertijd doet de opneming in de berekening van het jaarlijkse kostenpercentage van elementen die als gevolg van hun nationale regelgeving zeer verschillend zijn, afbreuk aan de vergelijkbaarheid van de aanbiedingen.40. Uiteindelijk is dat nadelig voor de grensoverschrijdende activiteiten van kredietverstrekkers en voor het aantrekken van cliënten uit andere lidstaten.

In mijn ogen heeft de wetgever gekozen voor een oplossing die de verschillende overwegingen probeert te verzoenen middels een combinatie van verschillende elementen:

Ik ben van mening dat de gemiddelde consument op deze manier beschikt over de informatie die hij nodig heeft om een beslissing te nemen over de woningkredietovereenkomst, na een vergelijking van producten op basis van het jaarlijkse kostenpercentage.44. Bovendien zal hij weten dat er bijkomende kosten kunnen zijn, waarvoor hij is gewaarschuwd, die ofwel behoren tot het jaarlijkse kostenpercentage maar niet bekend zijn bij de kredietgever, ofwel buiten de totale kredietkosten vallen.

In het licht van het voorgaande ben ik van mening dat het antwoord aan de verwijzende rechter ter zake van de kostenposten die hij vermeldt teneinde te vernemen of die al dan niet behoren tot de totale kredietkosten in de zin van artikel 25, lid 1, van richtlijn 2014/17, zou kunnen zijn dat dit begrip:

Zoals ik reeds heb aangestipt, worden de posten (van alle kostenposten die de totale kredietkosten uitmaken) waarop de vermindering zal worden toegepast, niet gepreciseerd in artikel 25, lid 1, van richtlijn 2014/17.49. Uit de tekst kan alleen met zekerheid worden opgemaakt dat elementen die niet tot die kosten behoren, niet onder de vermindering zullen vallen.50.

In ieder geval bevat de bepaling een temporele precisering die ik van betekenis acht: de rente en de kosten die in geval van vervroegde aflossing van het krediet moeten worden verminderd, zijn de rente en de kosten ‘voor de resterende duur van de overeenkomst’.

Het verband tussen de te verminderen posten en de nog openstaande duur van de overeenkomst lijkt mij erop te duiden dat die posten verschuldigd zijn voor diensten of prestaties die, op het moment van de vervroegde aflossing, nog niet zijn geleverd en ook niet meer zullen worden geleverd.51.

Deze logica wordt zonder enige moeite waargenomen met betrekking tot de rente op het krediet. De vervroegde aflossing van de hoofdsom (van de schuld) impliceert, eo ipso, dat er vanaf die datum geen rente uit hoofde van dat concept meer verschuldigd zal zijn. De vermindering van de niet-vervallen rente op het moment van de vervroegde aflossing wordt niet betwist, en ik zie niet in waarom de regel anders zou moeten worden opgevat ten aanzien van de andere kosten.

Het letterlijke aspect lijkt mij dan ook van cruciaal belang: artikel 25 ziet alleen op kosten die verband houden met de tijd na (‘de resterende duur’) de uitoefening van het recht op aflossing. Aangezien de meeste taalversies van artikel 25, lid 1, van richtlijn 2014/17 identiek zijn aan die van artikel 16, lid 1, van richtlijn 2008/48, en het Hof, met betrekking tot dat laatste artikel, het op de letter gebaseerde argument niet overtuigend heeft geacht52., sluit ik desalniettemin niet uit dat mijn uitlegging het Hof thans evenmin overtuigt.

Gelet daarop zal ik de regel ook in zijn context en in het licht van het doel ervan analyseren.53.

De erkenning van het recht op vervroegde aflossing in richtlijn 2014/17 beoogt, zoals die hele richtlijn, de totstandbrenging van een interne markt voor kredietovereenkomsten met betrekking tot voor bewoning bestemde onroerende goederen te bevorderen.

