HR, 05-04-2022, nr. 20/02246 M

Op 14 december 2021 concludeerde ik in deze zaak en in de samenhangende zaken 20/02247 en 20/02260, die voortkomen uit een onderzoek van de Koninklijke Marechaussee naar beweerde misstanden binnen de mortiergroep van de Luchtmobiele Brigade op de Oranjekazerne te Schaarsbergen, bekend geworden als de ‘Schaarsbergen-zaak’.

In het eerste middel is door de verdachte geklaagd over de schending van het recht op een onafhankelijke en onpartijdige rechter. De aanleiding voor dit middel is een nieuwsbericht dat op 23 oktober 2020 in de Defensiekrant is verschenen – zoals geciteerd in mijn conclusie van 14 december 2021 onder 3.7 – waaruit naar voren komt dat het militaire lid van het gerechtshof, mr. G. Souer, ten tijde van de behandeling van de zaak van de verdachte formeel in dienst was van het openbaar ministerie Noord-Nederland.

Om de feitelijke grondslag van de cassatieklacht te kunnen beoordelen heeft de Hoge Raad het hof Arnhem-Leeuwarden om nadere inlichtingen ex art. 83 Wet RO verzocht. Daarbij heeft de Hoge Raad het hof gevraagd de beschikbare relevante informatie te verschaffen over in het bijzonder de volgende vragen:

“(…)

1. In welke periode is G. Souer werkzaam (geweest) bij het gerechtshof en in welke hoedanigheid?

2. Is mr. G. Souer (formeel) in dienst geweest bij het Openbaar Ministerie en zo ja,

a. in welke periode(s) was dit het geval;

b. heeft mr. Souer in de tijd dat hij werkzaam is/was bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden – voorzover bij het gerechtshof bekend – ook feitelijk werkzaamheden verricht voor het Openbaar Ministerie?

c. is hem in de tijd dat hij werkzaam was bij het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden buitengewoon verlof verleend met betrekking tot zijn functie bij het Openbaar-Ministerie en zo ja voor welke duur en voor welk deel van zijn aanstelling bij het Openbaar Ministerie was dat verlof verleend?

Indien sprake is geweest van een detachering bij de het gerechtshof zou de Hoge Raad het op prijs stellen als u een kopie van de relevante detacheringsovereenkomst verschaft.”

Dit verzoek om nadere inlichtingen heeft geresulteerd in een brief van mr. Z.J. Oosting, president van het hof Arnhem-Leeuwarden, van 12 januari 2022, waarin uitgebreid wordt ingegaan op voornoemde vragen, onderbouwd met bijlagen, waaronder een kopie van diverse detacheringsovereenkomsten. De vragen worden uiteindelijk als volgt beantwoord:

“Conclusie

Mr. G. Souer is als militair lid bij het Gerechtshof Amhem-Leeuwarden werkzaam geweest in de periode van1 september 2015 tot en met 20 oktober 2020. In die periode is hij voor zijn volledige arbeidsduur gedetacheerd geweest als actief dienend reservist specifieke deskundigheid bij het Commando Zeestrijdkrachten als hoofd van de afdeling juridische zaken. In die periode heeft mr. G. Souer feitelijk geen werkzaamheden verricht voor het Openbaar Ministerie. Volgens de detacheringsovereenkomsten die het Gerechtshof via tussenkomst van mr. G. Souer heeft kunnen bemachtigen, is in deze overeenkomsten niet specifiek opgenomen dat hem buitengewoon verlof is verleend met betrekking tot zijn functie bij het Openbaar Ministerie gedurende de periode van detachering. Maar de facto is hem dat wel voor 100% verleend, omdat zijn werkzaamheden volledig bij de Koninklijke Marine lagen.”

Namens de verdachte hebben mr. C. Grijsen en mr. D.N. de Jonge1., beiden advocaat te Almere, een aanvullende cassatieschriftuur ingediend op 15 februari 2022. In deze aanvulling hebben zij gepersisteerd bij hetgeen in het ingediende cassatiemiddel reeds is gesteld en daarop een aanvulling gegeven met betrekking tot de feitelijke grondslag van het eerste middel. Naar hun mening is sprake van een zwaarwegende aanwijzing dat de vrees bij de verdachte voor partijdigheid en afhankelijkheid van het militaire lid objectief gerechtvaardigd is.

De rolraadsheer heeft mij in de gelegenheid gesteld mij naar aanleiding van het voorgaande aanvullend uit te laten over het eerste middel. Van die gelegenheid maak ik hierbij gebruik.

In mijn conclusie van 14 december 2021 ben ik tot de slotsom gekomen dat het eerste middel slaagt omdat uit het nieuwsbericht naar voren kwam dat mr. Souer, ten tijde van de behandeling van onderhavige zaak formeel nog steeds lid was van het openbaar ministerie en bovendien kennelijk jarenlang ook daadwerkelijk als officier van justitie voor het openbaar ministerie werkzaam is geweest, hetgeen een zwaarwegende aanwijziging oplevert dat de vrees van de verdachte voor partijdigheid van het militaire lid objectief gerechtvaardigd is.

Het belangrijkste argument daarvoor is de in mijn conclusie geschetste ontwikkeling in de standpunten over de verenigbaarheid van het zijn van lid van het openbaar ministerie met het rechter-plaatsvervangerschap, die heeft geleid tot de invoering van art. 44 lid 3 Wrra in 2013. Art. 44 lid 3 Wrra houdt een absoluut geformuleerde onverenigbaarheid in, waarbij alleen bij buitengewoon verlof de rechterlijke ambtenaar werkzaam bij een tot het openbaar ministerie behorend parket rechter-plaatsvervanger mag zijn. Een detachering volstaat niet. Hoewel art. 44 lid 3 Wrra in art. 68 lid 2 RO buiten toepassing is verklaard voor het militaire lid van de militaire kamer kan uit de wetsgeschiedenis worden opgemaakt dat deze buiten toepassingverklaring is gebaseerd op de veronderstelling dat een militair lid niet tevens lid van het openbaar ministerie kan zijn. Een situatie zoals die zich in onderhavige zaak voordoet is destijds kennelijk niet voorzien. Tenslotte heb ik in mijn conclusie gewezen op rechtspraak van het EHRM waaruit kan worden afgeleid dat ook in een situatie waarin een verder verwijderd verband bestaat tussen de rechter en het openbaar ministerie, volgens het EHRM een objectieve vrees voor partijdigheid gerechtvaardigd kan zijn.

De antwoorden van het hof op de door de Hoge Raad gestelde vragen geven mij geen aanleiding terug te komen op mijn eerder ingenomen standpunt. Deze antwoorden bevestigen dat mr. Souer ruim twintig jaar werkzaam is geweest als officier van justitie en dat hij ten tijde van de behandeling van onderhavige zaak formeel in dienst was bij het Ministerie van Justitie (het openbaar ministerie) en voor 40 uur gedetacheerd was bij het Ministerie van Defensie (Commando Zeestrijdkrachten)2.. Hem is geen buitengewoon verlof verleend met betrekking tot zijn functie bij het openbaar ministerie gedurende de periode van detachering. De conclusie van de president van het hof dat het voltijdsdienstverband betekent dat mr. Souer de facto voor 100% buitengewoon verlof is verleend doet er niet aan af dat het openbaar ministerie door de detacheringsovereenkomst formeel de werkgever van mr. Souer is gebleven waardoor hij rechtspositioneel gezien nog steeds werkzaamheden mocht uitvoeren voor het openbaar ministerie, hetgeen hij ook daadwerkelijk heeft gedaan gedurende de eerste jaren van zijn detachering.3.Het enkele feit dat mr. Souer in de periode van 1 september 2015 tot en met 20 oktober 2020 waarin hij als militair lid van de militaire kamer werkzaam is geweest geen zittingen meer heeft gedaan als officier van justitie maakt vorenstaande niet anders.4.Staan blijft dat de formele aanstelling bij het openbaar ministerie voldoende grond is voor een objectief gerechtvaardigde vrees voor partijdigheid.

Ik persisteer in deze aanvullende conclusie bij de strekking van mijn eerdere conclusie dat het eerste middel gegrond is en moet leiden tot vernietiging van het bestreden arrest en tot terugwijzing naar de militaire kamer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden om op het bestaande beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG

De militaire kamer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden heeft:

(i) de officier van justitie niet-ontvankelijk verklaard in het hoger beroep, voor zover gericht tegen de beslissing ter zake van het onder 2 tenlastegelegde en voor zover gericht tegen de beslissing ter zake van de onder 3 tenlastegelegde bedreiging met het mes van [slachtoffer 1] en/of [slachtoffer 2] en/of [slachtoffer 3] .

(ii) de verdachte bij arrest van 9 juli 2020 vrijgesproken van het onder 1 tenlastegelegde en wegens 3 “medeplegen van bedreiging met enig misdrijf tegen het leven gericht, meermalen gepleegd” veroordeeld tot een taakstraf van 60 uur, subsidiair 30 dagen vervangende hechtenis, met aftrek van voorarrest;

(iii) de benadeelde partij [slachtoffer 1] niet-ontvankelijk verklaard in de vordering tot schadevergoeding tot vergoeding van immateriële schade (€ 5.000,-) en materiële schade (€ 187,20) en bepaald dat de benadeelde partij de vordering slechts bij de burgerlijke rechter kan aanbrengen.

Er bestaat samenhang met de zaken 20/02247 en 20/02260. In deze zaken zal ik vandaag ook concluderen. Deze zaken komen voort uit het onderzoek van de Koninklijke Marechaussee naar beweerde misstanden binnen de mortiergroep van de Luchtmobiele Brigade op de Oranjekazerne te Schaarsbergen. Dit onderzoek is bekend geworden als de ‘Schaarsbergen-zaak’.

Het cassatieberoep is ingesteld namens de verdachte en mr. C. Grijsen, advocaat te Almere, heeft drie middelen van cassatie voorgesteld. De middelen klagen over (1) schending van het recht om door een onafhankelijke en onpartijdige rechter te worden berecht, (2) de bewezenverklaring, mede in het licht van de gevoerde betrouwbaarheidsverweren en (3) overschrijding van de redelijke termijn in de cassatiefase.

Namens de benadeelde partij heeft mr. R.E.H. Jager, advocaat te Amersfoort, een schriftuur ingediend met een middel dat klaagt over de motivering van de beslissing van het hof de benadeelde partij niet-ontvankelijk te verklaren.

Het eerste middel klaagt over schending van het recht om door een onafhankelijke en onpartijdige rechter te worden berecht, nu het militaire lid van het hof, mr. G. Souer, ten tijde van de behandeling van de zaak - naar achteraf is gebleken - in dienst was van het openbaar ministerie Noord-Nederland, hetgeen de (objectieve) schijn wekt van afhankelijkheid en/of partijdigheid en in strijd is met art. 6 EVRM, art. 14 lid 1 IVBPR en/of art. 44 Wrra.

In de toelichting heeft de steller van het middel uiteengezet dat uit het Centraal nevenfunctieregister1.over het militaire lid van het hof, mr. G. Souer, in november 2020 slechts volgt dat deze als hoofd van de afdeling juridische zaken werkzaam is bij het Commando Zeestrijdkrachten. Toen op 23 oktober 2020 ter gelegenheid van zijn pensionering een artikel verscheen in de Defensiekrant2.kwam de verdachte ervan op de hoogte dat mr. G. Souer de laatste vijf jaar van zijn militaire carrière, en derhalve ook ten tijde van de behandeling van de onderhavige zaak, in dienst is geweest van het openbaar ministerie Noord-Nederland en vanuit deze positie is gedetacheerd als hoofd van de afdeling Juridische Zaken van de marine. Via deze constructie kon hij zijn werkzaamheden als militair blijven beoefenen. Dat zijn relatie tot- en affiniteit met het openbaar ministerie niet beperkt is gebleven tot deze formele dienstbetrekking kan volgens de steller van het middel worden afgeleid uit het feit dat mr. G. Souer in de periode van 1992 tot 2014 ook feitelijk als officier van justitie werkzaam is geweest in het arrondissement Noord-Nederland. Toen de verdachte op de hoogte raakte van de dienstbetrekking van mr. G. Souer bij het openbaar ministerie, heeft dat bij hem de schijn van vooringenomenheid en partijdigheid gewekt.

