HvJ EU, 23-11-2023, nr. C-321/22

Artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 bepaalt:

Artikel 4 van deze richtlijn luidt:

Artikel 6, lid 1, eerste alinea, van deze richtlijn bepaalt het volgende:

Artikel 7, lid 1, van diezelfde richtlijn luidt:

Artikel 8 van richtlijn 93/13 bepaalt het volgende:

Met zijn eerste vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat een beding betreffende niet-rentekosten van een leningsovereenkomst tussen een verkoper en een consument, waarbij die laatste een vergoeding of provisie moet betalen waarvan de hoogte kennelijk niet in verhouding staat tot de als tegenprestatie verrichte dienst, oneerlijk kan zijn.

In herinnering dient te worden gebracht dat overeenkomstig artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 een beding in een overeenkomst waarover niet afzonderlijk is onderhandeld als oneerlijk wordt beschouwd indien het, in strijd met de goede trouw, het evenwicht tussen de uit de overeenkomst voortvloeiende rechten en verplichtingen van de partijen ten nadele van de consument aanzienlijk verstoort.

Volgens vaste rechtspraak van het Hof kan de vraag of een aanzienlijke verstoring van het evenwicht heeft plaatsgevonden niet louter worden beantwoord op basis van een kwantitatieve economische beoordeling die berust op een vergelijking tussen het totale bedrag van de transactie waarop de overeenkomst betrekking heeft en de kosten die overeenkomstig het betreffende beding van de overeenkomst voor rekening komen van de consument. Een aanzienlijke verstoring van het evenwicht kan namelijk reeds resulteren uit het feit dat de rechtspositie waarin de consument als partij bij de betrokken overeenkomst krachtens de toepasselijke nationale bepalingen verkeert, in voldoende ernstige mate wordt aangetast doordat de inhoud van de rechten die de consument volgens die bepalingen aan die overeenkomst ontleent, wordt beperkt of de uitoefening van die rechten wordt belemmerd dan wel doordat aan de consument een extra verplichting wordt opgelegd waarin de nationale bepalingen niet voorzien [arresten van 3 oktober 2019, Kiss en CIB Bank, C-621/17, EU:C:2019:820, punt 51, en 16 maart 2023 Caixabank (Openingskosten van een lening), C-565/21, EU:C:2023:212, punt 51].

Uit deze rechtspraak volgt dat de nationale rechter, wanneer hij vaststelt dat uit een kwantitatieve economische beoordeling geen aanzienlijke verstoring van het evenwicht blijkt, zijn onderzoek niet tot die beoordeling mag beperken. In een dergelijk geval dient hij te onderzoeken of een zodanige verstoring van het evenwicht het gevolg is van een ander element, zoals een beperking van een uit het nationale recht voortvloeiend recht of een extra verplichting waarin dat recht niet voorziet.

Wanneer daarentegen uit een kwantitatieve economische beoordeling blijkt dat het evenwicht aanzienlijk is verstoord, kan die verstoring worden vastgesteld zonder dat het noodzakelijk is om andere elementen te onderzoeken. In het geval van een kredietovereenkomst kan een dergelijke vaststelling met name worden gedaan indien de diensten die als tegenprestatie voor de niet-rentekosten verricht worden redelijkerwijs niet behoren tot de handelingen die zijn verricht in het kader van de sluiting of het beheer van die overeenkomst, of wanneer de bedragen die als kosten voor de verstrekking en het beheer van de lening voor rekening van de consument komen, kennelijk niet in verhouding staan tot het bedrag van de lening. Het staat aan de verwijzende rechter om bij zijn onderzoek of die bedingen het evenwicht ten nadele van de kredietnemer aanzienlijk verstoren, in dit verband rekening te houden met de effecten van de andere contractuele bedingen (arrest van 3 september 2020, Profi Credit Polska e.a., C-84/19, C-222/19 en C-252/19, EU:C:2020:631, punt 95).

In casu betwijfelt de verwijzende rechter of de verhouding tussen het bedrag dat aan elk van de verzoekers in het hoofdgeding werd uitgeleend en het totale bedrag van de hun in rekening gebrachte niet-rentekosten evenredig is. Dit laatste bedrag blijkt namelijk kennelijk onevenredig te zijn ten opzichte van zowel de diensten die bij het verlenen en beheren van een krediet gewoonlijk worden verrichten, als het bedrag van de verleende kredieten. Uit de in het vorige punt aangehaalde rechtspraak blijkt dat een dergelijke vaststelling kan wijzen op een aanzienlijke verstoring van het evenwicht tussen de uit de overeenkomst voortvloeiende rechten en verplichtingen van de partijen in de zin van artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13.

Het staat evenwel aan de verwijzende rechter om vooraf na te gaan of het onderzoek naar het mogelijke oneerlijke karakter van de betrokken contractuele bedingen inzake de niet-rentekosten van het krediet, niet is uitgesloten op grond van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13.