In die context wordt met het recht op vervroegde aflossing een specifiek doel nagestreefd, dat in overweging 66 van richtlijn 2014/17 wordt beschreven als het bevorderen van de concurrentie, het vrije verkeer van burgers en de financiële stabiliteit. De voordelen die de consument verkrijgt, doen zich alleen op het tweede plan voor en houden in dat hij van product kan wijzigen, op zoek naar het product dat het best beantwoordt aan zijn behoeften op ieder moment.

De wetgever heeft bepaald dat het recht op vervroegde aflossing is gebonden aan voorwaarden.54. Dat recht wordt bovendien genuanceerd door de eventuele vergoeding voor de kredietgever, die in bepaalde omstandigheden een voor de consument afschrikkende hoogte kan hebben.55.

Uit deze regeling volgt dat het recht op vervroegde aflossing van het krediet niet zozeer tot doel heeft om asymmetrieën in een ongelijke betrekking te corrigeren, maar om flexibiliteit in te bouwen in een overeenkomst waarvan de looptijd zich over een langere periode uitstrekt, door de schuldenaar de mogelijkheid te bieden om zijn verplichting vóór het einde van de overeengekomen termijn te voldoen zonder dat hij daarvoor enige oorzaak hoeft aan te voeren of aan te tonen.56.

Richtlijn 2014/17 drukt de bestaansreden niet uit van de door artikel 25, lid 1, van die richtlijn opgelegde vermindering als uitvloeisel van het recht op vervroegde aflossing. Deze factor, in combinatie met de afwezigheid van discussie tijdens de voorbereidende werkzaamheden, rechtvaardigt de stelling dat die aanpassing moet worden opgevat als een natuurlijk gevolg van de vervroegde aflossing, die het risico van niet-betaling voor de andere partij wegneemt of (in het geval van gedeeltelijke aflossing) vermindert. Indien de kredietnemer de nog verschuldigde rente en de andere openstaande kosten zou moeten betalen, zou dit daarenboven leiden tot een ongerechtvaardigde verrijking van de kredietgever, die zelf (zij het bij eenzijdig besluit van de andere partij) is vrijgesteld van de nakoming van zijn deel van de wederzijdse contractuele verplichtingen.57.

Ik ben daarentegen niet van mening dat de in artikel 25, lid 1, van richtlijn 2014/17 bedoelde vermindering tot doel heeft om de consument in dezelfde situatie te brengen als die waarin hij zich zou hebben bevonden indien het verleende krediet meteen al een kortere looptijd had gehad of een kleiner bedrag had betroffen.58. Het recht op vervroegde aflossing transformeert de oorspronkelijke kredietovereenkomst niet in een andere overeenkomst die had kunnen bestaan, maar maakt het mogelijk om een overeenkomst aan te passen aan omstandigheden die zich hebben voorgedaan.59.

Deze overwegingen ondersteunen mijn overtuiging, die ik reeds tot uitdrukking heb gebracht in de letterlijke uitlegging van de bepaling, dat de toepasselijke vermindering beperkt blijft tot de bedragen die de consument zou moeten betalen voor nog niet verrichte prestaties ter uitvoering van de overeenkomst zelf.

Ik twijfel er niet aan dat een andere uitlegging gunstiger zou zijn voor de consument. Maar zoals deze niet mag worden gestraft voor het vervroegd aflossen van zijn schuld60., acht ik het evenmin nodig om het recht op vermindering, waarmee richtlijn 2014/17 hem wil beschermen, zo ver te laten reiken dat hij wordt beloond61. voor een verandering die hij de andere partij oplegt62..

Om dezelfde redenen strekt mijn overtuiging zich uit tot de kosten die aan derden zijn betaald uit hoofde van belastingen, administratieve kosten of professionele diensten, zoals de waardebepaling van het onroerend goed of de bemiddeling.63.

Ik betwist niet dat aan derden betaalde kosten deel uitmaken van de totale kredietkosten: anders zou de consument niet alle informatie krijgen die hij nodig heeft om te kiezen tussen de aanbiedingen van verschillende kredietgevers.

Ik ben evenwel niet van oordeel dat het in artikel 25 van richtlijn 2014/17 neergelegde recht op vermindering als gevolg daarvan van toepassing is op kosten die geen betrekking hebben op diensten van de kredietgever die op het moment van de vervroegde aflossing nog niet zijn uitgevoerd.