De kern van de klacht is dat er bij de behandeling van de strafzaak tegen de verdachte in hoger beroep geen sprake is geweest van berechting door een onafhankelijke en onpartijdige rechter en niet is voldaan aan het vereiste van een 'impartial tribunal' in de zin van art. 6 lid 1 EVRM en art. 14 IVBPR. Voordat ik op de inhoud van de klacht inga zal ik eerst kort aandacht besteden aan het algemene juridische kader dat voor de beoordeling van de klacht van belang is.

De vereisten van onafhankelijkheid en onpartijdigheid van de rechter zijn als zodanig niet met zoveel woorden afzonderlijk in onze nationale wetgeving vastgelegd. Wel zijn hierover verspreid over de Grondwet, de Wrra en de Wet RO en per rechtsgebied regels te vinden.3.Zo bevat het Wetboek van Strafvordering een aantal bepalingen dat functiecumulatie verbiedt (art. 268 Sv), de berechting van rechterlijke ambtenaren uit eigen ressort regelt (art. 510 Sv) en voorziet in de mogelijkheid van wraking en verschoning (art. 512-515 Sv en art. 517-518 Sv). Verder bestaan er diverse vanuit de Raad voor de Rechtspraak, de Presidentenvergadering en de NVvR geïnitieerde juridisch niet bindende richtlijnen, gedragscodes en leidraden die bedoeld zijn om de individuele rechter en het gerechtsbestuur houvast te bieden bij de invulling van de rechterlijke onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Tenslotte is er rechtspraak van het EHRM en de Hoge Raad die de onpartijdigheidseis nadere invulling geeft. In art. 6 lid 1 EVRM en 14 lid 1 IVBPR zijn de vereisten van onafhankelijkheid en onpartijdigheid expliciet opgenomen.4.

Ingevolge art. 6 EVRM heeft een ieder bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak door een onafhankelijk en onpartijdig gerecht dat bij de wet is ingesteld. De termen onafhankelijkheid en onpartijdigheid zijn nauw met elkaar verbonden maar niet inwisselbaar. De term onafhankelijkheid hangt samen met de machtenscheiding waarin de rechterlijke macht onafhankelijk van andere staatsorganen de rechtmatigheid van overheidshandelen controleert met het oog op de rechtsbescherming van de burgers. Het vereiste van onpartijdigheid ziet op de neutraliteit van de rechter ten opzichte van de te berechten zaak en de daarbij betrokken partijen. Bij de beoordeling van de (on)partijdigheid van de rechter wordt onderscheid gemaakt tussen de subjectieve en objectieve partijdigheid.5.

De subjectieve partijdigheid heeft betrekking op de instelling en overtuiging van een rechter ten opzichte van één van de partijen of de zaak en dus op de persoonlijke vooringenomenheid van de rechter. Bij de objectieve partijdigheid gaat het om de schijn van partijdigheid. Het rechterlijke optreden en de wijze waarop het gerecht is samengesteld6.moet voldoende waarborgen bieden om bij partijen elke gerechtvaardigde twijfel aan onpartijdigheid uit te sluiten, ongeacht of er daadwerkelijk in het specifieke geval sprake is van vooringenomenheid. Ook de inrichting en organisatie van de procedure bij de rechter, alsmede relaties van de rechter met derden kunnen de schijn van vooringenomenheid wekken. Het ‘gevoelen’ van een procespartij is daarbij van belang, maar niet doorslaggevend. De vrees voor partijdigheid moet objectief gerechtvaardigd zijn.7.Het EHRM heeft in dit verband in meerdere zaken overwogen dat: ‘even appearances may be important’ en ‘Justice must not only be done, it must also be seen to be done’.8.

Volgens vaste jurisprudentie van de Hoge Raad9.dient bij de beoordeling van een beroep op het ontbreken van onpartijdigheid van de rechter in de zin van art. 6 lid 1 EVRM en art. 14, lid 1 IVBPR voorop te staan dat een rechter uit hoofde van zijn aanstelling moet worden vermoed onpartijdig te zijn, tenzij zich uitzonderlijke omstandigheden voordoen die een zwaarwegende aanwijzing opleveren voor het oordeel dat een rechter jegens een verdachte een vooringenomenheid koestert, althans dat de bij de verdachte dienaangaande bestaande vrees objectief gerechtvaardigd is. Over het algemeen stelt de Hoge Raad zich in het oordeel hierover terughoudend op.10.

Tot zover de algemene uitgangspunten. Dan richt ik nu de focus op het middel in het licht van de bijzonderheden van de militaire strafrechtspraak.

De onderhavige zaak is behandeld door de militaire kamer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, bestaande uit mr. R.H. Koning als voorzitter, mr. A.J. Smit als oudste raadsheer en mr. G. Souer als militair lid. In het door de steller van het middel overgelegde11.nieuwsbericht dat op 23 oktober 2020 in de Defensiekrant is verschenen staat het volgende vermeld over mr. G. Souer:

“De met afstand, oudste actief dienende militair van ons land is met pensioen. De 66-jarige (en 4 maanden) commandeur titulair buiten dienst Gert Souer kon middels een speciale constructie 5 jaar langer blijven dan gebruikelijk, maar moest deze week toch echt afzwaaien.

Op dit moment mag een actief dienende militair tot een leeftijd van 61 jaar en 4 maanden bij Defensie blijven. Daarna kan diegene met functioneel leeftijdsontslag of verder als burgermedewerker. Voor marinejurist Souer gold een uitzondering.

“Tot voor kort was ik formeel in dienst van het Openbaar Ministerie Noord-Nederland, maar werd ik als hoofd van de afdeling Juridische Zaken gedetacheerd bij de marine. Als reserveofficier in actieve dienst kon ik het uniform blijven dragen. Zonder deze constructie had ik de dienst allang moeten verlaten. Nu komt er toch een einde aan mijn militaire loopbaan, omdat ik bij het OM de pensioengerechtigde leeftijd heb bereikt.”Souer trad op 13 augustus 1975 in dienst als adelborst voor de administratie. Na diverse opleidingen, tal van varende functies aan boord van verschillende schepen en juridische functies op de wal, koos de marinejurist begin jaren 90 tijdelijk een ander spoor.

In 1992 ben ik als officier van Justitie aan de slag gegaan. Toen dacht ik dat dit beter bij mij zou passen. Maar het marinebloed bleef stromen. In 2014 werd me gevraagd terug te keren als hoofd van de afdeling Juridische Zaken bij het Commando Zeestrijdkrachten en juridisch adviseur van de Commandant Zeestrijdkrachten. Ik was snel verkocht. Mijn werk bij Defensie heb ik altijd uitdagend en waardevol gevonden. Ook het uniform draag ik met trots.”

Op grond van het voorgaande is het aannemelijk dat mr. Souer tijdens de behandeling van de zaak in hoger beroep als militair lid van de militaire kamer fungeerde, terwijl hij in dienst was bij het openbaar ministerie. Hij is van 1992 tot 2014 officier van justitie geweest en kennelijk van daaruit gedetacheerd bij het Commando Zeestrijdkrachten als hoofd van de afdeling Juridische Zaken van de marine. Deze detacheringsconstructie lijkt te zijn ingegeven door het feit dat de pensioengerechtigde leeftijd van een dienend militair 61 jaar en 4 maanden is en de pensioenleeftijd bij het openbaar ministerie vijf jaar later ligt. Door bij het openbaar ministerie in dienst te blijven gaf deze constructie mr. Souer de gelegenheid om zijn werkzaamheden als militair en daarmee ook als militair lid van het hof, ook na het bereiken van de leeftijd van 61 jaar en 4 maanden te kunnen blijven uitoefenen.

Op grond van art. 8 Wet militaire strafrechtspraak is de militaire kamer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden bevoegd in hoger beroep te oordelen over de daarvoor vatbare vonnissen van de militaire kamers van de rechtbank Gelderland. Voor de samenstelling van de militaire kamer van het hof Arnhem-Leeuwarden, de incompatibiliteiten en nevenfuncties zijn de navolgende bepalingen van belang:

Artikel 68 lid 2 RO:

“ De militaire kamer bestaat uit twee rechterlijke ambtenaren met rechtspraak belast en een militair lid, dat bij voorkeur behoort tot het krijgsmachtdeel waartoe de verdachte behoort of behoorde. Bij de behandeling van een zaak tegen verdachten van verschillende krijgsmachtdelen bepaalt de voorzitter van de kamer uit welk krijgsmachtdeel het militaire lid afkomstig is. Op het militaire lid zijn de artikelen 7, derde lid, 12 en 13 tot en met 13g van overeenkomstige toepassing. Tevens zijn de artikelen 44, eerste, vierde tot en met achtste en tiende lid, en 44a, eerste tot en met achtste en tiende lid, van de Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren op dit lid van overeenkomstige toepassing, met dien verstande dat het bestuur van het gerecht wordt aangemerkt als zijn functionele autoriteit, dit lid voor de overeenkomstige toepassing van artikel 44, eerste en zevende lid, wordt gelijkgesteld met plaatsvervangers in hetzelfde gerecht, en de president van het gerecht ten aanzien van dit lid de bevoegdheid, bedoeld in artikel 44, zesde lid, uitoefent.”

Art. 44 Wrra:

“ 1. Rechterlijke ambtenaren, met uitzondering van de plaatsvervangers, rechters in opleiding en officieren in opleiding, kunnen niet tevens advocaat of notaris zijn dan wel anderszins van het verlenen van rechtskundige bijstand een beroep maken.

2. Een advocaat kan niet tevens werkzaam zijn als rechter-plaatsvervanger in de rechtbank in het arrondissement waarin hij kantoor houdt onderscheidenlijk als raadsheer-plaatsvervanger in het gerechtshof tot het rechtsgebied waarvan het arrondissement behoort waarin hij kantoor houdt.

3 Degene die als rechterlijk ambtenaar werkzaam is bij een tot het openbaar ministerie behorend parket, kan niet tevens werkzaam zijn als rechter-plaatsvervanger in een rechtbank of als raadsheer-plaatsvervanger in een gerechtshof. De eerste volzin is niet van toepassing gedurende de periode waarin aan hem voor het gemiddeld aantal uren per week waarvoor hij is aangesteld op zijn verzoek buitengewoon verlof is verleend.

4. Rechterlijke ambtenaren vervullen geen betrekkingen waarvan de uitoefening ongewenst is met het oog op een goede vervulling van hun ambt of op de handhaving van hun onpartijdigheid en onafhankelijkheid of van het vertrouwen daarin.

5. Rechterlijke ambtenaren stellen de functionele autoriteit in kennis van de betrekkingen die zij buiten hun ambt vervullen. Zo mogelijk geschiedt de kennisgeving zodra het voornemen bestaat tot het gaan vervullen van de betrekking. Ook indien zij geen betrekkingen buiten het ambt vervullen, stellen zij de functionele autoriteit daarvan in kennis.

6. De functionele autoriteit beoordeelt of de vervulling van de betrekking ongewenst is met het oog op de in het vierde lid genoemde gronden. Ten aanzien van de met rechtspraak belaste rechterlijke ambtenaren, niet zijnde president, wordt deze bevoegdheid uitgeoefend door de president van het gerecht waar betrokkene werkzaam is. Ten aanzien van de rechterlijke ambtenaren die tevens president zijn van een rechtbank binnen het rechtsgebied van een gerechtshof, wordt deze bevoegdheid uitgeoefend door de president van dat gerechtshof. Ten aanzien van de rechterlijke ambtenaren die tevens president zijn van een gerechtshof, wordt deze bevoegdheid uitgeoefend door de president van de Hoge Raad.

7. Bij een kennisgeving als bedoeld in het vijfde lid, eerste volzin, worden de volgende gegevens gemeld:

a. een korte omschrijving van de betrekking alsmede het soort bedrijf of instantie waar de betrekking wordt vervuld;

b. de naam van het bedrijf of de instantie waar de betrekking wordt vervuld;

c .de plaats waar de betrekking wordt vervuld;

d. of de betrekking bezoldigd is of onbezoldigd;

e. het tijdstip van aanvang en beëindiging van vervulling van de betrekking;

f. de omvang van de betrekking in uren per maand; en

g. de hoogte van de bezoldiging per jaar, aan te geven in categorieën;

met dien verstande dat de plaatsvervangers, in afwijking van de onderdelen f en g, van hun hoofdbetrekking de omvang en de hoogte van de bezoldiging niet behoeven te melden.