Volgens deze bepaling, en onder voorbehoud van artikel 8 van die richtlijn, heeft de beoordeling van het oneerlijke karakter van contractuele bedingen geen betrekking op de bepaling van het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst en evenmin op de toereikendheid van enerzijds de prijs en vergoeding en anderzijds de als tegenprestatie te leveren goederen of te verrichten diensten, voor zover die bedingen duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd.

In dit verband zij eraan herinnerd dat de te betalen provisie voor diensten die betrekking hebben op het beoordelen, verstrekken of afwikkelen van een lening of een krediet dan wel voor andere soortgelijke diensten voor het verstrekken van die lening of dat krediet die verbonden zijn aan de activiteiten van de kredietgever, niet kan worden beschouwd als een van de voornaamste verbintenissen op grond van een kredietovereenkomst [zie in die zin arrest van 16 maart 2023, Caixabank (Openingskosten van een lening), C-565/21, EU:C:2023:212, punten 22 en 23].

Daartegenover staat dat bedingen inzake de door de consument aan de kredietgever verschuldigde tegenprestatie of bedingen die een invloed hebben op de werkelijke prijs die door de consument aan de kredietgever moet worden betaald, in beginsel behoren tot de tweede categorie bedingen van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13, voor wat betreft de vraag naar de gelijkwaardigheid van enerzijds het in de overeenkomst vastgelegde bedrag van de tegenprestatie of de prijs en anderzijds de door de kredietgever als tegenprestatie verrichte dienst (zie in die zin arrest van 3 oktober 2019, Kiss en CIB Bank, C-621/17, EU:C:2019:820, punt 35 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

De Poolse regering wijst er evenwel op dat artikel 385¹, lid 1, van het burgerlijk wetboek, dat artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 in Pools recht omzet, het mogelijk maakt de verhouding tussen de prijs en de dienst te onderzoeken in het geval van bedingen die geen betrekking hebben op de voornaamste prestaties van de partijen en op die manier in een ruimere bescherming van de consument voorziet. Aangezien een dergelijke nationale bepaling inderdaad een striktere draagwijdte toekent aan de uitzondering van artikel 4, lid 2, doordat zij een ruimere toetsing mogelijk maakt van het eventueel oneerlijke karakter van contractuele bedingen die binnen de werkingssfeer van die richtlijn vallen — hetgeen de verwijzende rechter dient na te gaan —, draagt zij bij tot de door die richtlijn nagestreefde doelstelling van consumentenbescherming en valt zij onder de bij artikel 8 ervan aan de lidstaten verleende mogelijkheid om strengere bepalingen vast te stellen of te handhaven die de consument een hoger beschermingsniveau beogen te waarborgen (zie in die zin arrest van 3 september 2020, Profi Credit Polska e.a., C-84/19, C-222/19 en C-252/19, EU:C:2020:631, punten 83–85).

Indien voor de nationale rechter wordt aangevoerd dat een dergelijk beding oneerlijk is omdat er geen daadwerkelijke prestatie van de kredietgever is overeengekomen als tegenprestatie voor een in dat beding vastgestelde provisie, heeft de aldus opgeworpen vraag bovendien geen betrekking op de gelijkwaardigheid tussen het bedrag van die provisie en een bepaalde prestatie en valt deze vraag dus niet binnen de werkingssfeer van artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 (zie in die zin arrest van 26 februari 2015, Matei, C-143/13, EU:C:2015:127, punt 70 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bovendien staat het aan de nationale rechter om na te gaan of de consument in kennis is gesteld van de redenen voor de betaling van die provisie (zie in die zin arrest van 3 oktober 2019, Kiss en CIB Bank, C-621/17, EU:C:2019:820, punt 41).

Ten slotte moet worden opgemerkt dat de in artikel 4, lid 2, van richtlijn 93/13 bedoelde uitsluiting hoe dan ook onverlet laat dat moet zijn voldaan aan het in deze bepaling vastgelegde transparantievereiste, dat dezelfde draagwijdte heeft als het vereiste van artikel 5 van deze richtlijn en aldus moet worden begrepen dat dit transparantievereiste niet alleen betekent dat het betrokken beding voor de consument grammaticaal begrijpelijk moet zijn, maar ook dat deze consument op basis van duidelijke en begrijpelijke criteria de economische gevolgen die er voor hem uit voortvloeien, moet kunnen beoordelen (zie in die zin arrest van 3 oktober 2019, Kiss en CIB Bank, C-621/17, EU:C:2019:820, punten 36 en 37 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dit verband zij eraan herinnerd dat het, zonder dat de kredietgever in de overeenkomst hoeft te specificeren waaruit alle diensten bestaan die de tegenprestatie vormen voor de in bepaalde contractuele bedingen opgenomen vergoedingen of provisies, van belang is dat ten eerste uit de overeenkomst in haar geheel redelijkerwijs valt op te maken wat de aard van de daadwerkelijk verrichte diensten is en dat ten tweede de consument kan vaststellen of de verschillende vergoedingen of de hem in rekening gebrachte diensten elkaar niet overlappen. Dit onderzoek moet worden verricht in het licht van alle relevante feitelijke gegevens, waaronder niet alleen de bedingen van de betrokken overeenkomst, maar ook de reclame en informatie die de kredietgever in het kader van de onderhandelingen over de overeenkomst heeft verstrekt (zie in die zin arrest van 3 oktober 2019, Kiss en CIB Bank, C-621/17, EU:C:2019:820, punten 44 en 45).

