HvJ EU, 05-09-2019, nr. C-377/18

In artikel 48 van het Handvest, met het opschrift ‘Vermoeden van onschuld en rechten van de verdediging’, is bepaald:

Krachtens artikel 1 ervan bevat richtlijn 2016/343 minimumvoorschriften inzake enerzijds bepaalde aspecten van het vermoeden van onschuld en anderzijds het recht om bij de terechtzitting aanwezig te zijn.

De overwegingen 9, 10, 16, 17, 47 en 48 van deze richtlijn luiden:

Artikel 2 van richtlijn 2016/343, met het opschrift ‘Toepassingsgebied’, bepaalt:

Artikel 3 van deze richtlijn kent het recht op het vermoeden van onschuld toe. Deze bepaling luidt:

De artikelen 4 tot en met 7 van deze richtlijn regelen bepaalde aspecten van het recht op het vermoeden van onschuld.

Zo luidt artikel 4 van richtlijn 2016/343, met het opschrift ‘Publieke verwijzingen naar schuld’, waarvan in casu om uitlegging wordt verzocht:

Artikel 4, lid 1, van richtlijn 2016/343 bepaalt dat de lidstaten de nodige maatregelen dienen te nemen om met name ervoor te zorgen dat een verdachte of beklaagde in andere rechterlijke beslissingen dan die welke betrekking hebben op de vaststelling van schuld, niet als schuldig wordt aangeduid zolang zijn schuld niet in rechte is komen vast te staan.

Artikel 4, lid 2, van deze richtlijn voegt hieraan toe dat de lidstaten ervoor moeten zorgen dat passende maatregelen ter beschikking staan in geval van een schending van deze verplichting.

De in artikel 4, leden 1 en 2, van richtlijn 2016/343 opgenomen bepalingen bevatten derhalve geen indicatie voor de maatregelen die de bevoegde nationale autoriteiten concreet moeten nemen om, in een situatie zoals in het hoofdgeding, de eerbiediging van het recht op het vermoeden van onschuld van afzonderlijk vervolgde verdachten te waarborgen. Bovendien zijn de overige bepalingen van deze richtlijn niet relevant.17. Enkel overweging 16, waarop de verwijzende rechter uitdrukkelijk doelt, preciseert dat de rechterlijke beslissingen niet de mening mogen weergeven dat deze personen schuldig zijn.

Uit artikel 1, maar eveneens uit de overwegingen 10 en 48 van richtlijn 2016/343, blijkt dat de voorschriften die alle publieke verwijzingen naar schuld moeten voorkomen en corrigeren minimumnormen zijn, waarbij de lidstaten volgens artikel 4, leden 1 en 2, van deze richtlijn wordt verzocht daartoe ‘nodige’ of ‘passende’ maatregelen te nemen.

De Uniewetgever laat het dus aan de lidstaten over om naargelang de bijzonderheden van hun nationale rechtsstelsel de concrete aard en omvang van deze maatregelen vast te stellen. Zo heeft het Hof uitdrukkelijk erkend dat deze richtlijn geen volledig en exhaustief instrument vormt dat erop gericht is alle voorwaarden voor het nemen van een rechterlijke beslissing, zoals een beslissing over voorlopige hechtenis, vast te stellen.18. Deze constatering geldt uiteraard ook voor de voorwaarden voor het nemen van een rechterlijke beslissing, zoals de betrokken schikking met schuldbekentenis.

De beoordelingsvrijheid waarover de lidstaten in dit verband beschikken, heeft niettemin grenzen. De lidstaten dienen immers de door het Handvest en het EVRM erkende grondrechten en beginselen te eerbiedigen, zoals overigens blijkt uit overweging 47 van richtlijn 2016/343, en de getroffen maatregelen moeten het in het bijzonder mogelijk maken dat elke schending van het recht op het vermoeden van onschuld wordt voorkomen of gecorrigeerd.

Artikel 4, lid 1, van richtlijn 2016/343 zou dus in beginsel moeten worden uitgelegd tegen de achtergrond van de beschermingsnorm waarin artikel 48 van het Handvest voorziet.19. Niettemin moet worden geconstateerd dat noch deze bepaling, noch de rechtspraak van het Hof het mogelijk maakt de aard en omvang van de maatregelen die de bevoegde nationale autoriteiten moeten uitvoeren, vast te stellen.

Aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn daarentegen tal van geschillen voorgelegd, waarvan de beginselen hier worden samengevat.

Zoals blijkt uit de toelichtingen bij het Handvest20., correspondeert het in artikel 48, lid 1, van het Handvest verankerde recht op het vermoeden van onschuld met artikel 6, lid 2, van het EVRM. Om te zorgen voor de nodige samenhang tussen het Handvest en het EVRM heeft de Uniewetgever de regel gevestigd dat de inhoud en reikwijdte van dit recht dezelfde zijn als die waarin het EVRM voorziet.21.

Bovendien blijkt uit het voorstel voor een richtlijn van de Commissie22. dat de Uniewetgever heeft beoogd een effectieve toepassing van het recht op het vermoeden van onschuld in het kader van strafprocedures te versterken en te waarborgen door in het Unierecht de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens over de eerbiediging van artikel 6, lid 2, van het EVRM op te nemen.23. De Uniewetgever heeft duidelijk zijn wens kenbaar gemaakt om toepassing van de artikelen 6, 47 en 48 van het Handvest te bevorderen door voort te bouwen op artikel 6 EVRM, zoals dit is uitgelegd door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

In artikel 3 van richtlijn 2016/343 wordt het recht op het vermoeden van onschuld derhalve toegekend in dezelfde bewoordingen als de in artikel 6, lid 2, van het EVRM gehanteerde bewoordingen.

De artikelen 4 tot en met 7 van deze richtlijn regelen bepaalde aspecten van het recht op het vermoeden van onschuld, zoals die aan de orde zijn gekomen in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

Zo formuleert de Uniewetgever in artikel 4, lid 1, van deze richtlijn een van de belangrijkste eisen die dit Hof al in 1983 heeft gesteld om de eerbiediging van het recht op het vermoeden van onschuld te waarborgen, namelijk het recht om in openbare verklaringen of rechterlijke beslissingen niet als schuldig te worden aangeduid voordat een definitieve uitspraak is gedaan.24.

Deze bepaling stelt minimumregels vast en heeft, bij de huidige stand van het Unierecht, dus niet tot doel een ruimere bescherming te bieden dan het EVRM.25.

De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is derhalve relevant voor de uitlegging van het in artikel 48 van het Handvest verankerde recht op het vermoeden van onschuld en in het bijzonder van een van de in artikel 4, lid 1, van richtlijn 2016/343 genoemde aspecten daarvan. Deze rechtspraak verschaft immers zeer nuttige aanwijzingen omtrent de maatregelen die de nationale autoriteiten moeten treffen om te garanderen dat de motivering van een beslissing of de in het kader daarvan gehanteerde bewoordingen geen afbreuk doen aan het recht op het vermoeden van onschuld van afzonderlijk vervolgde verdachten.

Ingevolge artikel 6, lid 2, van het EVRM ‘[wordt [e]enieder tegen wie een vervolging is ingesteld, […] voor onschuldig gehouden totdat zijn schuld in rechte is komen vast te staan’.26.

In het arrest Karaman tegen Duitsland herinnert het Europees Hof voor de Rechten van de Mens eraan dat het vermoeden van onschuld een element is van een eerlijk strafproces zoals vereist in artikel 6, lid 1, van het EVRM. Volgens dit Hof wordt dit vermoeden geschonden indien de feitelijke rechter voorbarig de mening uit dat de verdachte schuldig is, terwijl zijn schuld nog niet in rechte is komen vast te staan. Het is, zelfs zonder uitdrukkelijke schuldigverklaring, voldoende dat een motivering de indruk wekt dat de rechter de betrokkene als schuldig beschouwt.27.

Om te beoordelen of met deze motivering het recht op het vermoeden van onschuld wordt geschonden, kent het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een ‘doorslaggevend’ belang toe aan de woordkeuze van de rechterlijke autoriteit.28. Dit Hof houdt tevens rekening met de bijzondere omstandigheden waarin deze formulering is gehanteerd en met name met de aard van de procedure en de aard van de aanklachten tegen de verdachte of verdachten.29. Deze factoren maken het immers mogelijk te beoordelen in hoeverre de rechterlijke autoriteit ertoe is gehouden de concrete rol en de intenties te noemen van alle personen die bij het plegen van een strafrechtelijk feit betrokken hebben kunnen zijn.30.