8. De kennisgevingen worden jaarlijks geactualiseerd.

9. Onze Minister stelt de procureur-generaal bij de Hoge Raad in kennis van de betrekkingen die de leden van het College van procureurs-generaal buiten hun ambt vervullen.

10. Bij algemene maatregel van bestuur kunnen nadere regels worden gesteld over de uitvoering van het vijfde, zevende en achtste lid.”

Ingevolge art. 68 lid 2 RO bestaat de militaire kamer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden dus uit twee rechterlijke ambtenaren die met rechtspraak zijn belast en een militair lid. Tevens is hierin bepaald dat art. 44 lid 1 lid 4 tot en met lid 8 en lid 10 Wrra op het militaire lid van overeenkomstige toepassing is. Art. 44 Wrra bevat een regeling over de onverenigbaarheden en nevenbetrekkingen van de rechterlijke ambtenaren en rechterlijke ambtenaren in opleiding om de schijn van onpartijdigheid te voorkomen. Van belang is dat de leden 2 en 3 voor het militaire lid niet van overeenkomstige toepassing zijn verklaard. Het tweede lid bepaalt dat advocaten niet tevens als rechter-plaatsvervanger werkzaam kunnen zijn in de rechtbank in het arrondissement waarin zij kantoor houden. Volgens het derde lid kunnen leden van het openbaar ministerie geen rechter-plaatsvervanger zijn, tenzij zij gedurende hun aanstelling als rechter-plaatsvervanger buitengewoon verlof hebben opgenomen. Het parket waar zij werkzaam zijn speelt daarbij geen rol.

Nu art. 44 lid 3 Wrra, in art. 68 lid 2 RO niet van overeenkomstige toepassing is verklaard op het militaire lid van de militaire kamer van het hof, is er geen wettelijke incompatibiliteit voor leden van het openbaar ministerie om als militair lid in de militaire kamer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden zitting te nemen. De vraag die het middel centraal stelt, is of de omstandigheid dat bij de behandeling van de zaak in hoger beroep een militair lid is betrokken terwijl dit lid formeel in dienst is van het openbaar ministerie desalniettemin een zwaarwegende aanwijzing oplevert dat de vrees bij verdachte voor partijdigheid van mr. Souer, objectief gerechtvaardigd is.

De steller van het middel meent dat die vraag bevestigend dient te worden beantwoord en wijst in dit verband op HR 16 november 1999, ECLI:NL:HR:1999:ZD1502, NJ 2000/335 m.nt. A.C. ’t Hart waarin de Hoge Raad volgens de steller van het middel heeft geoordeeld dat een lid van het openbaar ministerie niet als een onpartijdige rechter in de zin van art. 6 EVRM kan worden beschouwd. Ik meen dat de conclusie die de steller van het middel uit dit arrest trekt te kort door de bocht is. De Hoge Raad heeft namelijk daarin niet in zijn algemeenheid geoordeeld dat een lid van het openbaar ministerie niet als een onpartijdige rechter in de zin van art. 6 EVRM kan worden beschouwd. Het waren de concrete omstandigheden van het geval, namelijk dat een officier van justitie als rechter-plaatsvervanger was opgetreden in een strafzaak waarin een directe collega uit hetzelfde parket als behandelend officier van justitie fungeerde, die de Hoge Raad aanleiding gaven hierin een zwaarwegende aanwijzing te zien voor vooringenomenheid dan wel voor de objectief gerechtvaardigde vrees daarvoor.12.Tot een vergelijkbaar oordeel kwam de Hoge Raad ten aanzien van een raadsheer in het hof die in een eerdere fase van zijn loopbaan als officier van justitie was betrokken bij het onderzoek naar een medeverdachte van degene die terecht stond.13.

De Hoge Raad heeft zich voor zover mij bekend niet in zijn algemeenheid uitgelaten over de vraag of een lid van het openbaar ministerie als rechter- of raadsheer-plaatsvervanger kan fungeren. Dat is ook wel verklaarbaar omdat sinds 1 januari 2013 in art. 44 lid 3 Wrra is opgenomen dat leden van het openbaar ministerie niet tevens werkzaam kunnen zijn als rechter- of raadsheer-plaatsvervanger, behoudens de daarin genoemde uitzondering. Het antwoord op de vraag is dus al door de wetgever gegeven. Nu art. 44 lid 3 Wrra echter niet van toepassing is op het militaire lid van de militaire kamer van het hof Arnhem-Leeuwarden, ligt de kwestie in deze zaak weer in volle omvang op tafel.

Mijn voormalig ambtgenoot AG Fokkens heeft in zijn conclusie14.voorafgaand aan het hiervoor onder 3.11 genoemde arrest van 16 november 1999 een bespiegeling gewijd aan de vraag of de rechtspraak van het EHRM er aan in de weg staat dat ambtenaren van het openbaar ministerie als rechter-plaatsvervanger in strafzaken kunnen optreden, vanwege de schijn van partijdigheid die hierdoor kan worden opgewekt. Hij begint met een overzicht van de relevante Europese rechtspraak die van betekenis is voor een geval als het onderhavige:

“14. In de rechtspraak van het Europese Hof zijn weinig beslissingen te vinden die enige analogie vertonen met de hier aan de orde zijnde kwestie. In bijna alle zaken ging het om de vraag in hoeverre een rechter die voorafgaand aan het onderzoek ter terechtzitting in een andere hoedanigheid - als onderzoeksrechter, vervolgende ambtenaar, verwijzingsrechter, rechter in de zaak van medeverdachten e.d., zie het overzicht bij Veldt, (I), p. 125–147 - bemoeienis heeft gehad met de door hem te berechten zaak nog als onpartijdig kan worden aangemerkt. Van die zaken lijkt de zaak Piersack tegen België (EHRM 1 oktober 1982, Series A, nr. 53) het meeste op de onderhavige zaak. Eén van de leden van het Hof van Assizen dat de zaak berechtte (de voorzitter) was tevoren als 'parketmagistraat' hoofd van de sectie die belast was met de vervolging van de klager. De Belgische cassatierechter oordeelde dat er niet van enige bemoeienis van het sectiehoofd met de vervolging was gebleken, zodat diens onpartijdigheid niet in het geding was. De Commissie echter concludeerde dat het onpartijdigheidsvereiste wél geschonden was, nu, gelet op de hiërarchische organisatie van het parket, de met de zaak belaste officier van justitie onder hiërarchisch toezicht van het hoofd, genoemde parketmagistraat, stond. Het Europees Hof stelde voorop dat leden van het openbaar ministerie die zelf geen bemoeienis met de zaak hebben gehad niet zonder meer zijn uitgesloten van deelname aan de berechting van een zaak waarin 'hun' parket betrokken is geweest. Zo'n radicaal standpunt zou het praktisch onmogelijk maken van het parket over te gaan naar de rechtbank en ernstige problemen opleveren in landen waarin het gebruikelijk is dat functionarissen van de staande magistratuur frequent overgaan naar de zittende magistratuur en omgekeerd. In dit geval, nu de betreffende rechter ten tijde van het grootste deel van het voorbereidend onderzoek als hoofd van de officieren van justitie die in deze zaak met de vervolging belast waren, hen terzake aanwijzingen kon geven en bovendien een aantal stukken van deze zaak tijdens het voorbereidend onderzoek door de onderzoeksrechter ter attentie van hem naar het parket waren gezonden, was er objectief gezien reden voor twijfel van de objectiviteit van het gerecht.

15. Verder is in dit verband van belang de recente uitspraak van het Hof in de zaak Ciraklar tegen Turkije (EHRM 28 oktober 1998, 70/1997/854/1061). De klager in die zaak werd vervolgd voor deelname aan een verboden demonstratie, gebruik van geweld tegen de politie en het maken van separatistische propaganda. Hij was berecht door een college waarvan een militaire rechter deel uitmaakte. De Commissie oordeelde dat er van schending van het onpartijdigheidsvereiste sprake was. Deelname van een militaire rechter in deze zaak '(…) could be interpreted as an intervention by the armed forces in the field of civil justice'. Het Hof maakte een vertaalslag voor wat betreft het strafbare feit en stelde allereerst dat Ciraklar is vervolgd 'for offences regarded ipso facto as directed against Turkey's territorial or national integrity, the democratic order or national security'. Alhoewel de deelname van een militaire rechter met waarborgen is omkleed, doorstond de gang van zaken de objectieve toets niet, zo oordeelde het Hof. Het Hof overwoog:

'Firstly, the judges in question are servicemen who still belong to the army, which in turn takes its orders from the executive. Secondly, they remain subject to military discipline and assessment reports are compiled on them for that purpose. Decisions pertaining to their appointment are to a great extent taken by the administrative authorities and the army. Lastly their term of office as National Security Court judges is only four years and can be renewed.'

16. Ten slotte noem ik in dit verband de zaak Padovani tegen Italië (EHRM 6 juni 1991, Series A, nr. 257 B). In die zaak was conform het Italiaanse Wetboek van Strafvordering een verkorte procedure gevolgd. In die procedure werd de op heterdaad betrapte verdachte - hij werd aangehouden in het bezit van gestolen goederen en vervolgd ter zake van heling - voorgeleid aan de pretore, die verdachte hoorde, een bevel tot voorlopige hechtenis gaf, een behandeling van de zaak ter terechtzitting gelastte en vervolgens de verdachte berechtte en veroordeelde. De Commissie was van oordeel dat 'irrespective of the pretore's actual conduct in concreto, the functions of investigation and judgment were fundementally incompatible'. Het Hof besliste echter anders. Nu het onderzoek van de pretore zich in deze zaak had beperkt tot het horen van de verdachte na hun arrestatie en de rechter zijn bevel tot voorlopige hechtenis onder meer had gegrond op verdachtes eigen verklaringen, waren er geen objectief gerechtvaardigde redenen om de onpartijdigheid van de pretore in twijfel te trekken. Daarbij overwoog het Hof dat de pretore hier handelde overeenkomstig de regels van een speciaal met het oog op de berechting van op heterdaad ontdekte strafbare feiten in het leven geroepen procedure.

17. Zoals ik hierboven al opmerkte biedt de rechtspraak van het Hof geen directe aanknopingspunten voor de beoordeling van het middel. De zaak Padovani lijkt mij in zoverre van betekenis dat het Hof de wettelijke inrichting van de rechtspraak een factor van belang acht voor de beantwoording van de vraag in hoeverre een cumulatie van functies - in die zaak was de pretore niet alleen rechter, maar ook 'officier van justitie' voor zover hij de beslissing tot het aanbrengen van de zaak ter terechtzitting nam - aanvaardbaar is. Uit de zaak Piersack kan worden afgeleid dat de omstandigheid dat een rechter ten tijde van het vooronderzoek lid van het openbaar ministerie was op zich geen reden vormt om aan zijn onpartijdigheid te twijfelen, indien er geen aanwijzingen zijn dat hij met die zaak als lid van het openbaar ministerie enige bemoeienis kan hebben gehad. Daarbij heeft het Hof oog voor de omstandigheid dat in diverse rechtssytemen het frequent overgaan van leden van het openbaar ministerie naar de zittende magistratuur en omgekeerd gebruikelijk is. Dat betekent nog niet dat het volgens het Hof ook aanvaardbaar is dat een lid van het openbaar ministerie tevens optreedt als rechter (-plaatsvervanger) in zaken waarbij leden van zijn parket betrokken zijn, indien hij als lid van het openbaar ministerie geen enkele bemoeienis heeft gehad. Dat zou gelet op de beslissing in de zaak Padovani aanvaardbaar kunnen zijn indien het nationale rechtssysteem zo is ingericht dat leden van het openbaar ministerie ook als rechter kunnen optreden. De beslissing in de zaak Ciraklar wijst uit dat er dan wel voldoende garanties moeten zijn om hun onafhankelijkheid ten opzichte van de vervolgende overheid te waarborgen.”

