HR, 21-04-2023, nr. 22/00178

Het middel is, na een inleiding, gericht tegen rov. 4.6 t/m 4.10 van het bestreden arrest. Volgens het middel (onder 17) had het hof geen bevoegdheid als forum arresti mogen aannemen om over de vorderingen van Yukos Capital en FPH te oordelen. Het middel (onder 19 en 20) voert enige klachten aan tegen het oordeel van het hof. Het middel (onder 19) klaagt dat het oordeel van de Hoge Raad in rov. 3.5.5 van het arrest van 13 november 2015 dat het onaanvaardbaar zou zijn indien een beslaglegger zijn recht niet kan vervolgen enkel als gevolg van het feit dat de beslagdebiteur heeft opgehouden te bestaan, op zichzelf niet als rechtens beslissend mag worden gezien voor situaties als de onderhavige, omdat de door de Hoge Raad geboden oplossing in rov. 3.5.6 e.v. aan de strikte voorwaarde is gebonden dat de vordering tot verklaring voor recht inzake de toewijsbaarheid van de vordering tegen de rechtsgeldige verkrijger van de beslagen goederen moet worden ingesteld. Volgens het middel heeft het hof in rov. 4.8 en 4.10 ten onrechte die hoedanigheid van ‘rechtsgeldig verkrijger’ als voorwaarde voor de toepasselijkheid van de declaratoire vordering geschrapt en aangenomen dat als enkele voorwaarde volstaat dat de gedaagde ‘de enig overgebleven belanghebbende is met betrekking tot de goederen en met betrekking tot de vraag of de vorderingen waarvoor beslag is gelegd, toewijsbaar zijn’. Verder acht het middel (onder 20) de aanname onjuist, althans onbegrijpelijk en/of ontoereikend gemotiveerd, dat Promneftstroy de enig overgebleven belanghebbende is. Het is niet ondenkbaar is dat bij het wegvallen van Promneftstroy als rechtsgeldige verkrijger, andere partijen als belanghebbenden in aanmerking moeten althans kunnen komen, aldus het middel.

De bevoegdheid van de Nederlandse rechter berust in deze zaak op art. 767 Rv (het forum arresti). De eis in de hoofdzaak als bedoeld in art. 767 Rv (en art. 700 lid 3 Rv) dient in beginsel te worden ingesteld tegen de beslagdebiteur.11.In het arrest van 13 november 2015 heeft de Hoge Raad daarop een uitzondering aanvaard in het geval dat de beslagdebiteur heeft opgehouden te bestaan voordat de eis in de hoofdzaak is ingesteld.12.Deze uitzondering brengt mee dat Yukos Capital en FPH hun eis in de hoofdzaak moesten instellen tegen Promneftstroy, op de wijze en onder de voorwaarden zoals in dat arrest genoemd. De relevante overwegingen van het arrest luiden als volgt:

‘3.5.1 Het gaat in deze zaak, naar in cassatie uitgangspunt is, om het geval dat, nadat ten laste van een rechtspersoon conservatoir beslag is gelegd op haar toebehorende vermogensbestanddelen, deze in weerwil van dat beslag zijn overgedragen, en vervolgens de rechtspersoon heeft opgehouden te bestaan, voordat de op grond van art. 700 lid 3 Rv vereiste eis in de hoofdzaak is ingesteld.

In deze zaak gaat het om een rechtspersoon naar Russisch recht. Het hiervoor in 3.5.1 genoemde geval kan zich echter ook voordoen ten aanzien van een rechtspersoon naar Nederlands recht. Op grond van art. 2:19 leden 5 en 6 BW geldt immers dat een ontbonden rechtspersoon ophoudt te bestaan als hij geen te vereffenen vermogen heeft dan wel, als hij zulk vermogen wel heeft, op het tijdstip waarop de vereffening van dat vermogen eindigt. In dat geval is de omstandigheid dat beslag is gelegd op vermogensbestanddelen van de rechtspersoon die vervolgens zijn overgedragen aan een derde, geen grond voor het voortbestaan van de rechtspersoon. Een overdracht in weerwil van een beslag is immers rechtsgeldig in de onderlinge verhouding van de overdragende rechtspersoon en de verkrijger, zodat die overdracht tot gevolg heeft dat de vermogensbestanddelen niet langer deel uitmaken van het vermogen van de rechtspersoon (vgl. HR 5 september 2008, ECLI:NL:HR:2008:BC9351, NJ 2009/154).

Een overdracht in weerwil van een beslag heeft slechts tot gevolg dat de beslaglegger de overdracht mag negeren omdat zij jegens hem niet kan worden ingeroepen, en dat hij derhalve nog steeds verhaal kan nemen op de goederen waarop het beslag rust (onder meer art. 453a, 474e, 475h en 505 lid 2 Rv). Daarvoor moet hij het beslag wel vervolgen, hetgeen bij een conservatoir beslag betekent dat hij binnen de daartoe gestelde termijn op de voet van art. 700 lid 3 Rv een eis in de hoofdzaak moet instellen, en dat die eis wordt toegewezen.