Hieruit volgt dat, indien de verwijzende rechter vaststelt dat de betrokken bedingen niet duidelijk en begrijpelijk zijn geformuleerd, in elk geval moet worden beoordeeld of deze bedingen oneerlijk zijn, ook al was die rechter verder van oordeel dat die bedingen tot het eigenlijke voorwerp van de overeenkomst behoren of in feite worden bestreden om redenen die verband houden met de gelijkwaardigheid van de prijs of de vergoeding (zie in die zin arrest van 26 februari 2015, Matei, C-143/13, EU:C:2015:127, punt 72 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Gelet op een en ander moet op de eerste vraag worden geantwoord dat artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 aldus moet worden uitgelegd dat, voor zover het onderzoek naar het oneerlijke karakter van een beding betreffende niet-rentekosten van een leningsovereenkomst tussen een verkoper en een consument niet is uitgesloten op grond van artikel 4, lid 2, van die richtlijn, gelezen in samenhang met artikel 8 ervan, het oneerlijke karakter van een dergelijk beding kan worden vastgesteld op grond van het feit dat deze consument volgens dit beding vergoedingen of provisie moet betalen waarvan de hoogte kennelijk niet in verhouding staat tot de als tegenprestatie verrichte dienst.

Met zijn tweede vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 7, lid 1, van richtlijn 93/13, gelezen in het licht van het doeltreffendheidsbeginsel, aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale regeling, zoals uitgelegd in de rechtspraak, op grond waarvan de vordering van een consument tot vaststelling dat een oneerlijk beding in een overeenkomst met een verkoper hem niet kan worden tegengeworpen, alleen kan worden toegewezen wanneer de consument een procesbelang heeft, ingeval een dergelijk procesbelang wordt geacht niet te bestaan wanneer deze consument een andere rechtsgang, met name een vordering tot terugbetaling van het onverschuldigd betaalde, kan inzetten waarmee zijn rechten beter worden beschermd, of wanneer hij het feit dat dit beding hem niet kan worden tegengeworpen, aan kan voeren in het kader van zijn verweer tegen een tegenvordering die deze verkoper op grond van dit beding tegen hem heeft ingesteld.

Vooraf zij in herinnering gebracht dat het vaste rechtspraak is dat bij gebreke van specifieke Unieregelgeving ter zake, de nadere uitvoeringsregels voor de in richtlijn 93/13 geboden consumentenbescherming op grond van het beginsel van procesautonomie van de lidstaten een aangelegenheid van de interne rechtsorde van deze laatste zijn. Die nadere regels mogen evenwel niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke nationale situaties gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel) en mogen de uitoefening van de door het Unierecht verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel) (arrest van 13 juli 2023, CAJASUR Banco, C-35/22, EU:C:2023:569, punt 23 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Onder het voorbehoud dat deze twee beginselen in acht worden genomen, vallen de vraag inzake het procesbelang van een consument in het kader van een vordering tot vaststelling dat bepaalde oneerlijke bedingen hem niet kunnen worden tegengeworpen alsook de verwijzing in de kosten van een dergelijke vordering dus onder de procesautonomie van de lidstaten.