In aanvulling op de rechtspraak die Fokkens bespreekt kan nog worden gewezen op een uitspraak van het EHRM van 26 juli 2011 in de zaak van Huseyn e.a. tegen Azerbeidzjan.15.In die zaak was de broer van de ene rechter werkzaam als lid van het openbaar ministerie en werkte de zoon van de andere rechter op het parket voor de officier van justitie die het onderzoek in desbetreffende zaak had gedaan. Ook al waren er geen aanwijzingen dat de broer en zoon enige bemoeienis hadden gehad met de strafzaak achtte het EHRM de vrees van de klager voor een gebrek aan onpartijdigheid objectief gerechtvaardigd:

“168. As to the alleged lack of impartiality on the part of Judge Ibayev, the Court observes that the applicants’ fears were based on the fact that his son was an employee of the Prosecutor General’s Office who was directly subordinate to the prosecutor who had served as a head of the investigation team in the applicants’ case. Given that Judge Ibayev’s son had never been assigned to work on the applicants’ case, the Court considers that this part of the complaint, if viewed separately, concerns a situation where Judge Ibayev’s link with one of the parties to the proceedings might be seen as too remote to objectively justify any fears of lack of impartiality on his part. However, taking into account the fact that both Judges Aleskerov and Ibayev were members of the same three-judge panel of the Assize Court that heard the applicants’ case, the Court considers it inappropriate to view the applicants’ objections in respect of each of these judges independently of each other. The Court considers that, however insignificant and remote the link of Judge Ibayev with the prosecution might have been considered if viewed separately, in the specific context of the present case his situation at least compounded the justified fears mentioned above as to the Assize Court’s lack of impartiality arising from the situation of Judge Aleskerov.

169. The foregoing considerations are sufficient to enable the Court to conclude that the composition of the Assize Court was not such as to guarantee the appearance of its impartiality and that it failed to meet the Convention standard under the objective test.”

Wat de Nederlandse situatie betreft schrijft Fokkens dat enerzijds het openbaar ministerie in het kader van de strafrechtelijke handhaving van de rechtsorde een - onpartijdige en niet vooringenomen - bijdrage dient te leveren aan de waarheidsvinding en behoort in te staan voor de rechtmatigheid van opsporing en vervolging.16.Van de andere kant ziet hij ook problematische kanten aan de vervulling van het rechter-plaatsvervangerschap door leden van het openbaar ministerie. Hij wijst er in dit verband op dat het openbaar ministerie in toenemende mate als één organisatie optreedt met een landelijk vervolgingsbeleid en richtlijnen die zien op de strafeis, hetgeen aanleiding kan geven tot twijfel over de mate waarin een officier van justitie die in een strafzaak als rechter-plaatsvervanger optreedt, onafhankelijk is van het openbaar ministerie17.en vervolgt:

“23. (…)De beslissing in de zaak Padovani geeft geen sterk argument voor de aanvaardbaarheid. Er is immers geen bepaling in de Wet RO die voorziet in de benoeming van officieren van justitie/advocaten-generaal als rechter-plaatsvervanger. Zij kunnen als zodanig benoemd worden omdat zij voldoen aan de wettelijke vereisten voor benoembaarheid en er geen bepaling is die inhoudt dat hun benoeming wettelijk niet is toegestaan, zoals art. 44 Wet rechtspositie rechterlijke ambtenaren een aantal functies noemt die rechterlijke ambtenaren niet als beroep mogen uitoefenen. De enige bepaling die erop duidt dat er geen absolute waterscheiding is tussen het openbaar ministerie en de zittende magistratuur is art. 6c18.Wet RO, dat bepaalt dat bij afwezigheid of ontstentenis van de (waarnemend) ambtenaren van het openbaar ministerie de dienst wordt waargenomen door een van de raadsheren of rechters aangewezen door de president van het college. Ook is er geen sprake van een overgang van een functionaris van het openbaar ministerie naar de zittende magistratuur zoals het Hof in Piersack in beginsel aanvaardbaar achtte. Wel kan worden verwezen naar de al decennia bestaande situatie dat officieren van justitie en advocaten-generaal als rechter- of raadsheer-plaatsvervanger optreden terwijl dit nimmer heeft geleid tot twijfel aan hun onpartijdigheid in de zaken waarin zij als rechter optraden. Verder wijs ik erop dat voor zover het gaat om de RAIO-opleiding, welke opleiding door ongeveer 40% van de rechters en officieren van justitie is gevolgd, rechters en officieren van justitie grotendeels dezelfde opleiding krijgen. Dit wettigt de conclusie dat, hoewel niet uitdrukkelijk is voorzien in het optreden van ambtenaren van het openbaar ministerie als rechter-plaatsvervanger, benoeming van officieren van justitie en advocaten-generaal als rechter- of raadsheer-plaatsvervanger past binnen de rechterlijke organisatie van dit moment.

24. Op grond van de beslissing van het Hof in de zaak Ciraklar dient verder vast te staan dat er voldoende waarborgen zijn voor de onafhankelijkheid van een rechter-plaatsvervanger die tevens lid is van het openbaar ministerie ten opzichte van de uitvoerende macht. Ik meen dat die garanties voldoende aanwezig zijn. Niet alleen is een rechter-plaatsvervanger voor het leven benoemd (art. 36, lid 1, 51 lid 1 en 62 lid 1 Wet RO), ook voor hem gelden als hij als rechter functioneert de voorschriften van artikel 11 e.v. Wet RO ten aanzien van ontslag en het in de artikelen 14 e.v. van die wet geregelde toezicht en klachtrecht. Verder is de officier van justitie/advocaat-generaal, zoals hierboven is opgemerkt, in zijn functie van ambtenaar van het openbaar ministerie gehouden zaken onpartijdig te beoordelen, waardoor het onpartijdige karakter van rechterlijk werk in het verlengde ligt van zijn gewone beroepsuitoefening. Tenslotte is ook hij door zijn functie en opleiding doordrongen van de onafhankelijkheid en onpartijdigheid die van de rechter wordt verwacht.”

De conclusie van Fokkens is, dat de inzet van ambtenaren van het openbaar ministerie als rechter-plaatsvervanger in strafzaken op zichzelf niet onverenigbaar is met het recht op berechting door een onafhankelijke en onpartijdige rechter. Deze beschouwing dateert echter van meer dan 20 jaar geleden. De opvattingen over de vraag of het zijn van lid van het openbaar ministerie verenigbaar is met het uitoefenen van een rechterlijke functie zijn sindsdien verder geëvolueerd in die zin dat het roer inmiddels is omgegooid.

Met ingang van 1 januari 2013 is de Nederlandse wetgeving, meer in het bijzonder de Wrra, op dit punt gewijzigd zoals hiervoor onder 3.9 is geciteerd.19.

De aanleiding voor het wetsvoorstel wijziging Wrra van 14 december 200420.was het maatschappelijk debat over de onpartijdigheid en integriteit van rechterlijke ambtenaren. In 2000 en 2001 heeft het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) twee onderzoeken uitgevoerd naar de nevenbetrekkingen die binnen de rechtsprekende macht werden vervuld. In het najaar van 2002 heeft het WODC het onderzoeksrapport “Schijn van partijdigheid” gepubliceerd.21.Naar aanleiding van de uitkomsten van de WODC-onderzoeken zijn er wijzigingen van de Wrra voorgesteld met als doel het versterken van het vertrouwen in de onafhankelijkheid, onpartijdigheid en integriteit van de rechterlijke macht. In het wetsvoorstel werden aanvullingen gegeven op de regeling inzake nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren.22.In 2007 is er een aantal amendementen op dit wetsvoorstel ingediend.23.

In één van deze amendementen (nr. 10)24.werd een verbod voorgesteld voor rechterlijke ambtenaren van het openbaar ministerie om tevens als rechter-plaatsvervanger werkzaam te zijn, tenzij aan betrokkene buitengewoon verlof is verleend. Volgens de toelichting was het amendement bedoeld de schijn van afhankelijkheid en partijdigheid te vermijden.

De Raad van State heeft in een algemene opmerking over de context van de voorgestelde amendementen in zijn advies opgemerkt dat het bij de beoordeling van de positie van de rechter-plaatsvervanger in hoofdzaak gaat om het vereiste van onpartijdigheid, en dat art. 6 lid 1 EVRM daarbij een belangrijk uitgangspunt vormt. Ten aanzien van het amendement nr. 10 schrijft de Raad van State (met weglating van noten):

“Bij de benoeming van een officier van justitie tot rechter-plaatsvervanger vergt het aspect van de onafhankelijkheid bijzondere aandacht. Weliswaar treedt de individuele officier van justitie in hoge mate zelfstandig op, maar het is onmiskenbaar dat hij als vervolgende instantie functioneert binnen de hiërarchie van het openbaar ministerie. Hij is uit dien hoofde gebonden aan binnen het openbaar ministerie geldende algemene richtlijnen en dient ook specifieke aanwijzingen op te volgen. Wanneer de officier van justitie zijn rol als vervolgende instantie combineert met die van rechter in strafzaken, kan bij de justitiabele twijfel ontstaan of hij in zijn incidentele optreden als rechter geheel onafhankelijk is. Mede in aanmerking nemend dat het amendement voortbouwt op een beleidslijn die naar verluidt breed wordt gevolgd, onderschrijft de Raad met het oog op het vertrouwen in de onafhankelijkheid van de rechter het amendement.

Echter, in het wetsvoorstel wordt een uitzondering voorzien voor functioneel verlof op eigen verzoek van een lid van het openbaar ministerie. Het College van procureurs-generaal heeft in het over dit amendement uitgebrachte advies gepleit voor behoud van de mogelijkheid door middel van een plaatsvervangerschap de geschiktheid van rechterlijke ambtenaren van het openbaar ministerie voor de zittende magistratuur te kunnen beoordelen. De Raad geeft in overweging de uitzondering in het amendement te beperken tot die rechtbanken waar de officier van justitie actief werkzaam is.”25.

Met de opmerking dat het amendement voortbouwt op een beleidslijn, die naar verluidt reeds breed wordt gevolgd, doelt de Raad van State neem ik aan op de elders in de stukken aangeduide informatie van de Raad voor de Rechtspraak dat in de rechtspraktijk al conform het voorgestelde amendement wordt gehandeld. In de Leidraad nevenfuncties voor rechterlijke en gerechtsambtenaren was toentertijd onder meer als aanbeveling opgenomen dat het ongewenst is dat leden van het openbaar ministerie optreden als strafrechter, tenzij zij voor de omvang van hun aanstelling bij een gerecht zijn gedetacheerd. Deze aanbeveling zou blijkens de toelichting op de aanbeveling komen te vervallen, als het voorliggende wetsvoorstel zou worden aangenomen en in werking zou zijn getreden.26.Inmiddels is deze aanbeveling inderdaad uit de Leidraad verdwenen.27.

De door de Raad van State bepleite beperking van de uitzondering tot rechtbanken waar de officier van justitie actief is, is niet overgenomen. Sinds 1 januari 2013 geldt dus art. 44 lid 3 Wrra waarin is opgenomen dat leden van het openbaar ministerie niet als rechter-plaatsvervanger kunnen optreden tenzij aan hen buitengewoon verlof is verleend.

Zoals gezegd zijn art. 44 lid 2 en 3 Wrra niet van overeenkomstige toepassing op het militaire lid van de militaire kamer van het hof Arnhem-Leeuwarden. De steller van het middel merkt hierover op dat het uitsluiten van deze twee leden een logisch gevolg lijkt te zijn van het feit dat militaire leden normaliter niet ook advocaat of officier van justitie zullen zijn, aangezien zij nu juist bij een onderdeel van de krijgsmacht in dienst moeten zijn.

