3.3.2.6 Geen verkapte ambtshalve toepassing van het gezag van gewijsde op grond van een goede procesorde

PCT vorderde van De Ganzeveer betaling op grond van huurovereenkomsten. De Ganzeveer vorderde in reconventie een verklaring voor recht dat de huurovereenkomsten zijn ontbonden, alsmede schadevergoeding. De rechtbank wees vonnis, waarbij ze de zaak in conventie aanhield voor nadere informatie, met uitsluiting van tussentijds hoger beroep, en in reconventie de vorderingen van De Ganzeveer afwees. De Ganzeveer stelde hoger beroep in tegen het vonnis voor zover in reconventie gewezen hoger beroep, onder aanvulling van haar eis met een subsidiaire grondslag. Het hof overwoog dat de overeenkomsten ook niet op grond van deze nieuwe grondslag voor ontbinding of wijziging in aanmerking kwamen en bekrachtigde het vonnis in reconventie. Tegen dit arrest werd geen cassatie ingesteld. Vervolgens vulde De Ganzeveer in de zaak in conventie bij akte haar verweer aan met de stellingen waarmee zij in hoger beroep in reconventie haar eis had aangevuld. De rechtbank verwierp dit verweer gedeeltelijk. De Ganzeveer stelde daarom ook tegen dit vonnis hoger beroep in, PCT stelde incidenteel appèl in. Het hof stelde vervolgens vast, dat de aanvulling van de eis in reconventie in het eerste hoger beroep door De Ganzeveer, nagenoeg dezelfde inhoud had en hetzelfde rechtsgevolg beoogde als de aanvulling van het verweer van De Ganzeveer in conventie in eerste aanleg. Het arrest van het hof in het eerste hoger beroep, waarbij de aangevulde eis van de Ganzeveer in reconventie werd afgewezen, was inmiddels in kracht van gewijsde gegaan. Daarop overwoog het hof:

'Onder de hiervoor beschreven omstandigheden dat De Ganzeveer in dit tweede hoger beroep een (positieve) beslissing verlangt over een vraag waarover dit hof zich bij het eerste hoger beroep in een in kracht van gewijsde gegaan arrest reeds en wel in negatieve zin heeft uitgesproken, moet zulk een beroep van De Ganzeveer op bedoeld onderdeel van het beroepen vonnis en haar hiervan ingesteld hoger beroep bij dit hof in strijd met de goede procesorde worden geacht.'

In cassatie betoogde De Ganzeveer dat het hof aldus in strijd met de wet ambtshalve het gezag van gewijsde heeft toegepast. De Hoge Raad besliste daarop dat de overweging van het hof inderdaad - 'wat er zij van de door het Hof gebruikte motivering' - niet anders kon worden verstaan, en vernietigde het arrest.

'De rechter mag niet het gezag van gewijsde aan zijn beslissing ten grondslag leggen zonder dat daarop door een der pp. een beroep is gedaan. Dat een zodanig beroep is gedaan, kan niet worden aangenomen op de enkele grond dat de conclusie in hoger beroep van de verwerende partij "onmiskenbaar daartoe strekt dat de appèlrechter ten aanzien van de vraag waaromtrent in reconventie door de lagere rechter is beslist, in conventie in gelijke zin zal beslissen". Een beroep op het gezag van gewijsde behoort immers zo duidelijk te geschieden dat de wederpartij zich daartegen aan de hand van de inhoud van de ingeroepen uitspraak (...) kan verweren. Dit is in overeenstemming met de eisen van een goede rechtspleging, die - anders dan het Hof heeft overwogen - dan ook niet meebrengen dat de rechter ambtshalve op het gezag van gewijsde van eventuele eerdere beslissingen heeft te letten.' De arresten De Ganzeveer/PCT en Cooijmans/Raadschelder liggen in lijn van oudere rechtspraak van de Hoge Raad. Zo vernietigde de Hoge Raad in 1955 met zijn arrest in de zaak Mes & Bronkhorst/Miezérus4 een vonnis waarbij de rechtbank in hoger beroep eiseres alsnog niet-ontvankelijk verklaarde omdat 'elementaire beginselen onzer rechtsbedeling welke als van openbare orde worden beschouwd' er zich tegen verzetten dat een rechter, die op een bepaalde vordering binnen de kring van zijn bevoegdheid eenmaal zijn eindbeslissing gegeven heeft, op geheel dezelfde vordering, steunende op volkomen dezelfde feiten, terwijl van wijziging in de omstandigheden niet is gebleken, andermaal recht doet. De Hoge Raad oordeelde echter dat de rechter een vordering alleen dan mag afwijzen op grond van het feit, dat een gelijke vordering reeds bij een in kracht van gewijsde gegane rechterlijke uitspraak is afgewezen, indien op dat feit door de wederpartij ter afwering van de eis een beroep is gedaan.

'de aard van het gerechtelijk gewijsde er niet toe noopt en het ook zeker niet ligt in de lijn van onze burgerlijke procedure om aan te nemen, dat de rechter een hem bekend gewijsde, waarop partijen geen beroep hebben gedaan, aan zijne beslissing ten grondslag zou moeten leggen en niet een zelfstandige nieuwe beslissing zou mogen nemen.'