Zo heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in het arrest Karaman tegen Duitsland31. erkend dat ‘[het] in complexe strafprocedures waarbij verschillende personen betrokken zijn die niet samen berecht kunnen worden, […] voorkomt dat de rechterlijke instantie waarbij de zaak aanhangig is gemaakt, om de schuld van de beklaagden te kunnen beoordelen, melding moet maken van de deelname van derden die wellicht later afzonderlijk worden berecht’.32. Dit Hof heeft onderstreept dat ‘strafrechters ertoe zijn gehouden de feiten van de zaak die relevant zijn voor de beoordeling van de juridische aansprakelijkheid van de beklaagde zo nauwkeurig en precies mogelijk vast te stellen, en dat zij vastgestelde feiten niet mogen presenteren alsof het enkel om beweringen of verdenkingen gaat’.33. Dit Hof heeft geoordeeld dat ‘dit ook geldt voor feiten die betrekking hebben op de betrokkenheid van derden’.34.

Dit Hof heeft zijn uitlating niettemin genuanceerd met de verduidelijking dat ‘indien dergelijke feiten moeten worden opgenomen, […] de rechter [zou] moeten vermijden meer informatie te verstrekken dan nodig voor de beoordeling van de juridische aansprakelijkheid van de personen die voor hem terechtstaan’.35.

In deze zaak vermeldde het vonnis meerdere malen niet alleen de achternaam en alle voornamen van de verzoeker, maar ook de rol die hij gespeeld had in het kader van de fraude. De identificatie van de verzoeker werd niettemin gevolgd door de formulering ‘afzonderlijk vervolgd’.

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens moest beoordelen of de motivering van dit vonnis zodanig was dat vragen rezen over het bestaan van een voorbarig oordeel over de schuld van de verzoeker en derhalve in de weg stond aan een eerlijk onderzoek naar de aanklachten tegen deze persoon in het kader van een afzonderlijke procedure in Duitsland en/of Turkije.

Dit Hof heeft niet geconcludeerd dat er sprake was van schending van het recht op het vermoeden van onschuld. Het heeft opgemerkt dat de rechterlijke autoriteit, om in het betrokken vonnis te kunnen beoordelen in hoeverre de verdachte aansprakelijk was, diende uit te maken ‘wie het plan had opgevat om het geld […] te misbruiken en wie welke instructies had gegeven aan wie’.36. Het heeft evenmin de identificatie van de verzoeker met zijn volledige naam veroordeeld aangezien deze identificatie overal in het vonnis werd gevolgd door de formulering ‘afzonderlijk vervolgd’. Volgens dit Hof had de rechterlijke autoriteit op die manier duidelijk gemaakt dat het niet aan haar stond om de schuld van de verzoeker vast te stellen maar dat zij, conform de nationale strafprocedureregels, enkel wenste de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de berechte persoon te beoordelen binnen de grenzen van de betrokken procedure.37.

In het arrest Navalnyy en Ofitserov tegen Rusland heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens deze rechtspraak bevestigd, waarbij het zich allereerst uiterst gereserveerd heeft getoond ten aanzien van het treffen van een schikking met schuldbekentenis in een procedure waarin de aard van de aanklachten juist een gezamenlijke berechting van de medeverdachten zou hebben gerechtvaardigd.38. Zo heeft het opgemerkt hoe ‘essentieel’ het is dat de rechterlijke autoriteit aan de bekentenisprocedure procedurele garanties verbindt die de eerlijkheid van de lopende procedures tegen de medeverdachten kunnen waarborgen, waaronder de garantie dat er geen uitlatingen worden gedaan die het vermoeden van onschuld kunnen schaden.39. Om de bewoordingen van deze motivering te beoordelen, heeft het vervolgens verwezen naar zijn analyseschema in het arrest Karaman tegen Duitsland.