Ik denk ook dat het in onderhavige zaak gaat om een situatie die de wetgever niet heeft voorzien. Dat valt af te leiden uit de wetsgeschiedenis van art. 68 lid 2 RO. Tijdens de behandeling van het wetsvoorstel tot wijziging van de Wrra zijn voorstellen gedaan om de regeling inzake nevenbetrekkingen van rechterlijke ambtenaren in de wet RO te wijzigen.28.In dat verband is ook de positie van deskundigen die deel uitmaken van meervoudige bijzondere kamers van rechtbanken en gerechtshoven besproken. Daarbij is voorgesteld dat voor deze deskundige leden een regeling inzake hun nevenbetrekkingen komt te gelden die zo veel mogelijk gelijk is aan die voor rechterlijke ambtenaren met rechtspraak belast in de (nieuwe) art. 44 en 44a van de Wrra. Uit de toelichting blijkt dat bij het benoemen van uitzonderingen op die bepalingen van de Wrra de deskundigen gelijkgesteld zijn aan rechter-plaatsvervangers die hun hoofdbetrekking “buiten de rechterlijke macht vervullen”.29.In dat licht moet ook de gelijktijdig ingevoerde aanpassing van art. 68 lid 2 RO worden bezien waarin art. 44 lid 3 Wrra buiten toepassing is gelaten. Het staat niet met zoveel woorden in de wetsgeschiedenis, maar aannemelijk is dat men er hierbij van uit is gegaan dat militaire leden gelijk kunnen worden gesteld aan rechter-plaatsvervanger die hun hoofdbetrekking buiten de rechterlijke macht vervullen. Aan de mogelijkheid dat een militair lid tevens tot het openbaar ministerie behoort is kennelijk helemaal niet gedacht.

De hamvraag in onderhavige zaak blijft of de omstandigheid dat het militaire lid tijdens de berechting door de militaire kamer van het hof Arnhem-Leeuwarden formeel nog steeds in dienst was bij het openbaar ministerie een zwaarwegende aanwijzing oplevert dat de vrees bij de verdachte voor partijdigheid van het militaire lid objectief gerechtvaardigd is?

Ik meen, met de steller van het middel, dat deze vraag positief moet worden beantwoord.

Het belangrijkste argument daarvoor is de hiervoor geschetste ontwikkeling in de standpunten over de verenigbaarheid van het zijn van lid van het openbaar ministerie met het rechter-plaatsvervangerschap, die heeft geleid tot de invoering van art. 44 lid 3 Wrra in 2013. Zoals hiervoor beschreven was er toen reeds lange tijd een terugkerend debat gaande over de onpartijdigheid en integriteit van rechterlijke ambtenaren. Uit een enquête die het WODC in het kader van zijn onderzoek begin 2000 heeft gehouden onder rechters, leden van het openbaar ministerie, advocaten en bestuursrechtelijke hulpverleners werd de functiecombinatie rechter en lid van het openbaar ministerie het vaakst (54%) onverenigbaar genoemd.30.Ook de Raad van State onderschrijft deze incompatibiliteit en verwijst in dit verband naar de hiërarchie van het openbaar ministerie en de gebondenheid van de officier van justitie aan richtlijnen.31.Uit de parlementaire geschiedenis blijkt bovendien dat dit in lijn is met de reeds langer bestaande rechtspraktijk. Art. 44 lid 3 Wrra houdt een rigoureus geformuleerde onverenigbaarheid in, waarbij alleen bij buitengewoon verlof de rechterlijke ambtenaar werkzaam bij een tot het openbaar ministerie behorend parket rechter-plaatsvervanger mag zijn. Een detachering volstaat niet.

Een ander argument is dat uit de wetsgeschiedenis kan worden opgemaakt dat de buiten toepassing verklaring van art. 44 lid 3 Wrra in art. 68 lid 2 RO kennelijk is gebaseerd op de veronderstelling dat een militair lid niet tevens lid van het openbaar ministerie kan zijn. Een situatie zoals die zich in onderhavige zaak voordoet is kennelijk niet voorzien.

Uit de hiervoor aangehaalde uitspraak van het EHRM in de zaak Huseyn e.a. tegen Azerbeidzjan (zie onder 3.15) kan worden afgeleid dat ook in een situatie waarin een verder verwijderd verband bestaat tussen de rechter en het openbaar ministerie, volgens het EHRM een objectieve vrees voor partijdigheid gerechtvaardigd kan zijn.

Mr. Souer, was ten tijde van de behandeling van onderhavige zaak formeel nog steeds lid van het openbaar ministerie. Daar komt bij dat mr. Souer kennelijk jarenlang ook daadwerkelijk als officier van justitie voor het openbaar ministerie werkzaam is geweest.

Alles afwegend meen ik dat deze omstandigheden een zwaarwegende aanwijzing dat de vrees van de verdachte voor partijdigheid van het militaire lid objectief gerechtvaardigd is.

Het eerste middel slaagt en dat zou betekenen dat de andere middelen geen bespreking meer behoeven. Voor het geval de Hoge Raad tot een ander oordeel komt zal ik de overige middelen toch behandelen.

Het tweede middel klaagt dat (i) het hof de bewezenverklaring van het medeplegen van (verbale) bedreigingen met enig misdrijf tegen het leven gericht van [slachtoffer 1] , [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] , ontoereikend en in ieder geval onvoldoende begrijpelijk heeft gemotiveerd althans (ii) dat het hof is afgeweken van het door de verdediging naar voren gebrachte uitdrukkelijk onderbouwde standpunt met betrekking tot de betrouwbaarheid van de verklaringen van de door [slachtoffer 1] , [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] afgelegde verklaringen, mede vanwege de inhoud en indringendheid van de naar voren gebrachte argumenten en in het licht van het oordeel van het hof dat dezelfde verklaringen van voornoemde personen niet aan het bewijs kunnen bijdragen waar zij betrekking hebben op de bedreiging met een wapen zonder daarvoor een toereikende en begrijpelijke motivering te geven.

Ten laste van de verdachte is onder 3 bewezen verklaard dat:

“hij in de periode van 1 mei 2013 tot en met 8 juni 2013, in/op de Oranjekazerne te Schaarsbergen, gemeente Arnhem, tezamen en in vereniging met een ander, [slachtoffer 1] en/of [slachtoffer 3] en/of [slachtoffer 2] (telkens) heeft bedreigd met enig misdrijf tegen het leven gericht doordie [slachtoffer 1] en/of [slachtoffer 3] en/of [slachtoffer 2] (telkens) opzettelijk dreigend de woorden toe te voegen 'ik kom je kapot maken' en/of 'ik maak je kapot' en/of 'ik wacht je bij de poort op' en/of 'ik kom je moeder opzoeken' en/of 'ik weet waar je woont' en/of 'wij pakken jou als je gaat lullen' en/of 'als jij naar de kapitein gaat, wacht ik je vrijdag buiten de poort op en steek ik je kapot. En denk maar niet dat dit een geintje is' en/of 'ik schiet je dood' en/of' je krijgt kankerklappen', althans woorden van gelijke dreigende aard of strekking.”

Deze bewezenverklaring is gebaseerd op de volgende bewijsmiddelen:

“1. Het (…) proces-verbaal van verhoor aangever (…), opgemaakt op 10 oktober 2017, (…) inhoudende (…) de verklaring van aangever [slachtoffer 1] :Opmerking verbalisanten: Dit verhoor betreft een aangifte/melding van onder andere bedreiging in dienst bij de luchtmobiele brigade te Schaarsbergen, over een periode in 2013.Ik ben volgens mij in 2012 of 2013 in Schaarsbergen gaan werken. Ik kreeg regelmatig doodsbedreigingen.Ik heb ooit eens geklaagd bij een sergeant-majoor over wat mij allemaal is overkomen. Dit werd in eerste instantie verteld aan hem door collega [slachtoffer 3] , en die sergeant-majoor heeft mij, [slachtoffer 2] en [slachtoffer 3] toen bij zich geroepen en gevraagd ons verhaal te doen. Hij zei toen dat het allemaal niet normaal was. Maar vervolgens vertelde hij het ’s avonds in de bar aan iedereen in de groep. De volgende dag werd ik in de wapenkamer bedreigd door de jongens. Ze zeiden dingen als ‘snitch’ en ‘we maken je dood’. Ik ben zo vaak bedreigd, het was constant. Er waren allerlei soorten bedreigingen. Met doodschieten, ‘we maken je kapot’, ‘ik steek je’, ‘je krijgt kankerklappen’. Dat soort dingen. Ik wil van deze bedreigingen aangifte doen. [medeverdachte 1] heeft me meermaals bedreigd. Ook met geweld. Soms greep [verdachte] me vast en bedreigde me dan.

2. Het (…) proces-verbaal van verhoor getuige (…), opgemaakt op 21 augustus 2017 (…) inhoudende (…) de verklaring van getuige [slachtoffer 3] :Ik ben in februari 2013 in Schaarsbergen begonnen bij 12 Alfa. Ik heb [medeverdachte 1] wel eens [slachtoffer 1] zien bedreigen. Dit was in de wapenkamer, de dag nadat wij bij de sergeant-majoor [betrokkene 1] hadden gemeld hoe het er binnen de eenheid aan toe ging. [medeverdachte 1] zei: “Ik steek je voor je flikker als je nog één keer over ons lult tegen iemand anders. En denk niet dat ik een geintje maak”. Ook zei [verdachte] op dat moment dat hij dat niet hier ging doen, maar dat hij [slachtoffer 1] buiten de poort wel een keer zou opzoeken. Tegen mij is door [verdachte] en [medeverdachte 1] toen ook gezegd dat ze ons zouden pakken als we zouden lullen.

3. Het (…) proces-verbaal van aangifte (…), opgemaakt op 11 december 2017, (…) inhoudende, (…) de verklaring van aangever [slachtoffer 3] :

De CSM is sergeant-majoor [betrokkene 1] . [slachtoffer 2] (het hof begrijpt: [slachtoffer 2] ) kwam met het idee om naar de CSM te gaan. Het was ’s avonds na etenstijd. We zijn naar zijn kantoor gelopen. We hebben gevraagd of we met hem konden spreken. We hebben bij hem aangegeven dat er nogal wat speelde en dat we dat wilden vertellen. We hebben aangegeven dat we dat in eerste instantie niet durfden. Dat heb ik allemaal op papier gezet bij de sergeant-majoor. [slachtoffer 2] had verteld over de mishandelingen en [slachtoffer 1] over zijn mishandelingen. De CSM reageerde er niet echt op. We zouden nog van hem horen. Hij vroeg nog of hij het lijstje mocht houden. We zijn toen terug naar de kamer gegaan. We hoorden een hard gelach van uit de compagniesbar. Toen hoorden we [betrokkene 1] , [betrokkene 2] , [verdachte] en [medeverdachte 1] praten. We zijn gaan kijken en toen zagen we dat [betrokkene 1] het briefje in zijn hand had en hier met een fles bier in zijn hand over aan het praten was met [betrokkene 2] , [verdachte] en [medeverdachte 1] . De volgende dag werd er tegen ons geroepen ‘vuile snitch’ en ‘verrader’. Dat is allemaal in dezelfde twee dagen gebeurd. Ik ben door [medeverdachte 1] en [verdachte] bedreigd. We hadden appel gehad en moesten daarna verzamelen bij de wapenkamer. We stonden in een halve cirkel om een tafel heen. De groep ging om [slachtoffer 1] heen staan. [betrokkene 3] stond achter hem. [verdachte] en [medeverdachte 1] stonden naast [betrokkene 3] . We kregen een preek van [betrokkene 2] . [slachtoffer 1] werd uitgescholden door iedereen. [verdachte] heeft toen een mondelinge bedreiging naar mij gemaakt. Hij zei dat als ik naar de kapitein zou gaan, hij mij vrijdag buiten de poort op zou wachten en kapot zou steken. Op dat moment was heel de groep op ons aan het schelden, maar voornamelijk op [slachtoffer 1] . We kregen allemaal doodsbedreigingen naar ons hoofd. [verdachte] bedreigde mij dat wanneer ik met de feiten waarmee ik bij de CSM was geweest, naar de kapitein zou gaan, hij mij buiten de poort dood zou steken. Hij zei er ook bij dat ik niet moest denken dat hij een geintje maakte.

We gingen uit de wapenkamer. Ik liep met [medeverdachte 1] over de parkeerplaats. [medeverdachte 1] zei toen tegen mij dat hij echt serieus was en dat hij mij kapot zou steken als ik ermee naar de kapitein ging.Bij die bedreiging in de wapenkamer voelde het echt als een bedreiging, omdat wij al bij de CSM waren geweest en de hele groep boos was.

