Verhandeling

Hoe komt de Nederlandse civiele rechtspleging met de door de Straatsburgse rechtspraak opgelegde verplichtingen en de ministeriële raadgevingen uit de voeten? Wordt met andere woorden de jurisprudentiële last door de Nederlandse (overheidsen rechterlijke) autoriteiten goed gedragen of zakt men (hier en daar) door de knieën; en in hoeverre wordt de goede raad opgevolgd dan wel in de wind geslagen?

Vooropgesteld zij dat het moeilijk is een balans op te maken en het is zelfs de vraag of dat strictu sensu mogelijk is. Een relativerende opmerking is hier op zijn plaats.

Het in acht nemen van de redelijke termijn en het tegengaan of voorkomen van overbelasting van het rechterlijk apparaat laat zich niet altijd rechtstreeks van overheidswege of door individuele rechters dirigeren.

Koopmans1 heeft er in dit verband in 1989 al op gewezen (en het is nog steeds meer dan ooit, zou ik zeggen - actueel) dat onder 'overbelasting van de rechterlijke macht' niet alleen verstaan dient te worden een kwestie van kwantitatieve aard, maar ook van kwalitatieve aard: de totale druk van de onopgeloste maatschappelijke problemen is meer en meer op de schouders van de rechter komen te rusten. Hij wijst hiervoor verschillende factoren aan die als een aantal concentrische cirkels om elkaar heen liggen en met elkaar samenhangen: het feit dat justitiabelen meer en meer procederen, het feit dat de rechter thans problemen aanpakt die hij vroeger liet liggen of aan anderen overliet, dat de juristenwereld het recht niet meer als 'systeem van regels' ziet maar als een waardenstelsel (met als gevolg dat bijvoorbeeld aan de motivering van rechterlijke beslissingen hogere eisen worden gesteld), dat de steeds wassende regelgeving een toenemende druk op de rechter legt, dat de politiek haar verantwoordelijkheden niet zelden uit de weg gaat (en op het bord van de rechter legt) en ten slotte het feit dat de traditionele sociale verbanden aan betekenis hebben ingeboet, waardoor - ter oplossing van de problemen die dat met zich brengt steeds meer bij de overheid (en de rechter als onderdeel daarvan) wordt aangeklopt.

Inderdaad komt uit een in 1998 verschenen WODC-onderzoek naar de doorlooptijd in handelszaken een somber beeld van trage rechtbanken naar voren; de traagste rechtbanken zijn die met de hoogste werkvoorraden. Hammerstein verbindt aan dit belangrijkste resultaat van het onderzoek de conclusie dat indien de in het verleden opgelopen achterstanden niet worden weggewerkt, aan versnelling niet valt te denken.3 De relativerende opmerkingen van Koopmans en de weinig opbeurende conclusie van Hammerstein betekenen uiteraard niet dat men dan maar het vastdraaien van schroeven in het systeem van de (civiele) rechtspleging achterwege moet laten. Waar nodig en mogelijk is stroomlijning en verbetering een goede zaak.

Verbetering van (het systeem van) de civiele rechtspleging is sinds de invoering van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering in 1838 een bron van aanhoudende zorg van Nederlandse juristen geweest. Boon en Van der Wal geven een aardig historisch overzicht tot aan het begin van de jaren negentig van de twintigste eeuw van de voorstellen die zijn gedaan om versnelling van de civiele procedure te bewerkstelligen.4

Sindsdien hebben de ontwikkelingen niet stilgestaan. Als Jansen in zijn proefschrift uit 2000 stelt dat de kwestie van afdoening binnen een redelijke termijn niet gegarandeerd hoog op de civielrechtelijke agenda van aandachtspunten scoort,5 dan heeft hij daarbij het oog op de agenda van de rechter(lijke colleges ),6 maar niet van de wetgever en de verenigde rechtspraktijk. Het lijkt juist wel alsof sinds medio jaren negentig een en ander in een stroomversnelling is geraakt. Sinds het verschijnen van mijn dissertatie (in 1996, afsluiting van het manuscript eind 1995) heb ik heel wat in moeten halen om weer 'bij' te zijn:

Strikt genomen zou ik de hierboven beschreven ontwikkelingen, en met name de invulling die de wetgever bij de herziening van het burgerlijk procesrecht begin 2002 aan de redelijke termijn heeft gegeven, kunnen laten voor wat ze zijn. Het accent in de Straatsburgse jurisprudentie ligt immers op de rechter als procesbewaker en niet zozeer op de wetgever. Jansen beperkt zich in zijn proefschrift omtrent de redelijke termijn daarom in essentie tot een analyse van die jurisprudentie met het oog op de taakvervulling door de Nederlandse rechterlijke autoriteiten dienaangaande en vindt het opmerkelijk c.q. opvallend dat ik in 1996 het zwaartepunt heb gelegd bij de overheid als wetgever.11

Niettemin blijf ik mijn toenmalige aanpak ook nu nog verdedigbaar vinden, en wel om twee redenen. De eerste is dat - gelijk ik hiervoor (onder par. 5.13) reeds constateerde en ook Jansen onderkent12 - de hoeveelheid Nederlandse jurisprudentie van de civiele rechter waarin dieper wordt ingegaan op de redelijke termijn (en 's rechters taak daarin) niet in overvloed voorhanden is. De tweede reden is echter belangrijker: de rechter kan nog zo bezorgd zijn omtrent de voorspoedige afwikkeling van (een) civiele procedure(s), indien hem daartoe vanwege de wetgever geen juiste middelen in handen gegeven worden is het onbegonnen werk. Met het oog dáárop heeft ook aanbeveling R (2004)6 van het Comité van Ministers van de Raad van Europa het licht gezien. Het gaat daarom vooral eerst om een analyse van de wettelijke systematiek.

Voorspoedige afwikkeling van procedures door de rechter is voorts niet aan de orde zolang de bij vele gerechten bestaande achterstanden niet worden weggewerkt, waarbij de financiële en organisatorische hulp vanwege de overheid als bestuurder dan primordiaal is.

Pas als aan deze voorwaarden voldaan is, dat wil zeggen als de wettelijke systematiek en de bestuurlijke ondersteuning van de civiele rechtspraak op maat gesneden zijn, kan men toekomen aan een beoordeling van de taakvervulling door de Nederlandse civiele rechter binnen dat geheel.

Met dit in het achterhoofd stel ik mij dan ook in het hierna volgende (onverminderd) voor in de eerste plaats de taakvervulling van de Nederlandse wetgevende en bestuurlijke autoriteiten en vervolgens die van de rechterlijke instanties met betrekking tot de redelijke termijn tegen het licht te houden van de Straatsburgse plichten en raadgevingen. Waar mij dat nuttig en prikkelend voor de discussie voorkomt, zal ik daarbij tevens opvattingen uit de Nederlandse literatuur en rechtspraktijk de revue laten passeren.13

Ten aanzien van de wetgevende en bestuurlijke autoriteiten is het goed erop te wijzen (gelijk Numann doet14) dat de overheid tot op zekere hoogte een eigen belang heeft bij een voortvarend verloop van de civiele procedure:

De Straatsburgse verplichting tot een correcte organisatie van de (civiele) rechtspleging met het oog op de redelijke termijn, legt op de Nederlandse overheid een plicht van tweeërlei aard, één van wetgevend en één van bestuurlijk-politiek karakter: enerzijds dient het systeem van de (civiele) rechtspleging erop ingericht te zijn dat procedures binnen een redelijke termijn afgewikkeld kunnen worden en anderzijds behoren de (financiële) middelen die nodig zijn voor de uitvoering daarvan verschaft te worden.