In de zaak die heeft geleid tot het arrest Navalnyy en Ofitserov tegen Rusland was in het vonnis tegen X in het kader van een bekentenisprocedure vermeld dat X het hem ten laste gelegde strafbare feit had gepleegd met twee andere personen. Hoewel de namen van deze twee personen waren geanonimiseerd, vermeldde het vonnis wel de beroepen die deze personen uitoefenden bij de overheid of vooraanstaande ondernemingen, alsmede hun rol bij het plegen van dit strafbare feit.40. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft de in dit vonnis gehanteerde bewoordingen veroordeeld omdat er geen twijfel bestond over de identiteit van de medeverdachten en hun deelname aan het strafbare feit waarvoor X was veroordeeld.41.

Uit deze rechtspraak zijn een aantal lessen te trekken over de reikwijdte van het in artikel 48 van het Handvest verankerde recht op het vermoeden van onschuld en met name over de concrete manier om elke publieke verwijzing naar schuld in de zin van artikel 4, lid 1, van richtlijn 2016/343 te voorkomen of te corrigeren.

Publieke verwijzingen moeten per geval worden beoordeeld, aan de hand van de specifieke omstandigheden waarin ze zijn geformuleerd en met name van de aard en context van de betrokken procedure.

Deze omstandigheden kunnen bepalend zijn wanneer medeverdachten worden berecht in het kader van afzonderlijke strafprocedures, met name wanneer tegen een van hen een versnelde bekentenisprocedure loopt.

In principe dient de rechterlijke autoriteit maatregelen te treffen om een eerlijk onderzoek naar de aanklachten tegen de overige medeverdachten in het kader van de tegen hen aanhangige procedure te garanderen en dient zij zich bijgevolg te onthouden van elke vermelding of verwijzing in de schikking met schuldbekentenis die het recht op het vermoeden van onschuld van deze personen kan schenden.

Niettemin kan worden toegestaan dat deze schikking de deelname aan het strafbare feit van deze overige medeverdachten vermeldt en hen identificeert indien deze vermeldingen in de eerste plaats nodig zijn voor de juridische kwalificatie van het ten laste gelegde feit en het onderzoek naar de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de persoon die erkent schuldig te zijn, en in de tweede plaats vergezeld gaan van een duidelijke indicatie dat de genoemde medeverdachten afzonderlijk worden vervolgd en dat hun schuld niet in rechte is komen vast te staan.

Dit betekent dat de rechterlijke autoriteit bijzondere aandacht moet besteden aan niet alleen de bewoordingen die worden gebruikt om de overige, afzonderlijk vervolgde verdachten te vermelden en te identificeren, maar ook de motivering — in haar geheel beschouwd — voor de schikking met schuldbekentenis.

In de eerste plaats wil ik eraan herinneren dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, als het gaat om de bewoordingen die worden gehanteerd om de rol van de overige verdachten te vermelden en hen te identificeren, zich er niet tegen verzet dat de rechterlijke autoriteit hen identificeert met hun volledige naam. Dit Hof verlangt in dit geval echter dat deze vermeldingen worden gevolgd door een uitdrukking of formulering op grond waarvan iedereen kan begrijpen dat zij niet nodig zijn om de schuld van de overige, afzonderlijk vervolgde verdachten vast te stellen maar enkel om de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de betrokkene vast te stellen.42.

In de tweede plaats moet de motivering — in haar geheel beschouwd — van de betrokken schikking met schuldbetekenis worden getoetst. Zoals de Commissie in haar opmerkingen terecht heeft aangevoerd, zou elke uitdrukking of formulering gekoppeld aan de vermelding en de identificatie van de overige vervolgde verdachten haar nut verliezen indien andere delen van de motivering of de juridische analyse van de beslissing kunnen worden opgevat als een beoordeling van hun schuld.

Gelet op al deze overwegingen ben ik bijgevolg van mening dat artikel 4, lid 1, van richtlijn 2016/343, in een situatie waarin een rechterlijke autoriteit een verdachte in een versnelde bekentenisprocedure berecht vanwege het gezamenlijk plegen van een strafbaar feit, aldus moet worden uitgelegd dat dit artikel zich er niet tegen verzet dat deze autoriteit in de schikking met schuldbekentenis de deelname aan het strafbare feit van de overige verdachten vermeldt en hen identificeert, op voorwaarde dat deze vermeldingen in de eerste plaats noodzakelijk zijn voor de juridische kwalificatie van het ten laste gelegde feit en voor het onderzoek naar de strafrechtelijke aansprakelijkheid van de persoon die erkent schuldig te zijn, en in de tweede plaats vergezeld gaan van bewoordingen die duidelijk maken dat deze verdachten in een afzonderlijke strafprocedure worden vervolgd en dat hun schuld nog niet in rechte is komen vast te staan.

