5.3.6.1 Inleiding

280. De Hoge Raad heeft herhaaldelijk uitgesproken dat het een fundamenteel beginsel van procesrecht is dat partijen over de wezenlijke elementen die ten grondslag liggen aan een rechterlijke beslissing, voldoende moeten zijn gehoord en niet mogen worden verrast met een beslissing van de rechter waarmee zij, gelet op het verloop van het processuele debat, geen rekening behoefden te houden.1 Uitspraken waarin de rechter dit beginsel miskende, door een zogenaamde 'verrassingsbeslissing' te geven, heeft de Hoge Raad ook wel in strijd met de goede procesorde of behoorlijke rechtspleging geacht 2

Beslissingen waarmee de rechter partijen naar het oordeel van de Hoge Raad voor een ontoelaatbare verrassing heeft gesteld, laten zich in twee categorieën onderscheiden. Ten eerste kan de ontoelaatbare verrassing zijn gelegen in de omstandigheid dat de rechter met zijn beslissing buiten de grenzen van de rechtsstrijd tussen partijen treedt. Hij geeft bijvoorbeeld aan stellingen of stukken van partijen een uitleg, waarop partijen niet bedacht behoefden te zijn, hij vernietigt een in beroep bestreden uitspraak op een grond die buiten de aangevoerde grieven ligt, of baseert zijn beslissing op feiten die niet door partijen zijn gesteld, noch in de procedure zijn gebleken en die hij ook niet ambtshalve had mogen aanvullen. Tjong Tjin Tai heeft dergelijke beslissingen als 'oneigenlijke verrassingsbeslissingen' gekwalificeerd, nu niet het 'verrassende' aspect van die beslissingen wezenlijk is voor wat er mis mee is, maar het feit dat de rechter buiten de grenzen van de rechtsstrijd is getreden en de gewraakte beslissing daarom al niet had mogen geven.3 Ten tweede kan de verrassing daarin bestaan, dat de partij ten nadele van wie hij een beslissing geeft, onvoldoende gelegenheid heeft gehad zich uit te laten over de gronden waarop hij zijn beslissing heeft gebaseerd. Deze tweede categorie beslissingen laat zich vervolgens weer splitsen4 in beslissingen waarmee de rechter een geschilpunt besliste, terwijl partijen erop mochten vertrouwen dat zij nog gelegenheid zouden krijgen zich nader uit te laten, en beslissingen waarmee de rechter, door een op zich zelf geoorloofde aanvulling van de rechtsgronden5, een beslissing geeft die niet geheel wordt 'gedekt' door het debat dat in de procedure tussen partijen is gevoerd, zonder dat dit aan partijen kan worden verweten.6

Niet zelden vindt de verrassing van partijen haar oorzaak mede in de toepassing van de devolutieve werking van het hoger beroep. Wordt een grief tegen de bestreden uitspraak gegrond bevonden, dan zal de rechter in hoger beroep vervolgens kwesties die in eerste aanleg aan de orde waren gesteld, maar nog niet of onvoldoende behandeld (bijvoorbeeld een subsidiaire grondslag van de vordering of een subsidiair verweer) moeten onderzoeken. Daarbij moet hij voorkomen dat hij die kwesties beslist, zonder partijen de gelegenheid te hebben gegeven zich daar in hoger beroep nader over uit te laten. Anderzijds dienen partijen erop bedacht te zijn dat stellingen die in eerste aanleg zijn betrokken, bij gegrondbevinding van een of meer grieven ook door de appèlrechter in de beoordeling kunnen worden betrokken.