Met betrekking tot meer in het bijzonder het doeltreffendheidsbeginsel — dat als enige van deze twee beginselen in de onderhavige vraag wordt genoemd — moet worden opgemerkt dat de vraag of een nationale procedurele bepaling het onmogelijk of uiterst moeilijk maakt om het Unierecht toe te passen, steeds moet worden onderzocht rekening houdend met de plaats van die bepaling in de gehele procedure en met het verloop en de bijzondere kenmerken van die procedure bij de verschillende nationale instanties. Daartoe moet zo nodig rekening worden gehouden met de beginselen die aan het nationale stelsel van rechtspleging ten grondslag liggen, zoals de bescherming van de rechten van de verdediging, het rechtszekerheidsbeginsel en het goede verloop van de procedure (arrest van 13 juli 2023, CAJASUR Banco, C-35/22, EU:C:2023:569, punt 25 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Voorts verplicht richtlijn 93/13 de lidstaten, gelet op de aard en het gewicht van het openbaar belang waarop de bescherming berust die wordt geboden aan de consument — die zich tegenover de verkoper in een zwakke positie bevindt —, volgens artikel 7, lid 1, juncto overweging 24 ervan, om in doeltreffende en geschikte middelen te voorzien ‘om een eind te maken aan het gebruik van oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen consumenten en verkopers’ (arrest van 13 juli 2023, CAJASUR Banco, C-35/22, EU:C:2023:569, punt 22 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Deze richtlijn verleent een consument dus het recht om zich tot een rechter te wenden teneinde te laten vaststellen dat een beding in een door een verkoper met hem gesloten overeenkomst oneerlijk is en om dit beding buiten toepassing te laten (arrest van 16 juli 2020, Caixabank en Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C-224/19 en C-259/19, EU:C:2020:578, punt 98 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Bovendien impliceert de verplichting van de lidstaten om procedureregels vast te stellen waarmee de naleving van de rechten die justitiabelen aan richtlijn 93/13 ontlenen om tegen het gebruik van oneerlijke bedingen op te komen, kan worden gewaarborgd, dat effectieve rechterlijke bescherming moet worden geboden, welk vereiste in artikel 47 van het Handvest is neergelegd. Deze bescherming moet met name gelden voor de vaststelling van de procedureregels voor vorderingen die op het Unierecht zijn gebaseerd. De bescherming van de consument is echter niet absoluut. Het feit dat er in een bijzondere procedure bepaalde procedurele vereisten gelden voor de consument opdat deze zijn rechten kan doen gelden, betekent dus nog niet dat hij geen effectieve rechterlijke bescherming geniet (zie in die zin arrest van 31 mei 2018, Sziber, C-483/16, EU:C:2018:367, punten 49 en 50 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

In dit verband moet worden opgemerkt dat het bestaan van een procesbelang de eerste en wezenlijke voorwaarde is voor elk beroep in rechte (arrest van 23 november 2017, Bionorica en Diapharm/Commissie, C-596/15 P en C-597/15 P, EU:C:2017:886, punt 83). Door met name te voorkomen dat de rechterlijke instanties worden geconfronteerd met vorderingen die er in feite toe strekken juridisch advies te verkrijgen, bevordert het vereiste van een procesbelang het algemene belang van een goede rechtsbedeling en kan het prevaleren boven particuliere belangen (zie naar analogie arrest van 31 mei 2018, Sziber, C-483/16, EU:C:2018:367, punt 51 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zoals de advocaat-generaal in de punten 30 tot en met 32 van zijn conclusie in wezen heeft opgemerkt, moet bijgevolg worden geoordeeld dat een dergelijk vereiste in beginsel legitiem is.

Enkel wanneer procedureregels zodanig ingewikkeld zijn en zodanig zware vereisten bevatten dat zij verder gaan dan noodzakelijk is om hun doel te bereiken, zouden deze regels het recht van de consument op effectieve rechterlijke bescherming onevenredig aantasten (zie in die zin arrest van 31 mei 2018, Sziber, C-483/16, EU:C:2018:367, punt 52) en bijgevolg in strijd zijn met het doeltreffendheidsbeginsel, aangezien zij de uitoefening van de door richtlijn 93/13 aan de consumenten verleende rechten uiterst moeilijk zouden maken.

In casu blijkt uit de gegevens waarover het Hof beschikt dat de consumenten, verzoekers in het hoofdgeding, de in de betrokken bedingen opgenomen verplichtingen reeds gedeeltelijk hadden uitgevoerd toen zij vorderingen tot vaststelling van het oneerlijke karakter ervan instelden. In dit verband lijkt de verwijzende rechter erop te wijzen dat de bij hem ingestelde declaratoire vorderingen, gelet op de relevante bepalingen van nationaal recht zoals uitgelegd in de nationale rechtspraak, om twee redenen wegens het ontbreken van procesbelang moeten worden afgewezen en de consumenten moeten worden verwezen in de kosten van deze vorderingen.

In de eerste plaats is, ingeval een persoon een contractuele verplichting reeds — in het onderhavige geval gedeeltelijk — heeft uitgevoerd, het ontbreken van een procesbelang bij de vaststelling dat deze verplichting niet bestaat, een gevolg van het feit dat deze persoon over een vordering beschikt die wordt geacht een omvangrijkere bescherming van zijn rechten te bieden, namelijk een vordering tot terugbetaling van het onverschuldigd betaalde, in het kader waarvan hij kan bewerkstelligen dat zijn medecontractant ertoe wordt veroordeeld om hem de ter uitvoering van de litigieuze verplichting betaalde bedragen terug te betalen.