Ik ben van mening dat eveneens in herinnering moet worden gebracht dat richtlijn 2016/343 minimumvoorschriften bevat en dat de Uniewetgever de lidstaten uitdrukkelijk toestaat de in deze richtlijn vastgestelde rechten uit te breiden om een hoger beschermingsniveau te bieden.43. Bijgevolg verzet deze richtlijn zich er niet tegen dat een lidstaat meer beschermende maatregelen treft om, in een situatie als in het hoofdgeding, elke verwijzing die het recht op het vermoeden van onschuld van de in een afzonderlijke strafprocedure vervolgde verdachten zou kunnen schenden, te vermijden.

In casu staat vast dat de strafprocedure tegen AH, PB, CX, KM, PH en MH vanwege hun vermeende lidmaatschap van een misdaadorganisatie wordt gesplitst, na de door laatstgenoemde geuite wens om een schikking met schuldbekentenis te treffen. Eveneens wordt erkend dat de overige vijf verdachten ermee hebben ingestemd dat MH deze schikking trof, waarbij zij hebben aangegeven dat deze instemming niet betekende dat zij erkenden schuldig te zijn of afstand deden van hun recht om onschuldig te pleiten.

Uit de verwijzingsbeslissing blijkt tevens dat de vermeldingen van de deelname van AH, PB, CX, KM en PH aan het strafbare feit en hun identificatie met hun volledige naam alsmede hun identiteitsnummer in de tussen de openbaar aanklager en MH getroffen schikking voortvloeien uit de toepassing van de nationale rechtspraak, die verlangt dat de tekst van de schikking volledig overeenstemt met die van de tenlastelegging.

Dit vereiste valt onder de beoordelingsvrijheid waarover de lidstaten beschikken als het gaat om de voorwaarden voor het treffen van een dergelijke schikking, gelet op het feit dat met richtlijn 2016/343 een minimumharmonisatie is beoogd.

Om aan dit vereiste te voldoen, is het echter noodzakelijk bijzondere maatregelen te nemen opdat de tussen de openbaar aanklager en MH getroffen schikking geen afbreuk doet aan het eerlijke onderzoek naar de aanklachten tegen AH, PB, CX, KM en PH in het kader van de tegen hen aanhangige procedure en met name hun recht op het vermoeden van onschuld niet schendt. In de huidige opzet bevat deze schikking immers vermeldingen die, bij ontstentenis van een nadere precisering, kunnen worden opgevat als voorbarige verklaring van hun schuld.

Het staat niet aan het Hof voorstellen te formuleren of wijzigingen voor te stellen voor de in deze schikking gebruikte bewoordingen. Dit is de taak van de verwijzende rechter, die enerzijds als enige in staat is het toepasselijke nationale recht uit te leggen en rekening te houden met de omstandigheden van de procedure en anderzijds als enige bevoegd is om deze schikking goed te keuren.

Om te voldoen aan de in artikel 4, lid 1, van richtlijn 2016/343 bedoelde vereisten, dient deze rechter te beoordelen in hoeverre de bestreden vermeldingen noodzakelijk zijn voor de juridische kwalificatie van het ten laste gelegde feit en het onderzoek naar de strafrechtelijke aansprakelijkheid van MH. In dit verband merk ik op dat hij in zijn verwijzingsbeslissing onderstreept dat deze vermeldingen van groot belang kunnen zijn voor de vraag of alle bestanddelen van het betrokken strafbare feit aanwezig zijn.

In voorkomend geval is de verwijzende rechter ertoe gehouden te beoordelen in hoeverre deze vermeldingen kunnen worden gevolgd door een uitdrukking of formulering die duidelijk maakt dat AH, PB, CX, KM en PH worden vervolgd in het kader van een afzonderlijke strafprocedure en dat hun schuld nog niet in rechte is komen vast te staan.

Ten slotte staat het aan hem ervoor te zorgen dat de tussen de openbaar aanklager en MH getroffen schikking geen vermelding bevat die kan worden opgevat als een voorbarige verklaring van de schuld van deze vijf verdachten.