Sommige van deze kosten vormen de vergoeding van unieke diensten ter voorbereiding van de toekomstige contractuele betrekking (bemiddeling). Andere dragen bij tot de instandhouding van overheidsuitgaven (belastingen) of vergoeden activiteiten of diensten van het openbaar bestuur, niet alleen in het belang van de partijen, maar ook van de samenleving als geheel en van het rechtsverkeer (inschrijving van de hypotheek). Dat deze kosten moeten worden berekend om de consument te informeren over de totale ‘prijs’ van het krediet in de zin van artikel 4, punt 13, van richtlijn 2014/17, ongeacht of hij deze rechtstreeks aan de eindontvanger betaalt of via de kredietgever, betekent — ik herhaal — niet dat zij deel uitmaken van de kosten die in geval van vervroegde aflossing zullen worden verminderd.

Ik zie geen objectieve reden waarom de evenredige kostenvermindering krachtens artikel 25, lid 1, van richtlijn 2014/17 van toepassing zou moeten zijn op bedragen die geen verband houden met tegenprestaties van de kredietgever, die deze niet uitvoert of in rekening brengt.64.Wanneer kosten bij wet op de kredietnemer drukken, is mijn overtuiging nog sterker: toepassing van het recht op vermindering op deze posten van de totale kredietkosten zou ertoe leiden dat de overheidsinstantie die de vergoeding voor de inschrijving int of verantwoordelijk daarvoor is, buiten de bilaterale betrekking tussen kredietgever en kredietnemer, die bedragen naar evenredigheid zou moeten terugbetalen.

Naar mijn mening verandert het arrest Lexitor niets aan de door mij uiteengezette zienswijze. In mijn optiek heeft het Hof uitspraak gedaan op grond van veeleer pragmatische overwegingen, die tot uiting komen in de in de punten 31 tot en met 33 ontwikkelde argumentatie. Daarbovenop komt het argument inzake de eventuele ‘onevenredige benadeling’ van de kredietgever, wiens belangen ten grondslag liggen aan de bepaling dat hij een vergoeding moet ontvangen.65.

Die argumenten mochten ter zake dienend zijn in de in die zaak geanalyseerde situatie, maar zijn hooguit algemeen toepasbaar op consumentenkredieten. In mijn opvatting zijn zij dat niet op woningkredieten.

In de eerste plaats, wat de kwestie betreft of de vermindering gemakkelijk of moeilijk toepasbaar is, herinner ik eraan dat het ESIS (dat verplicht moet worden gebruikt en dat noch de lidstaten, noch de kredietgevers mogen wijzigen) op uitgesplitste wijze de informatie over het hypothecair krediet omvat dat de consument in de precontractuele fase dient te ontvangen. In het bijzonder worden de kosten gescheiden naargelang ze al dan niet periodiek zijn; op deze manier maakt het ESIS het de consument of de rechter eenvoudiger om de te verminderen kosten vast te stellen.66.

In de tweede plaats bestaat er een wezenlijk verschil tussen de richtlijnen 2008/48 en 2014/17 wat het recht van de kredietgever betreft op vergoeding van de kosten die rechtstreeks aan de vervroegde aflossing verbonden zijn: eerstgenoemde richtlijn stelt dat recht zelf vast, terwijl de tweede richtlijn, die van toepassing is op het onderhavige geding, dat niet doet.

Dit fundamentele verschil tussen de richtlijnen 2008/48 en 2014/17 belet evenwel niet dat verband kan worden gezien tussen het begrip ‘vermindering’ ten gunste van de consument en het begrip ‘vergoeding’ ten gunste van de kredietgever.67.

Het ontbreken van een geharmoniseerde regulering van het recht op vergoeding in richtlijn 2014/17 vormt waarschijnlijk een afspiegeling van de moeilijkheid om gemeenschappelijke regels overeen te komen en vloeit uiteindelijk voort uit de verscheidenheid aan hypothecaire financieringsmechanismen en het brede scala aan beschikbare producten68., die uitdrukking geven aan de specifieke kenmerken van de financiële markten voor hypothecaire overeenkomsten in de lidstaten.