In de tweede plaats verliest een persoon die betwist dat er sprake is van een verplichting die hij nog niet, of zelfs maar gedeeltelijk nog niet, heeft uitgevoerd, zijn procesbelang bij een declaratoire uitspraak, zodra zijn medecontractant een vordering tot nakoming van die verplichting — in casu een tegenvordering — instelt, omdat hij in het kader van zijn verweer tegen de tegenvordering van die medecontractant kan aanvoeren dat de betrokken verplichting niet bestaat.

De Poolse regering betwist echter dat de rechtspraak van de Sąd NajwyŻszy inzake de toepassing van artikel 189 en artikel 316, § 1, van het wetboek van burgerlijke rechtsvordering de door de verwijzende rechter beschreven gevolgen heeft. Er zij echter aan herinnerd dat het Hof in het kader van een prejudiciële verwijzing niet bevoegd is om zich uit te spreken over de uitlegging van nationale bepalingen en te beoordelen of de daaraan door de nationale rechter gegeven uitlegging juist is, aangezien uitsluitend deze rechter bevoegd is om die bepalingen uit te leggen (zie in die zin arrest van 25 november 2020, Sociálna poisťovňa, C-799/19, EU:C:2020:960, punten 44 en 45 en aldaar aangehaalde rechtspraak). De hiernavolgende overwegingen zijn bijgevolg gebaseerd op de aanwijzingen van de verwijzende rechter.

In de eerste, in punt 71 van het onderhavige arrest bedoelde situatie, zouden, zoals de advocaat-generaal in punt 41 van zijn conclusie heeft opgemerkt, door de vordering van de consument tot vaststelling van het oneerlijke karakter van contractuele bedingen wegens het ontbreken van een passend — maar niet van elk — procesbelang af te wijzen en hem in de kosten te verwijzen alsook hem ertoe te bewegen gebruik te maken van een betere voorziening in rechte, de procedures die consumenten de door richtlijn 93/13 beoogde bescherming moeten bieden onnodig complex en omslachtig worden en tot hogere kosten en meer rechtsonzekerheid leiden hetgeen deze consumenten er in strijd met het doeltreffendheidsbeginsel van kan weerhouden de rechten te doen gelden die zij aan richtlijn 93/13 ontlenen.

Bovendien zou, zoals in hetzelfde punt van de conclusie van de advocaat-generaal is benadrukt, in een context als die van de hoofdgedingen de afwijzing van de declaratoire vordering van de consument en de hem opgelegde verplichting om een vordering in te stellen die zijn rechten beter beschermt, terwijl de verwijzende rechter hoe dan ook gehouden is de juridische problematiek waarop die declaratoire vordering betrekking heeft in het kader van de door de verkoper ingestelde tegenvordering te onderzoeken, in strijd zijn met het algemeen belang van een goede rechtsbedeling, in het bijzonder met het vereiste van proceseconomie.

Voor zover ten slotte moet worden geoordeeld dat de tweede vraag ook betrekking heeft op de tweede, in punt 72 van het onderhavige arrest bedoelde, situatie, waarin de consument, na een vordering tot vaststelling van het oneerlijke karakter van een contractueel beding te hebben ingesteld, zijn procesbelang in de loop van de procedure verliest doordat de verkoper een tegenvordering tot nakoming van de in dat beding opgenomen verplichtingen heeft ingesteld, zou de afwijzing van de vordering van de consument en diens verwijzing in de kosten daarvan, zelfs al wordt over dat oneerlijke beding ook vastgesteld dat het oneerlijk is, erop neerkomen dat hij een financieel risico loopt dat des te ongerechtvaardigder zou zijn omdat de vraag of hij financiële gevolgen zal ondervinden uitsluitend afhangt van procedurele stappen van de verkoper. Indien de beslissing over de verdeling van de kosten van de vordering van de consument afhankelijk zou worden gesteld van een dergelijk initiatief van de verkoper, kan dit de consument er dus van weerhouden gebruik te maken van zijn recht om zich tot de rechter te wenden om te laten vaststellen dat een contractueel beding oneerlijk is en dit beding buiten toepassing te laten verklaren, hetgeen in strijd is met het doeltreffendheidsbeginsel (zie in die zin arrest van 16 juli 2020, Caixabank en Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C-224/19 en C-259/19, EU:C:2020:578, punt 98 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Gelet op een en ander moet op de tweede vraag worden geantwoord dat artikel 7, lid 1, van richtlijn 93/13, gelezen in het licht van het doeltreffendheidsbeginsel, aldus moet worden uitgelegd dat het zich verzet tegen een nationale regeling, zoals uitgelegd in de rechtspraak, op grond waarvan de vordering van een consument tot vaststelling dat een oneerlijk beding in een overeenkomst met een verkoper hem niet kan worden tegengeworpen, alleen kan worden toegewezen wanneer de consument een procesbelang heeft, ingeval een dergelijk procesbelang wordt geacht niet te bestaan wanneer deze consument een vordering tot terugbetaling van het onverschuldigd betaalde kan instellen of wanneer hij het feit dat dit beding hem niet kan worden tegengeworpen, aan kan voeren in het kader van zijn verweer tegen een tegenvordering die deze verkoper op grond van dit beding tegen hem heeft ingesteld.