4. Het (…) proces-verbaal van verhoor getuige (…) opgemaakt op 21 augustus 2017, (…) inhoudende (…) de verklaring van getuige [slachtoffer 2] :

Ik ben eind 2012 in Schaarsbergen gaan werken.Mij wordt voor gehouden dat [slachtoffer 1] verklaarde over bedreigingen en mij wordt gevraagd wat ik daarover kan vertellen. Ja, de wapenkamer bijvoorbeeld. Dat was de avond nadat wij het ook echt voor hem zijn op gaan nemen. [verdachte] , [betrokkene 2] en [medeverdachte 1] hebben toen samengespannen tegen [slachtoffer 1] . Hij moest iets doen en dat wilde hij niet. Toen kwamen de bedreigingen. Hij kreeg veel doodsbedreigingen, dat ze hem kapot zouden maken en hem thuis zouden opzoeken.We hebben melding gemaakt bij [betrokkene 1] naar aanleiding van de bedreigingen aan ons adres. De volgende dag wisten ze dat wij dat waren geweest die melding hadden gemaakt. Toen werd het nog veel erger. We waren snitches.

5. Het (…) proces-verbaal van aangifte (…) opgemaakt op 13 januari 2018, (…) inhoudende (…) de verklaring van aangever [slachtoffer 2] :[betrokkene 1] is de sergeant-majoor van 12 Alpha. [slachtoffer 3] (het hof begrijpt: [slachtoffer 3] ), [slachtoffer 1] en ik hebben alles bij hem aangekaart. We hebben een lijstje gemaakt met wat ons overkomen is. We waren er klaar mee en wilden er melding van maken. Sergeant-majoor [betrokkene 1] zat in de bar. We hebben hem opgehaald en zijn boven in de gang gaan zitten, dat is in de gang waar ook zijn kantoor is. We hebben het vluchtig aangekaart en het lijstje met incidenten gegeven. Hij zei toen dat we er morgen op terug moesten komen. We zijn later weer terug gegaan naar hem om nog wat te zeggen. Toen kwamen we daar in de bar en we zagen hem met dat briefje lachen en wapperen. Daar zat onze groep in zijn geheel bij. Je hoorde hem zeggen dat de jongens, wij dus, bij hem waren geweest en dat hij een briefje van ons had gekregen. De volgende dag hebben we nog met hem gepraat. Daarna werden we op appel voor snitch uitgemaakt.

[verdachte] heeft vaak genoeg gezegd, toen hij wist van het briefje dat wij aan [betrokkene 1] gegeven hebben, dat hij mij zou pakken als ik hiermee door zou gaan. [medeverdachte 1] heeft dat ook gedaan. [medeverdachte 1] zei ook dat hij mij buiten de poort zou pakken.Dit heeft plaatsgevonden op de Oranjekazerne.

6. Het (…) proces-verbaal van verhoor getuige/aangever (…), opgemaakt op 21 juni 2018, (…) inhoudende, (…) de verklaring van getuige/aangever [slachtoffer 2] :Het was voornamelijk [medeverdachte 1] . Die riep constant dingen als ‘ik kom je kapot maken, ‘ik wacht je bij de poort op!’ en ‘ik kom je moeder opzoeken’. Dat deed hij ook bij mij en bij [slachtoffer 3] .Vooral toen bleek dat wij hadden gepraat bij de CSM.[medeverdachte 1] riep constant dat soort dingen. Hij zei dan dat hij wist waar ik woonde.

7. Het (…) proces-verbaal van verhoor getuige (…) opgemaakt op 12 februari 2018, (…) inhoudende, (…) de verklaring van getuige [betrokkene 1] :In 2013 was ik compagnies sergeantmajoor (CSM) van de Alfa Java compagnie.

Verbalisant: Door [slachtoffer 1] , [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] is destijds melding gemaakt van misstanden die hen waren overkomen binnen de mortiergroep.Getuige: Ik weet dat die boys bij mij zijn geweest. We hebben gesproken bij een compagniesfeest weet ik nog. Ze gaven destijds aan dat ze moeite hadden met hun plaats in de groep en dat ze wat vaker klusjes kregen. Dit was tijdens het feest en dus ben ik hier ook niet direct mee aan de slag gegaan. Dit was de volgende dag of een paar dagen later. Een tijdje later, tijdens een oefening in Mamewaard is het balletje gaan rollen.

8. Het als bijlage (…) bij het stamproces-verbaal gevoegde schriftelijke bescheid, inhoudende Verslag commissie van huishoudelijk onderzoek, gespreksverslag [betrokkene 1] , (destijds) infunctie als: CSM, van 28 juni 2013, (…) inhoudende (….):

Tijdens de Menno van Coehoorn wedstrijd viel het me op dat de soldaat [slachtoffer 1] niet de gehele tijd aanwezig was. Op de kazerne heb ik toen een gesprek gehad met soldaat [slachtoffer 1] . Na de Menno van Coehoorn hebben we nog afgesproken dat we een drankje zouden drinken in de bar. Op dat moment kwam soldaat [slachtoffer 1] bij me met de vraag of ik met hem wilde praten. Dat vond ik goed en we zijn naar mijn kantoor gegaan. In mijn kantoor waren toen ook soldaat [slachtoffer 2] en soldaat [slachtoffer 3] aanwezig. Uiteindelijk hebben we dit gesprek afgerond en heb ik dit te kennen gegeven aan sergeant [betrokkene 2] . Ik heb toen aangegeven dat ik hier een begeleidend gesprek over wilde voeren met de gehele mortiergroep.[slachtoffer 1] vond dat hij onredelijk werd behandeld.Tijdens een oefening in Marnerwaard heb ik gezien dat soldaat [slachtoffer 2] het er nog moeilijk mee had. Soldaat [slachtoffer 1] zat tijdens deze oefening helemaal vast. Soldaat [slachtoffer 1] heeft toen met de sergeant een aantal gesprekken gehad en vervolgens hebben we samen met de CC overlegd dat het beter zou zijn dat soldaat [slachtoffer 1] naar huis zou gaan. Dit is ook gebeurd. We kregen een melding over mogelijk ongewenst gedrag en de mortiergroep werd op non-actief gezet.

9. Het als bijlage (…) bij het stamproces-verbaal gevoegde schriftelijke bescheid, inhoudende Jaarplan 2013 A ‘Java’ compagnie, 12 InfatAASLTRvH, maanden mei en juni (…)

Toelichting hof: te zien is dat de Menno Coehoorn van 13 tot en met 17 mei 2013 is vermeld in het jaarplan.

Het hof heeft in het bestreden arrest het standpunt van de verdediging met betrekking tot het onder 3 ten laste gelegde feit als volgt weergegeven:

“De raadsman heeft zich op het standpunt gesteld dat verdachte dient te worden vrijgesproken van het hem tenlastegelegde wegens een gebrek aan wettig bewijs. Hij heeft daartoe - kort gezegd - aangevoerd dat de verklaringen van aangevers op essentiële punten tegenstrijdig, onbetrouwbaar, ongeloofwaardig, onwaarschijnlijk en op sommige punten zelfs leugenachtig zijn. Hij heeft aangevoerd dat de verklaringen niet kunnen worden gebruikt voor het bewijs. Objectief steunbewijs is niet voorhanden. Subsidiair heeft de raadsman bepleit dat niet wettig en overtuigend kan worden bewezen dat verdachte het hem tenlastegelegde heeft begaan. Hij heeft daartoe - kort gezegd - aangevoerd dat de belastende verklaringen pas in een laat stadium zijn gedaan en dat de verklaringen niet concreet zijn, maar op essentiële punten juist zeer inconsistent en tegenstrijdig. Tenslotte heeft hij aangevoerd dat het moment waarop de vermeende bedreigingen volgens aangevers hebben plaatsgevonden kort na de oefening in Marnewaard moet zijn geweest, te weten op zijn vroegst op 3 juni 2013. Het moet toen ontzettend druk zijn geweest in de wapenkamer, zodat de gedragingen waarvan verdachte beschuldigd wordt niet onopgemerkt zouden zijn gebleven door omstanders als ze zouden hebben plaatsgevonden.”

Het hof heeft ten aanzien van het onder 3 tenlastegelegde en de gevoerde verweren het volgende overwogen:

“Het hof is van oordeel dat de door raadsman gevoerde verweren strekkende tot vrijspraak van het tenlastegelegde worden weerlegd door de gebezigde bewijsmiddelen, zoals deze later in de eventueel op te maken aanvulling op dit arrest zullen worden opgenomen. Het hof overweegt het volgende.Het hof heeft geen reden om aan de juistheid en betrouwbaarheid van de inhoud van de bewijsmiddelen te twijfelen, zodat de verklaringen van aangevers niet zullen worden uitgesloten van het bewijs. Naar het oordeel van het hof zijn er geen feiten en omstandigheden door de raadsman naar voren gebracht, dan wel anderszins aannemelijk geworden die maken dat de verklaringen van aangevers in zijn geheel als onbetrouwbaar en ongeloofwaardig terzijde moeten worden geschoven. Dat aangevers tijdens het huishoudelijk onderzoek (CvHO) (nog) niet hebben gesproken over bedreigingen, doet naar het oordeel van het hof zonder meer niet af aan de betrouwbaarheid van hun latere verklaringen.

Het hof overweegt vervolgens allereerst dat, anders dan de verdediging heeft gesuggereerd, de tenlastegelegde bedreigingen naar het oordeel van het hof niet zien op het tijdstip kort na de oefening in Marnewaard (te weten op zijn vroegst op 3 juni 2013). Op basis van verschillende verklaringen in het dossier stelt het hof vast dat aangevers doelen op een ander, eerder moment, in mei 2013.Het hof overweegt daartoe dat uit de verklaringen van aangevers [slachtoffer 1] , [slachtoffer 2] en [slachtoffer 3] - kort gezegd - blijkt dat zij op enig moment naar de compagnies sergeant majoor (CSM) [betrokkene 1] zijn gestapt om te praten over misstanden binnen de mortiergroep. Aangevers [slachtoffer 2] en [slachtoffer 3] hebben verklaard dat [betrokkene 1] dezelfde avond nog aan (onder meer) de sergeant [betrokkene 2] en korporaals [medeverdachte 1] en [verdachte] heeft doorverteld wat zij, aangevers, hem tijdens het gesprek in vertrouwen hadden gemeld. De volgende dag zijn zij in de wapenkamer bedreigd en werd hen verweten dat zij ‘snitches’ waren.De CSM [betrokkene 1] heeft bevestigd dat aangevers bij hem zijn geweest. Volgens het verslag van de CvHO heeft [betrokkene 1] verklaard dat hij na de Menno van Coehoorn (het hof merkt op dat deze oefening volgens het dossier halverwege mei 2013 heeft plaatsgevonden) met hen heeft gesproken in zijn kantoor. Na afronding van dit gesprek heeft hij dat met sergeant [betrokkene 2] besproken en hij heeft aangegeven dat hij een begeleidend gesprek wilde voeren met de mortiergroep. Pas enige tijd later, zo blijkt uit zijn verklaring, was sprake van de oefening in Marnewaard,-tijdens welke oefening [slachtoffer 1] naar huis is gestuurd. Daarna is de mortiergroep op non-actief gesteld.

Het hof komt dan toe aan de vraag of verdachte zich schuldig heeft gemaakt aan de tenlastegelegde bedreigingen.

Aangever [slachtoffer 1] heeft verklaard dat hij regelmatig doodsbedreigingen kreeg. Hij heeft onder meer verklaard over bedreigingen door onder andere verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] . Over de dag nadat aangever, [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] bij sergeant-majoor [betrokkene 1] zijn geweest heeft hij verklaard dat hij in de wapenkamer is bedreigd “door de jongens”. Volgens hem zeiden ze dingen als ‘snitch’ en ‘we maken je dood’. Aangever heeft verklaard dat hij constant bedreigd is, met een mes of met een doorgeladen wapen.