De handelingsruimte die de lidstaten wordt gelaten om de vergoeding al dan niet in te voeren voor hypothecaire kredieten kan voor de praktijk van sommige lidstaten gevolgen hebben69., waardoor de evenwichtsfactor die het Hof er in het arrest Lexitor toe heeft gebracht om te oordelen zoals het heeft geoordeeld, wordt weggenomen. Daarom — ik herhaal — kan dat arrest niet zonder meer worden geëxtrapoleerd naar dergelijke kredieten.

Het volgen van de redenering van het arrest Lexitor mag er niet automatisch toe leiden dat de vermindering die inherent is aan vervroegde aflossing zich uitstrekt tot de kosten van het hypothecair krediet die de vergoeding van een derde ten doel hebben.

Afgezien van het feit dat, zoals ik al heb opgemerkt, die kosten niet aan de orde waren in het arrest Lexitor, is het in het geval van door hypotheek gewaarborgde kredieten niet de kredietgever (in casu de bank) die deze bedragen ontvangt, en kan hij ook de hoogte ervan niet vaststellen; hij verrijkt zich er niet aan en kan ze niet manipuleren.

Ik zie dan ook geen reden om de aan derden betaalde bedragen op dezelfde wijze te behandelen als de kosten die in het arrest Lexitor zijn geanalyseerd.

Hoewel de lopende wetgevingswerkzaamheden voor de herziening van richtlijn 2008/48 geen doorslaggevend element zijn, stel ik vast dat mijn opvatting door die werkzaamheden wordt geschraagd. Zowel de Commissie in haar voorstel70. als de Raad in zijn algemene oriëntatie71. verduidelijkt dat de vermindering betrekking heeft op de rente en op de kosten die de kredietgever aan de consument oplegt. In mijn ogen is het voorstel ook van toepassing op hypothecair krediet.

Het is juist dat zich een situatie als beschreven door VKI kan voordoen: de kredietgever, om de consument een interessanter aanbod te doen, ontwerpt de overeenkomst zodanig dat hij op het eerste gezicht zelf de betaling van de kosten aan derden op zich neemt, maar brengt deze kosten vervolgens, bij het benutten van de manoeuvreerruimte waarover hij in het kader van de facturering beschikt, op verdekte wijze in rekening bij de kredietnemer.72.

Het arrest Lexitor is evenmin geschikt om paal en perk te stellen aan deze praktijk, die niet alleen frauduleus is vanuit het oogpunt van elke individuele consument, maar ook vanuit het oogpunt van een onvervalste mededinging. De vermindering die volgens het arrest Lexitor van toepassing is op alle aan de kredietgever betaalde kosten, wordt pro rata toegepast op basis van de op het moment van aflossing resterende duur van de overeenkomst. Met andere woorden, louter op basis van de Lexitor-oplossing zal de consument nooit het volledige bedrag dat de kredietgever in theorie op zich heeft genomen, maar uiteindelijk aan hem heeft doorberekend, terugbetaald krijgen.

In mijn ogen dient de wijze waarop dergelijke wanpraktijken een halt dient te worden toegeroepen die van artikel 41 van richtlijn 2014/17 te zijn: de lidstaten moeten ervoor zorgen dat de bij de richtlijn aan de consument geboden bescherming niet kan worden omzeild ‘als gevolg van de wijze waarop overeenkomsten zijn opgesteld’.

Indien het arrest Lexitor van toepassing zou worden geacht op hypothecaire kredieten, zou artikel 25, lid 1, van richtlijn 2014/17 zich verzetten tegen een nationale regeling die de evenredige vermindering als gevolg van de vervroegde aflossing van het krediet beperkt tot de kosten die afhangen van de duur van de overeenkomst. Maar zelfs in dat geval (waarbij de Lexitor-oplossing ook wordt toegepast op hypothecaire kredieten) zou de vermindering enkel betrekking hebben op de kosten die dienen om de kredietgever te vergoeden, dat wil zeggen andere kosten dan die welke aan derden zijn betaald.