Met zijn derde vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13, gelezen in het licht van de beginselen van doeltreffendheid, evenredigheid en rechtszekerheid, aldus moet worden uitgelegd dat het eraan in de weg staat dat een leningsovereenkomst tussen een verkoper en een consument nietig wordt verklaard wanneer wordt vastgesteld dat alleen het beding in die overeenkomst met daarin de concrete betalingsmodaliteiten voor de periodieke aflossingen oneerlijk is en dat die overeenkomst niet zonder dat beding kan voortbestaan.

De verwijzende rechter wijst er in dit verband op dat het enige beding waarin alle voorwaarden en aflossingstermijnen van de betrokken leningen zijn vastgelegd, een bepaling bevat volgens welke de consument de wekelijkse betalingen slechts contant kan voldoen via een adviseur van Provident Polska tijdens diens bezoek aan de woonplaats van de consument. Hij is van mening dat een dergelijk beding oneerlijk is, omdat het in wezen geen ander doel dient dan de kredietgever in de gelegenheid te stellen onrechtmatige druk uit te oefenen op de kredietnemer. Bijgevolg zou deze bepaling, en dus het hele beding waartoe die bepaling behoort, ongeldig moeten worden verklaard, aangezien een aanpassing van dat beding waarbij alleen die bepaling wordt geschrapt, erop zou neerkomen dat dat beding door een fundamentele wijziging inhoudelijk wordt herzien. Bij gebreke van andere bedingen op grond waarvan de aflossingsvoorwaarden van deze leningen kunnen worden vastgesteld, is het onmogelijk om de betrokken overeenkomsten uit te voeren.

Wat de gevolgen betreft die moeten worden verbonden aan de vaststelling van het oneerlijke karakter van een beding in een overeenkomst tussen een consument en een verkoper, bepalen de lidstaten volgens artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 dat oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen een verkoper en een consument onder de in het nationale recht geldende voorwaarden de consument niet binden en dat de overeenkomst voor de partijen bindend blijft indien de overeenkomst zonder de oneerlijke bedingen kan voortbestaan.

Volgens vaste rechtspraak van het Hof heeft deze bepaling, met name het tweede deel ervan, niet tot doel alle overeenkomsten die oneerlijke bedingen bevatten, nietig te verklaren, maar om het formele evenwicht dat in de overeenkomst is vastgesteld tussen de rechten en verplichtingen van de overeenkomstsluitende partijen te vervangen door een reëel evenwicht dat de gelijkheid tussen hen kan herstellen, met dien verstande dat de betrokken overeenkomst in beginsel moet voortbestaan zonder andere wijzigingen dan die welke voortvloeien uit de schrapping van de oneerlijke bedingen. Mits aan deze laatste voorwaarde is voldaan, kan de betrokken overeenkomst worden gehandhaafd voor zover volgens de regels van nationaal recht een dergelijk voortbestaan van de overeenkomst zonder de oneerlijke bedingen juridisch mogelijk is, hetgeen moet worden nagegaan aan de hand van een objectieve benadering (zie in die zin arrest van 3 oktober 2019, Dziubak, C-260/18, EU:C:2019:819, punt 39 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Deze objectieve benadering houdt met name in dat de situatie van een van de partijen bij de overeenkomst niet kan worden beschouwd als het doorslaggevende criterium voor de toekomst van een overeenkomst die een of meer oneerlijke bedingen bevat, zodat het oordeel van de nationale rechter over de vraag of een dergelijke overeenkomst zonder die bedingen kan blijven voortbestaan, niet uitsluitend kan worden gebaseerd op de voor de consument eventueel gunstige gevolgen van de nietigverklaring van die overeenkomst in haar geheel (zie in die zin arrest van 29 april 2021, Bank BPH, C-19/20, EU:C:2021:341, punten 56 en 57 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Artikel 6, lid 1, tweede zinsnede, van richtlijn 93/13 vermeldt dus zelf niet de criteria voor de mogelijkheid om een overeenkomst zonder oneerlijke bedingen te laten voortbestaan, maar laat het aan de lidstaten over om in hun nationale recht te bepalen hoe moet worden vastgesteld dat een in een overeenkomst opgenomen beding oneerlijk is en wat de concrete juridische gevolgen van deze vaststelling zijn. In ieder geval moet op basis van een dergelijke vaststelling de situatie kunnen worden hersteld waarin de consument zich zonder dat oneerlijke beding rechtens en feitelijk zou hebben bevonden (zie arrest van 21 december 2016, Gutiérrez Naranjo e.a., C-154/15, C-307/15 en C-308/15, EU:C:2016:980, punt 66).

