3.6 Conclusie

De aansprakelijkheid van bestuurders kan in het strafrecht op verschillende manieren worden geconstrueerd. Allereerst kan de bestuurder pleger zijn van een strafbaar feit indien hij de bestanddelen van de betreffende delictsomschrijving persoonlijk vervult. Hiervoor is wel vereist dat de bestuurder normadressaat is. De in het delict omschreven norm dient dus tot hem te zijn gericht. Waar de wetgever van 1881 zich liet leiden door de ‘spierkrachtelijke beweging’ als uitgangspunt voor de vaststelling van het plegerschap, won zowel in de rechtspraak als in de literatuur de opvatting aan terrein dat het plegen ook functioneel kan geschieden. Deze ontwikkelingen deden zich met name voor op het gebied van het sociaal-economische strafrecht en waren ingegeven door de gedachte dat het maatschappelijk bewerkstelligen dat een bepaalde gedraging plaatsvindt ook onder plegen valt. De contouren van de rechtsfiguur van het functioneel daderschap kwamen aan bod in het IJzerdraad-arrest in 1954. Hierin bepaalde de Hoge Raad dat iemand als functionele pleger kan worden aangemerkt indien hij kon beschikken over het plaatsvinden van de bewuste gedraging en deze bovendien aanvaard heeft. Het aanvaarden werd vervolgens in het in verband met het daderschap van rechtspersonen gewezen Drijfmest-arrest uitgelegd als het tevens niet betrachten van de redelijkerwijs te vergen zorg om de strafbare gedragingen te voorkomen. Op grond van deze rechtspraak kan een bestuurder onder omstandigheden aldus strafrechtelijk aansprakelijk zijn indien hij, hoewel daartoe in staat, niet de vereiste zorgvuldigheid heeft betracht om strafbare gedragingen die fysiek door anderen worden verricht, te beletten. Overigens dient hij wel persoonlijk (voorwaardelijk) opzet te hebben indien dat wordt vereist door de delictsomschrijving.

De aansprakelijkheid van de bestuurder kan voorts worden gebaseerd op het daderschap van de rechtspersoon. Dat is het geval indien de bestuurder als feitelijke leidinggever of opdrachtgever in de zin van art. 51 lid 2 Sr wordt aangesproken. Maar ook indien de bestuurder wordt verweten deelgenomen te hebben aan een strafbaar feit dat door de rechtspersoon is gepleegd, is het noodzakelijk eerst vast te stellen dat de rechtspersoon als dader van het betreffende delict kan worden beschouwd. De strafbaarheid van de rechtspersoon heeft eerst in 1976 algemene gelding gekregen voor het gehele strafrecht. In het Drijfmest-arrest uit 2003 heeft de Hoge Raad aanknopingspunten aangereikt voor de vaststelling van het daderschap van de rechtspersoon.

De aansprakelijkheid van de bestuurder kan ook bestaan in deelneming aan een strafbaar feit dat door een ander is gepleegd. De algemene deelnemingsvarianten die ons recht kent zijn neergelegd in art. 47 Sr en 48 Sr en betreffen het medeplegen, het doen plegen, de uitlokking en de medeplichtigheid. De bestuurder kan dus ook strafrechtelijk aansprakelijk zijn bij gedragingen die geen (functioneel) plegen constitueren, maar die wel een (strafbaar) aandeel in het strafbare feit opleveren. Het belang van de deelnemingsvormen kan daarnaast hierin gevonden worden dat voor aansprakelijkheid niet vereist is dat de aangesproken bestuurder de kwaliteit bezit die in de overtreden strafbare norm is opgenomen. Indien een bepaalde norm tot de rechtspersoon (-schuldenaar) is gericht, dan laat dat onverlet dat een bestuurder als medepleger, doen pleger, uitlokker of medeplichtige kan worden aangemerkt.