4.3.5.3 Stap 2: beoordeling

De kredietwaardigheid wordt in beginsel afgestemd op het vrij besteedbaar inkomen van de consument. Voor zover de consument beschikt over onvoldoende inkomen, mag de kredietgever volgens de Hoge Raad eventueel rekening houden met het vermogen van de consument.1 In de feitenrechtspraak is echter (nog) niet voortgebouwd op die mogelijkheid. Wat betreft de uitspraken waarin het inkomen centraal staat, valt op dat meerdere rechters aansluiting hebben gezocht bij een referentiekader, doorgaans de VFN gedragscode, om te bepalen hoeveel de consument had mogen lenen. In die uitspraken gaat de rechter niet altijd automatisch na of de kredietgever dat referentiekader destijds in zijn geheel goed heeft toegepast. In plaats daarvan richt hij zich op de aspecten waarover partijen het niet eens zijn.2 Omdat de kredietwaardigheidstoets fungeert als een preventiemiddel, is echter vereist dat er met de gestelde aanpassingen sprake zou zijn geweest van overkreditering. Zo is een rechter bijvoorbeeld voorbijgegaan aan de stelling van de consument dat de kredietgever destijds heeft gerekend met onjuiste bedragen:

Hoewel de rechter doorgaans een zorgplichtschending aanneemt als de kredietgever volgens het betreffende referentiekader te veel krediet heeft verstrekt,4 moet worden bedacht dat hij eventueel tot een afwijkend oordeel kan komen. De rechter is immers niet gebonden aan de manier waarop een referentiekader naar de omstandigheden van het geval kijkt. Het is daarom mogelijk dat de rechter niet zal spreken van overkreditering, ook al is dat volgens een specifiek referentiekader wel het geval. Dit laatste volgt uit een uitspraak waarin de rechter geen zorgplichtschending aanneemt ook al heeft de kredietgever de VFN gedragscode destijds niet goed toegepast.5 Opmerkelijk is dat de rechter niet nagaat welk bedrag voortkomt uit een juiste toepassing van dit referentiekader, maar in plaats daarvan over de systematiek van de normen heenstapt en nagaat hoe groot het verschil tussen de inkomsten en de opgegeven vaste lasten daadwerkelijk is. De rechter constateert vervolgens dat de nieuwe terugbetaalplichten zorgden voor een extra uitgavenpost van ‘slechts’ €120,46. Gelet op de bestedingsruimte van de consument, ziet de rechter niet in waarom dat laatste een probleem oplevert:

Er zijn echter ook uitspraken waarin de rechter minder precies nagaat hoeveel de consument had mogen lenen. In die uitspraken lijkt de consument in algemene bewoordingen te stellen dat de kredietgever de kredietwaardigheid niet (goed) heeft getoetst. De rechter gaat dan vrij gemakkelijk akkoord met de reactie van de kredietgever waaruit volgt dat er wel degelijk een onderzoek is gedaan naar de kredietwaardigheid. De kredietgever kan dan in beginsel volstaan met een tamelijk globale weergave van de toets die hij destijds heeft uitgevoerd:

Overigens stelt de rechter zich in dit verband niet altijd even afwachtend op. Hij stelt dan hogere eisen aan het verhaal van de kredietgever ook al heeft de consument nauwelijks uitgelegd waarom zijn kredietwaardigheid destijds niet (goed) is getoetst. In die gevallen ziet de rechter feiten en omstandigheden die erop wijzen dat het betreffende krediet al vanaf het begin een te grote impact heeft gehad op de betaalcapaciteit van de consument. Een voorbeeld daarvan houdt verband met een zaak waarin het totale krediet, in de ogen van de rechter, te hoog leek gelet op de verklaring van de consument dat zij werkzaam is als lasser en met het oog op ‘het inkomen dat in die functie redelijkerwijs wordt verdiend.’8 De rechter heeft de kredietgever vervolgens opgedragen om beter uit te leggen waarom de consument destijds mocht worden aangemerkt als kredietwaardig.

In voorgaand verband is het echter van belang om te wijzen op de recente uitspraak waarin het Europese Hof concludeert dat er ambtshalve moet worden getoetst of is gehandeld conform de eisen die voortvloeien uit art. 8 van de Richtlijn consumentenkrediet.9 Dit betekent dat de civiele rechter uit eigen beweging moet nagaan of de kredietgever de kredietwaardigheid destijds op de juiste manier heeft getoetst. De rechter zal zich dus minder afwachtend kunnen opstellen dan hij in een aantal van de hiervoor besproken uitspraken heeft gedaan. Omdat art. 8 van de richtlijn is omgezet in art. 4:34 Wft en de daaraan verbonden leennormen, is het echter de vraag hoe strikt de civiele rechter zal toetsen. Wordt er ‘slechts’ ambtshalve getoetst of de kredietgever heeft gehandeld conform deze leennormen? Of wordt eventueel uit eigen beweging van de leennormen afgeweken als de omstandigheden daar, volgens de rechter, om vragen? De hiervoor aangehaalde uitspraak waarin de rechter uit zichzelf hogere eisen stelt aan het verweer van de kredietgever, laat zien dat rechters kunnen kiezen voor dat laatste.

In beginsel heeft het kredietwaardigheidsoordeel betrekking op de huidige betaalcapaciteit van de consument. Meer concreet moet de consument op het moment van toetsing beschikken over voldoende vrij besteedbaar inkomen om te kunnen voldoen aan de beoogde terugbetaalplichten. Er is echter een beperkt aantal uitspraken waarin de rechter verwacht dat de kredietgever tevens rekening houdt met concreet voorzienbare negatieve veranderingen van de betaalcapaciteit.10 Zo is bijvoorbeeld een kredietgever ten onrechte voorbijgegaan aan de mogelijkheid dat de 62-jarige consument, wegens pensionering, binnen drie jaar met een inkomensachteruitgang wordt geconfronteerd.11 De kredietgever had daarom navraag moeten doen naar de verwachte gevolgen van pensionering. Het is echter niet helemaal duidelijk wanneer een negatief scenario voorzienbaar ‘genoeg’ is voor een dergelijk toekomstgericht onderzoek. Zo is bijvoorbeeld een tijdelijk dienstverband van de consument in het ene geval wel, en in het andere geval niet voldoende geacht voor een onderzoek naar het scenario van werkloosheid.12 Voorts is niet duidelijk hoe de kredietgever in voorkomende gevallen moet omgaan met de gevolgen van een negatief scenario. Moet de kredietgever de betreffende kredietaanvraag afwijzen? Of volstaat bijvoorbeeld een waarschuwing voor de nadelige gevolgen van het krediet in dat specifieke scenario?