Bijgevolg staat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 er in beginsel niet aan in de weg dat deze overeenkomst ongeldig wordt verklaard, wanneer een nationale rechter overeenkomstig de relevante bepalingen van zijn nationale recht van oordeel is dat de handhaving van een overeenkomst zonder de oneerlijke bedingen niet mogelijk is (arrest van 3 oktober 2019, Dziubak, C-260/18, EU:C:2019:819, punt 43).

Niettemin moet de doelstelling om de juridische en feitelijke situatie te herstellen waarin de consument zich zonder het oneerlijke beding zou hebben bevonden, worden nagestreefd met inachtneming van het evenredigheidsbeginsel, dat een algemeen beginsel van Unierecht is en vereist dat de nationale regeling waarbij dit recht ten uitvoer wordt gelegd, niet verder gaat dan noodzakelijk is om het nagestreefde doel te bereiken [zie in die zin arrest van 15 juni 2023, Bank M. (Gevolgen van de nietigverklaring van een overeenkomst), C-520/21, EU:C:2023:478, punt 73 en aldaar aangehaalde rechtspraak].

Tenzij de nationale rechter, wanneer hij met een objectieve aanpak vaststelt wat, ingeval wordt vastgesteld dat een beding oneerlijk is, de hieraan overeenkomstig het nationale recht te verbinden gevolgen zijn voor het al dan niet voortbestaan van de overeenkomst waarvan het beding deel uitmaakt, geen enkele beoordelingsmarge heeft noch enige ruimte voor uitleg, kan hij bijgevolg niet tot de slotsom komen dat die overeenkomst ongeldig is indien de situatie waarin de consument zich rechtens en feitelijk zonder dat oneerlijke beding zou hebben bevonden, kan worden hersteld terwijl die overeenkomst blijft bestaan.

In dit verband zij eraan herinnerd dat de nationale rechter een oneerlijk beding kan vervangen door een nationale bepaling van aanvullend recht of een nationale bepaling waarover de partijen bij de betrokken overeenkomst het eens zijn dat zij wordt toegepast, mits die vervanging in overeenstemming is met het doel van artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 en het mogelijk maakt een reëel evenwicht tussen de rechten en verplichtingen van de contractpartijen te herstellen. Deze uitzonderlijke mogelijkheid blijft evenwel beperkt tot de gevallen waarin de ongeldigverklaring van het oneerlijke beding de rechter ertoe zou verplichten de overeenkomst in haar geheel nietig te verklaren, met als gevolg dat de consument uiterst nadelige gevolgen zou ondervinden en daardoor in zijn belangen zou worden geschaad [zie in die zin arresten van 21 januari 2015, Unicaja Banco en Caixabank, C-482/13, C-484/13, C-485/13 en C-487/13, EU:C:2015:21, punt 33 en aldaar aangehaalde rechtspraak, en 12 januari 2023, D.V. (Advocatenhonoraria — Beginsel van het uurtarief), C-395/21, EU:C:2023:14, punt 60].

In casu heeft de verwijzende rechter een dergelijke mogelijkheid afgewezen, aangezien de ongeldigverklaring van de betrokken overeenkomsten niet nadelig zou zijn voor de consumenten die die overeenkomsten hebben gesloten.

Tevens zij eraan herinnerd dat de bepalingen van richtlijn 93/13 eraan in de weg staan dat een als oneerlijk aangemerkt beding gedeeltelijk wordt gehandhaafd door de onderdelen die het oneerlijk maken te schrappen, wanneer een dergelijke schrapping erop neerkomt dat de inhoud van dat beding door een substantiële wijziging wordt herzien (arrest van 29 april 2021, Bank BPH, C-19/20, EU:C:2021:341, punt 70 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Dat is echter niet het geval wanneer het oneerlijke bestanddeel van een beding bestaat in een contractuele verplichting die losstaat van de andere bedingen en waarvan het oneerlijke karakter apart kan worden getoetst (zie in die zin arrest van 29 april 2021, Bank BPH, C-19/20, EU:C:2021:341, punt 71), aangezien de bepaling die voorziet in een dergelijke verplichting kan worden geacht los te staan van de andere bepalingen van het betrokken beding.

De nationale rechter is op grond van richtlijn 93/13 immers niet verplicht om naast het oneerlijk verklaarde beding ook bedingen buiten toepassing te laten die niet als oneerlijk zijn aangemerkt, aangezien de wetgever met de richtlijn beoogde de consument te beschermen en het evenwicht tussen de partijen te herstellen door als oneerlijk aangemerkte bedingen buiten toepassing te laten en tegelijkertijd de geldigheid van de overige bedingen van de betrokken overeenkomst in beginsel te behouden (arrest van 29 april 2021, Bank BPH, C-19/20, EU:C:2021:341, punt 72 en aldaar aangehaalde rechtspraak). Dit geldt ook voor de verschillende bepalingen van een en hetzelfde beding, voor zover de kern van dit beding niet wordt aangetast als een oneerlijke bepaling wordt geschrapt.