Aangever [slachtoffer 3] heeft verklaard dat verdachte in de wapenkamer, de dag nadat hij, [slachtoffer 2] en [slachtoffer 1] bij sergeant majoor [betrokkene 1] waren geweest, heeft gezegd dat hij [slachtoffer 1] een keer buiten de poort zou opzoeken. Tegen aangever zelf is toen door verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] ook gezegd dat ze hen zouden pakken als ze zouden lullen.Aangever heeft ook verklaard dat hijzelf, [slachtoffer 1] en [slachtoffer 2] de dag nadat zij bij [betrokkene 1] zijn geweest zijn uitgemaakt voor ‘vuile snitch’ en ‘verrader’ en ook dat hij is bedreigd door verdachte en door medeverdachte [medeverdachte 1] . Het is volgens hem allemaal in twee dagen gebeurd. Hij heeft verklaard dat zij na appel verzamelden in de wapenkamer en dat hij toen is bedreigd door verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] . De groep ging toen om [slachtoffer 1] heen staan. [betrokkene 2] gaf een preek en er werd gescholden. Verdachte heeft aangever bedreigd door te zeggen dat hij hem (kort gezegd) kapot zou steken als hij naar de kapitein zou gaan met de feiten waarmee hij bij de CSM was geweest. Medeverdachte [betrokkene 3] pakte een wapen dat hij op [slachtoffer 1] richtte. Dit was een Minimi of een Diemaco. Ze kregen allemaal doodsbedreigingen naar hun hoofd. De hele groep was boos.

Aangever [slachtoffer 2] heeft ook verklaard over bedreigingen in de wapenkamer. Volgens hem was dat na de avond waarop zij het voor [slachtoffer 1] zijn gaan opnemen. Onder andere verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] hebben toen samengespannen tegen [slachtoffer 1] . De bedreigingen kwamen toen en er werd even een wapen op [slachtoffer 1] gericht. [slachtoffer 1] kreeg veel doodsbedreigingen, waaronder dat ze hem kapot zouden maken en dat ze hem thuis zouden opzoeken. [slachtoffer 2] heeft verklaard dat het de dag nadat zij de melding hadden gemaakt bij [betrokkene 1] bekend was geworden dat zij die melding hadden gemaakt. Toen werd het nog veel erger. Ze werden ‘snitches’ genoemd. Voorts heeft aangever verklaard dat verdachte toen hij wist van de melding aan [betrokkene 1] , vaak genoeg tegen hem heeft gezegd dat hij aangever zou pakken als hij hiermee zou doorgaan. Ook medeverdachte [medeverdachte 1] heeft gezegd dat hij aangever buiten de poort zou pakken. Over het incident in de wapenkamer heeft [slachtoffer 2] verklaard dat medeverdachte [betrokkene 3] een wapen op [slachtoffer 1] richtte en dat er toen ook met een wapen op [slachtoffer 2] werd gericht. In een aanvullend verhoor heeft [slachtoffer 2] onder meer nog verklaard dat het voornamelijk medeverdachte [medeverdachte 1] was die bedreigingen uitte. Hij riep dan dingen als ‘ik kom je kapot maken’, ‘ik wachtje bij de poort op’ en ‘ik kom je moeder opzoeken’. Dat deed hij ook bij [slachtoffer 3] en vooral toen bleek dat zij hadden gepraat met de CSM. Over het wapen heeft hij aangegeven dat dit een Colt C7 was. Medeverdachte [betrokkene 3] richtte het wapen op [slachtoffer 1] en op hem, terwijl [betrokkene 3] tegenover hun zat. Voor het overige bevat het dossier geen belastende verklaringen of bewijsmiddelen over de onder 3 tenlastegelegde gedragingen. Verdachte heeft ontkend het hem tenlastegelegde te hebben begaan. In het hierna volgende zal het hof per onderdeel van de tenlastelegging onder 3 beoordelen of op basis van de bewijsmiddelen tot een bewezenverklaring kan worden gekomen. Bewezenverklaring van de verbale bedreigingen Het hof is van oordeel dat wettig en overtuigend bewezen is dat verdachte zich schuldig heeft gemaakt aan het medeplegen van verbale bedreigingen van aangevers [slachtoffer 1] , [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] in de wapenkamer. De aangevers hebben op essentiële punten consistent verklaard dat zij werden bedreigd door verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] en tevens worden hun verklaringen over en weer op hoofdpunten door elkaar ondersteund. Het hof betrekt daarbij in het bijzonder de verklaringen van [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] , die beiden concreet en specifiek over het moment in de wapenkamer verklaren en over de op dat moment gedane bedreigingen van [slachtoffer 1] en henzelf.

Het hof is van oordeel dat met name op basis van de verklaringen van [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] kan worden vastgesteld dat er sprake was van de voor medeplegen vereiste nauwe en bewuste samenwerking tussen verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] . Uit die verklaringen blijkt immers dat verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] tegelijkertijd samen handelden en beiden een uitvoerende rol hadden. Beiden hebben bedreigende woorden geuit tegen dezelfde personen in dezelfde setting. Naar het oordeel van het hof past dit ook binnen de context van de verklaringen: aangevers hadden immers ‘geklikt’ over wangedrag binnen de mortiergroep en verdachte en medeverdachte [medeverdachte 1] waren daar niet blij mee. Dat er door anderen dan aangevers geen belastende verklaringen zijn afgelegd over de bedreigingen, doet aan het voorgaande oordeel niet af. In het bijzonder overweegt het hof nog dat het hierna volgende oordeel dat er niet voldoende wettig en overtuigend bewijs is voor het medeplegen van de bedreiging met het wapen, niets afdoet aan de geloofwaardigheid van de verklaringen van aangevers en de bruikbaarheid voor het bewijs daarvan op het onderdeel van de verbale bedreigingen. Vrijspraak van de bedreiging met het wapen Het hof is van oordeel dat niet wettig en overtuigend kan worden bewezen dat verdachte zich (als medepleger) schuldig heeft gemaakt aan bedreiging met een wapen in de wapenkamer, nu niet buiten redelijke twijfel kan worden vastgesteld dat medeverdachte [betrokkene 3] een wapen op (één van) de aangevers heeft gericht. Het hof overweegt daartoe dat de belastende verklaringen op dit punt niet voldoende consistent zijn. Zo heeft [slachtoffer 1] zelf niet verklaard dat [betrokkene 3] hem heeft bedreigd met een wapen, terwijl [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] dit wel verklaren. [slachtoffer 1] heeft enkel in zijn algemeenheid verklaard dat er een wapen op hem is gericht. [slachtoffer 2] heeft verklaard dat [betrokkene 3] het wapen ook op hem richtte, maar die verklaring wordt niet op enige wijze ondersteund. Voorts wordt er verschillend verklaard over het soort wapen waar het om zou gaan. Zo heeft [slachtoffer 3] verklaard dat het om een Minimi of Diemaco ging en spreekt [slachtoffer 2] over een Colt Cl. Nu niet kan worden vastgesteld dat medeverdachte [betrokkene 3] één van de aangevers heeft bedreigd met een wapen, kan van het medeplegen daarvan door verdachte ook geen sprake zijn. Van dit onderdeel van de tenlastelegging zal verdachte dan ook worden vrijgesproken.”

Het tweede middel keert zich tegen de bewezenverklaring. Uit de toelichting op het middel meen ik af te leiden dat meer in het bijzonder wordt geklaagd wordt over het volgende:

1. de bedreigingen worden niet gedekt door een minimum van twee bewijsmiddelen;2. de verwerping van betrouwbaarheidsverweren;3. de bewijsvoering dat aangevers voor hun leven moesten vrezen;4. de motivering van de bewezenverklaring van medeplegen.

De eerste en derde deelklacht lenen zich voor een gezamenlijke bespreking.

De eerste deelklacht houdt in dat geen van de door het hof bewezen geachte bedreigingen met enig misdrijf tegen het leven gericht van [slachtoffer 1] , [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] , door een minimum van twee bewijsmiddelen wordt gedekt. Er is volgens de steller van het middel verschillend verklaard en de bewoordingen die zouden zijn geuit wisselen sterk van verklaring tot verklaring. De bewezenverklaring is daarmee ontoereikend gemotiveerd. Dit klemt te meer nu het hof heeft overwogen dat de aangevers op essentiële punten consistent hebben verklaard.

Met betrekking tot de door het hof bewezen geachte bedreigingen met enig misdrijf tegen het leven gericht van [slachtoffer 1] , [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] is het volgende in de bewijsmiddelen opgenomen:

In de eerste plaats merk ik op dat de steller van het middel miskent dat het hof de diverse woordelijk opgenomen bedreigingen bewezen heeft verklaard en daarbij ook heeft bewezen verklaard: ‘althans woorden van gelijke aard en strekking’, zodat niet iedere zinsnede letterlijk hoeft te worden gedekt door de bewoordingen die staan vermeld in de bewijsmiddelen. Verder meen ik dat de bewezenverklaring, mede in het licht van het voorgaande ruimschoots wordt gedekt door de diverse bewijsmiddelen, waarbij het hof begrijpelijk heeft overwogen dat de aangevers op essentiële punten consistent hebben verklaard. De aard en omschrijving van de bedreigingen zoals die naar voren zijn gebracht door de aangevers zijn niet altijd woordelijk gelijk, maar vertonen qua aard en strekking veel overeenkomsten. En daarmee kom ik op de derde deelklacht waarin wordt geklaagd dat de bewezenverklaarde bewoordingen, zoals ‘kapot maken’ en iemand ‘thuis opzoeken’ en ‘pakken’ - zonder nadere toelichting die ontbreekt - niet zonder meer bedreigingen inhouden met een misdrijf tegen het leven gericht. Ook hierin volg ik de steller van het middel niet. Uit de inhoud van de bewijsmiddelen komt duidelijk naar voren dat het hier gaat om bedreigingen tegen het leven gericht. Het hof was naar mijn mening niet gehouden hier een nadere bewijsoverweging aan te wijden.

De eerste en de derde deelklacht falen.

De tweede deelklacht betreft de beslissing van het hof om, in afwijking van wat daarover door de verdediging ter zitting is aangevoerd, bepaalde verklaringen als betrouwbaar aan te merken en voor het bewijs te gebruiken van de tenlastegelegde verbale bedreigingen, terwijl het hof tegelijkertijd diezelfde verklaringen als niet betrouwbaar terzijde schuift als het gaat om de bedreiging met een wapen.

Vooropgesteld dient te worden dat dergelijk klachten in cassatie maar zeer marginaal getoetst kunnen worden. Het is immers de rechter die over de feiten oordeelt, die beslist wat hij van het beschikbare bewijsmateriaal betrouwbaar en bruikbaar vindt en aan welk bewijsmateriaal hij geen waarde toekent. De feitenrechter hoeft deze beslissingen over de selectie en waardering van het bewijsmateriaal niet te motiveren. Dat is anders in een aantal specifieke gevallen, onder meer wanneer door of namens de verdachte een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt is ingenomen ten aanzien van het gebruikte bewijsmateriaal. Hoe ver die motiveringsplicht gaat, hangt onder meer af van de inhoud en indringendheid van de argumenten die zijn aangevoerd. Die motiveringsplicht gaat niet zo ver dat bij de niet-aanvaarding van een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt op ieder detail van de argumentatie moet worden ingegaan.32.

In de toelichting op het middel wordt gesteld dat door de verdediging in hoger beroep uitgebreid is ingegaan op de betrouwbaarheid van de verklaringen van [slachtoffer 1] , [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] en de verschillen in en tussen de door hen afgelegde verklaringen over de vermeende bedreigingen. Gewezen is op een aantal contra-indicaties die maken dat het onwaarschijnlijk is dat de bedreigingen hebben plaatsgevonden en het er alle schijn van heeft dat de verklaringen van [slachtoffer 1] en die van latere aangevers [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] op elkaar zijn afgestemd. Gelet op de onbetrouwbaarheid, ongeloofwaardigheid en onwaarschijnlijkheid en in ieder geval evidente tegenstrijdigheid van de verklaringen van de aangevers wordt betoogd dat niet buiten redelijke twijfel kan komen vast te staan dat rekwirant zich schuldig heeft gemaakt aan enige vorm of mate van bedreiging en in ieder geval niet de overtuiging kan worden verkregen dat er ooit sprake is geweest van welke bedreiging dan ook. Gelet op al deze omstandigheden is door de verdediging vrijspraak bepleit.

Het hof heeft in reactie op het verweer van de verdediging overwogen dat het geen reden ziet om te twijfelen aan de juistheid en de betrouwbaarheid van de inhoud van de bewijsmiddelen, zodat de verklaringen van de aangevers niet zullen worden uitgesloten van het bewijs. Naar het oordeel van het hof zijn er geen feiten en omstandigheden door de verdediging naar voren gebracht, dan wel anderszins aannemelijk geworden die maken dat de verklaringen van aangevers in zijn geheel als onbetrouwbaar en ongeloofwaardig terzijde moeten worden geschoven. Dat aangevers tijdens het huishoudelijk onderzoek in 2013 (nog) niet hebben gesproken over bedreigingen doet daar volgens het hof niet aan af. Dat oordeel vind ik niet onbegrijpelijk gelet op het feit dat dit deel van het verweer niet met argumenten is onderbouwd. Het hof was, mede gelet op hetgeen hier voorop is gesteld, niet gehouden tot een nadere motivering.

Bij het verweer over de wisselende verklaringen van aangevers heeft het hof wel uitgebreid stil gestaan en het verweer naar mijn mening toereikend gemotiveerd verworpen. Het hof stelt voorop dat - anders dan de verdediging heeft gesuggereerd - de ten laste gelegde bedreigingen naar het oordeel van het hof niet zien op het tijdstip kort na de oefening in Marnewaard, te weten op zijn vroegst op 3 juni 2013, maar op een eerder moment in mei 2013. Het hof heeft uitgelegd op grond van welke feiten en omstandigheden dit wordt gebaseerd. Voor het leesgemak herhaal ik hier hetgeen het hof hierover heeft overwogen:

“Het hof overweegt daartoe dat uit de verklaringen van aangevers [slachtoffer 1] , [slachtoffer 2] en [slachtoffer 3] - kort gezegd - blijkt dat zij op enig moment naar de compagnies sergeant majoor (CSM) [betrokkene 1] zijn gestapt om te praten over misstanden binnen de mortiergroep. Aangevers [slachtoffer 2] en [slachtoffer 3] hebben verklaard dat [betrokkene 1] dezelfde avond nog aan (onder meer) de sergeant [betrokkene 2] en korporaals [medeverdachte 1] en [verdachte] heeft doorverteld wat zij, aangevers, hem tijdens het gesprek in vertrouwen hadden gemeld. De volgende dag zijn zij in de wapenkamer bedreigd en werd hen verweten dat zij ‘snitches’ waren. De CSM [betrokkene 1] heeft bevestigd dat aangevers bij hem zijn geweest. Volgens het verslag van de CvHO heeft [betrokkene 1] verklaard dat hij na de Menno van Coehoorn (het hof merkt op dat deze oefening volgens het dossier halverwege mei 2013 heeft plaatsgevonden) met hen heeft gesproken in zijn kantoor. Na afronding van dit gesprek heeft hij dat met sergeant [betrokkene 2] besproken en hij heeft aangegeven dat hij een begeleidend gesprek wilde voeren met de mortiergroep. Pas enige tijd later, zo blijkt uit zijn verklaring, was sprake van de oefening in Marnewaard,-tijdens welke oefening [slachtoffer 1] naar huis is gestuurd. Daarna is de mortiergroep op non-actief gesteld.”

Dit oordeel vind ik begrijpelijk en wordt ook ondersteund door de diverse bewijsmiddelen. De bewezenverklaarde bedreigingen worden hiermee concreet gelinkt aan een incident waar aangevers consistent over verklaren, namelijk dat zij met elkaar naar de compagnies sergeant majoor zijn gestapt om te praten over misstanden binnen de mortiergroep. De inhoud van deze melding kwam terecht bij onder meer [medeverdachte 1] en [verdachte] , waarna aangevers als verklikkers werden gezien en zij daags na de melding verbaal hiermee werden geconfronteerd en bedreigd in de wapenkamer. Het feit dat [slachtoffer 1] slechts in algemene termen heeft verklaard over verbale bedreigingen die dagelijks zouden hebben plaatsgevonden zonder dit specifiek aan voornoemd incident te koppelen heeft het hof met zoveel woorden onderkend door te overwegen dat het hof bij de bewezenverklaring in het bijzonder de verklaringen van [slachtoffer 3] en [slachtoffer 2] heeft betrokken die beiden concreet en specifiek over het moment in de wapenkamer verklaren en over de op dat moment gedane bedreigingen van [slachtoffer 1] en henzelf. Ook dat oordeel vind ik niet onbegrijpelijk, te meer nu de meer algemene verklaring van [slachtoffer 1] over dagelijkse bedreigingen wel hierbij aansluit (waarbij ik opmerk dat hij ook over bedreigingen in de wapenkamer verklaart) en in ieder geval niet tegenstrijdig is met genoemde verklaringen.

Het hof heeft vervolgens benadrukt dat het oordeel dat er niet voldoende wettig en overtuigend bewijs is voor het medeplegen van de bedreiging met het wapen, niet afdoet aan de geloofwaardigheid van de verklaringen van aangevers en de bruikbaarheid voor het bewijs daarvan op het onderdeel van de verbale bedreigingen. Daarna volgt in het arrest een overweging met betrekking tot de vrijspraak van de bedreiging met het wapen. De steller van het middel vindt het onbegrijpelijk dat het hof de verklaringen van aangevers wel consistent genoeg vindt voor de bewezenverklaring van de verbale bedreigingen en niet voor de bedreigingen met een wapen. Ook dat volg ik niet. Het één sluit het ander mijns inziens niet uit, mits goed wordt uitgelegd waarom het hof tot deze beslissing is gekomen. Ik vind dat het hof dat in dit geval afdoende heeft gedaan.

De tweede deelklacht faalt.

Tenslotte wordt in de vierde deelklacht geklaagd dat de door het hof bewezenverklaarde deelnemingsvorm medeplegen ontoereikend is gemotiveerd. Uit de bewijsvoering blijkt volgens de steller van het middel niet van de voor medeplegen vereiste nauwe en bewuste samenwerking en een bijdrage van voldoende intellectueel of materieel gewicht. Het enkele feit dat [medeverdachte 1] en [verdachte] naar het oordeel van het hof tegelijkertijd handelden en bedreigende bewoordingen zouden hebben geuit tegen dezelfde personen in dezelfde setting, maakt nog niet dat er ook van bewuste samenwerking sprake is, aldus de steller van het middel.

Ook hier verschil ik met de steller van het middel van mening. Het hof heeft niet alleen vastgesteld dat [medeverdachte 1] en [verdachte] tegelijkertijd handelden en beiden een uitvoerende rol hadden, maar ook dat dit past binnen de context van de verklaringen. Aangevers hadden geklikt bij hun meerdere, nog diezelfde avond hebben zij gezien dat hun meerdere die informatie aan onder meer [medeverdachte 1] en [verdachte] heeft gegeven, waarna aangevers de daaropvolgende dag door die [medeverdachte 1] en [verdachte] hierop werden aangesproken en bedreigd. Het daarop gebaseerde oordeel van het hof dat de verdachte en zijn mededaders zo nauw en bewust hebben samengewerkt dat sprake is van het medeplegen van de bewezenverklaarde bedreiging met enig misdrijf tegen het leven gericht geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting en is, gelet op de hiervoor weergegeven vaststellingen van het hof, toereikend gemotiveerd.33.

Ook de vierde deelklacht faalt en daarmee het gehele middel.

Het derde middel klaagt dat de redelijke termijn als bedoeld in artikel 6 lid 1 EVRM in de cassatiefase is overschreden omdat het hof de stukken te laat heeft ingezonden.

Namens de verdachte is op 22 juli 2020 beroep in cassatie ingesteld. De stukken van het geding zijn op 9 april 2021 bij de griffie van de Hoge Raad binnengekomen. Dit betekent dat de redelijke termijn als bedoeld in artikel 6 lid 1 EVRM met afgerond één maand is overschreden.

Nu naar mijn mening het eerste middel slaagt, behoeft de overschrijding van de redelijke termijn geen verdere bespreking. Het tijdsverloop kan immers bij de nieuwe behandeling van de zaak door het hof aan de orde worden gesteld.

Het middel komt op tegen de niet-ontvankelijkverklaring van de vordering van de benadeelde partij [slachtoffer 1] .

De benadeelde partij heeft in dit strafproces de volgende bedragen gevorderd: een bedrag van € 5.000,- voor immateriële schade en een bedrag van € 187,20 aan reiskosten.

Het hof heeft de benadeelde partij niet-ontvankelijk verklaard in de vordering omdat de behandeling van de vordering een onevenredige belasting van het strafgeding met zich brengt en geoordeeld dat de benadeelde partij haar vordering slechts bij de burgerlijke rechter kan aanbrengen.

Op grond van art. 361 lid 3 Sv (jo art. 415 Sv) kan de rechter indien de behandeling van de vordering van de benadeelde partij naar zijn oordeel een onevenredige belasting van het strafgeding oplevert, bepalen dat de vordering geheel of ten dele niet ontvankelijk is en dat de benadeelde partij haar vordering of dat deel van de vordering dat niet-ontvankelijk is, slechts bij de burgerlijke rechter kan aanbrengen. Het hof heeft dus de juiste maatstaf aangelegd. Daarover klaagt het middel ook niet. Wel wordt in de toelichting op het middel betoogd dat het hof ten onrechte geen gebruik heeft gemaakt van de schattingsbevoegheid. Het hof heeft immers wel vastgesteld dat bij de benadeelde partij sprake is van psychische problemen en dat deze deels zijn te relateren aan het bewezenverklaarde. Daarom is de beslissing van het hof volgens de steller van het middel onbegrijpelijk dan wel onvoldoende gemotiveerd.

Of een behandeling van een vordering een onevenredige belasting van het strafgeding oplevert, is een feitelijk oordeel dat in cassatie slechts op begrijpelijkheid kan worden getoetst. Daarbij toetst de Hoge Raad terughoudend.34.In de onderhavige zaak heeft het hof het volgende overwogen:

“Vast is komen te staan dat de benadeelde partij kampt met grote psychische problemen. Het hof acht het aannemelijk dat het bewezenverklaarde op het ontstaan of verergeren daarvan op enige wijze van invloed is geweest. Er kan echter niet zonder meer worden vastgesteld hoe groot die invloed is geweest en wat dan de precieze schade is die daardoor is ontstaan. Gelet op de aard en ernst van de psychische problemen zoals uit de stukken en uit wat er is behandeld ter terechtzitting, naar voren is gekomen, is dit naar het oordeel van het hof een complex vraagstuk. Een en ander klemt temeer nu in het Schaarsbergendossier sprake is van meerdere verdachten en meerdere, verschillende strafbare feiten gedurende een langere periode. Gebruik maken van de schattingsbevoegdheid zou naar het oordeel van het hof in dit geval geen recht doen aan de aard en de omvang van de vordering.”

Gelet op deze motivering, meer in het bijzonder dat hier sprake is van een complexe problematiek met betrekking tot het causale verband tussen het strafbare feit en de ontstane psychische schade, vind ik het oordeel van het hof dat de behandeling van de vordering een onevenredige belasting van het strafgeding zou opleveren niet onbegrijpelijk.

Het middel faalt.

Het eerste middel slaagt. Het tweede middel faalt en kan, indien de Hoge Raad daaraan toekomt met een aan art. 81 lid 1 RO ontleende motivering worden afgedaan. Het derde middel is terecht voorgesteld.

Het namens de benadeelde partij ingediende middel faalt en kan worden afgedaan met de aan art. 81 lid 1 RO ontleende motivering.

Ambtshalve heb ik geen gronden aangetroffen die tot vernietiging van de bestreden uitspraak aanleiding behoren te geven.

Deze conclusie strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot terugwijzing naar de militaire kamer van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden om op het bestaande beroep opnieuw te worden berecht en afgedaan.

De Procureur-Generaal

bij de Hoge Raad der Nederlanden

AG