In casu blijkt uit de verwijzingsbeslissing dat het ene enkele unieke beding waarin alle voorwaarden voor de aflossing van de betrokken leningen zijn opgenomen, zoals de te betalen bedragen en de verschillende aflossingstermijnen, ook een bepaling bevat over de concrete wijze waarop deze betalingen moeten worden verricht, namelijk in de woonplaats van de consument en aan een adviseur van de kredietgever.

Onder voorbehoud van de beoordeling die de verwijzende rechter moet verrichten met inachtneming van alle omstandigheden van de betrokken overeenkomsten en de relevante nationaalrechtelijke voorschriften, blijkt dat een bepaling waarin concreet is vastgesteld hoe de consument zijn betalingsverplichting moet nakomen, een contractuele verplichting inhoudt die losstaat van de andere bepalingen van één enkel uniek beding — zoals het in het vorige punt van dit arrest beschreven beding — en dat die bepaling over de betalingsverplichting accessoir is ten opzichte van de delen van de overeenkomst die beslissend zijn voor de kern van dat beding, zoals die waarin is vastgelegd hoeveel er betaald moet worden en binnen welke termijnen. Het schrappen van deze bepaling blijkt bovendien de kern van het betrokken beding niet te kunnen aantasten, aangezien de consument zijn aflossingsverplichting nog steeds overeenkomstig de andere in dat beding gestelde voorwaarden moet nakomen, waarbij hij de keuze heeft uit elke betalingswijze die op grond van het nationale recht toelaatbaar is.

Ten slotte moet hieraan worden toegevoegd dat ten eerste de vaststelling door de rechter dat een beding of, in voorkomend geval, een element van een beding in een onder richtlijn 93/13 vallende overeenkomst oneerlijk is, in beginsel tot gevolg moet hebben dat de situatie wordt hersteld waarin de consument rechtens en feitelijk zonder dat beding of dat element zou hebben verkeerd [zie in die zin arrest van 15 juni 2023, Bank M. (Gevolgen van de nietigverklaring van een overeenkomst), C-520/21, EU:C:2023:478, punt 57 en aldaar aangehaalde rechtspraak]. Of het doeltreffendheidsbeginsel is geëerbiedigd, hangt dus in beginsel af van de vaststelling van maatregelen die het herstel van die situatie mogelijk maken.

Ten tweede kunnen maatregelen waarmee concreet uitvoering wordt gegeven aan het verbod op oneerlijke bedingen niet worden geacht in strijd te zijn met het rechtszekerheidsbeginsel [zie in die zin arrest van 15 juni 2023, Bank M. (Gevolgen van de nietigverklaring van een overeenkomst), C-520/21, EU:C:2023:478, punt 72]. Onder voorbehoud van, in het bijzonder, de toepassing van bepaalde nationale procedureregels, met name die welke een rechterlijke beslissing gezag van gewijsde verlenen, kan dit beginsel immers geen afbreuk doen aan de kern van het recht dat consumenten aan artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13 ontlenen om niet gebonden te zijn aan een beding dat geacht wordt oneerlijk te zijn (zie in die zin arrest van 21 december 2016, Gutiérrez Naranjo e.a., C-154/15, C-307/15 en C-308/15, EU:C:2016:980, punten 67, 68 en 71).

Gelet op een en ander dient op de derde vraag te worden geantwoord dat artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13, gelezen in het licht van de beginselen van doeltreffendheid, evenredigheid en rechtszekerheid, aldus moet worden uitgelegd dat het niet in de weg staat aan het feit dat een leningsovereenkomst tussen een verkoper en een consument nietig wordt verklaard wanneer wordt vastgesteld dat alleen het beding in die overeenkomst met daarin de concrete betalingsmodaliteiten voor de periodieke aflossingen, oneerlijk is en dat die overeenkomst niet zonder dat beding kan voortbestaan. Wanneer een beding evenwel een bepaling bevat die van de overige bepalingen van dat beding kan worden gescheiden, die aan een afzonderlijk onderzoek van het oneerlijke karakter ervan kan worden onderworpen en waarvan de schrapping het herstel van een werkelijk evenwicht tussen de partijen mogelijk zou maken zonder de kern van de betrokken overeenkomst aan te tasten, dan heeft dit artikel 6, lid 1, gelezen in het licht van deze beginselen, niet tot gevolg dat dit beding, of zelfs deze overeenkomst, als geheel ongeldig moet worden verklaard.