In het hier aan de orde zijnde geval betekent het hiervoor in 3.5.2 overwogene evenwel dat de beslaglegger vanaf het moment dat de rechtspersoon heeft opgehouden te bestaan, geen wederpartij meer heeft tegen wie hij de eis in de hoofdzaak kan instellen. Hierin wordt niet voorzien door art. 2:23c BW, dat bepaalt dat de rechtspersoon herleeft indien de vereffening wordt heropend. Heropening van de vereffening is volgens die bepaling immers uitsluitend mogelijk als nog een schuldeiser of gerechtigde tot het saldo van de vereffening opkomt of blijkt van het bestaan van een bate.

Ook art. 700 lid 3 Rv voorziet niet in het hier aan de orde zijnde geval. Het zou echter niet aanvaardbaar zijn indien de beslaglegger in dat geval, waarin uitgangspunt is dat hij nog onvoldane vorderingen heeft en dat hij deze kan verhalen op de beslagen goederen, niet de mogelijkheid heeft om zijn recht te vervolgen, enkel als gevolg van het feit dat de rechtspersoon heeft opgehouden te bestaan.

Aangezien de verkrijger in het hier aan de orde zijnde geval de enig overgebleven belanghebbende is met betrekking tot de goederen en met betrekking tot de vraag of de vorderingen waarvoor het beslag is gelegd, toewijsbaar zijn, moet worden aanvaard dat de beslaglegger in dat geval de eis in de hoofdzaak kan instellen of vervolgen tegen de verkrijger, in een daartoe aangepaste vorm, inhoudende dat de beslaglegger vordert dat voor recht wordt verklaard dat de vorderingen toewijsbaar zijn en dat hij daarvoor verhaal kan nemen op de goederen waarop het beslag rust. Art. 700 lid 3 Rv dient voor het hier aan de orde zijnde geval dan ook in die zin te worden uitgelegd.

Indien de rechtspersoon heeft opgehouden te bestaan voordat de eis in de hoofdzaak is ingesteld, kan de beslaglegger de verkrijger dus dagvaarden met een vordering als hiervoor in 3.5.6 vermeld. Ook de in art. 700 lid 3, vierde volzin, Rv genoemde mededeling van de verlenging van de termijn voor het instellen van de eis dient in dat geval aan de verkrijger te worden gericht.

Indien de rechtspersoon ophoudt te bestaan terwijl de hoofdzaak aanhangig is, dient de beslaglegger in de gelegenheid te worden gesteld om op de voet van art. 118 Rv de verkrijger in het geding te roepen teneinde de procedure tegen deze voort te zetten en zijn vordering daaraan aan te passen.

Toewijzing van de hiervoor in 3.5.6 vermelde vordering levert een executoriale titel op voor het verhaal op de beslagen goederen.

Het hiervoor overwogene is ook van toepassing indien het daarbij, zoals in deze zaak, gaat om een rechtspersoon naar het recht van een ander land, die op grond van het recht van dat land heeft opgehouden te bestaan.

Uit het hiervoor in 3.5.1-3.5.8 overwogene volgt dat Glendale en Yukos Capital de eis in de hoofdzaak op de hiervoor weergegeven wijze hadden moeten instellen tegen Promneftstroy. Nu dit niet als zodanig uit de wet volgt en dit niet eerder is beslist, behoefden zij daarmee echter geen rekening te houden. Aan hen zou daarom de gelegenheid moeten worden gegeven om Promneftstroy op de voet van art. 118 Rv alsnog in het geding te roepen voor genoemd doel. Aangezien Promneftstroy als tussenkomende partij reeds in het geding is, is een dergelijke oproep in deze procedure echter niet meer nodig. Glendale en Yukos Capital zullen in het vervolg van de procedure bij de rechtbank hun vorderingen tegen Promneftstroy kunnen richten in de hiervoor in 3.5.6 genoemde, aangepaste vorm.

Nu Promneftstroy aanstonds in dit geding is tussengekomen, kan niet worden gezegd dat zij in enig te dezen te respecteren belang is geschaad doordat Glendale en Yukos Capital de aan het slot van 3.6.1 bedoelde gelegenheid wordt gegeven. De rechtbank zal Promneftstroy de gelegenheid moeten geven om verweer tegen de aangepaste vordering te voeren.’

Uit rov. 3.5.1-3.5.5 volgt dat de Hoge Raad een oordeel heeft gegeven voor het geval dat, nadat ten laste van een rechtspersoon conservatoir beslag is gelegd op haar toebehorende vermogensbestanddelen, deze bestanddelen in weerwil van het beslag zijn overgedragen en vervolgens de rechtspersoon heeft opgehouden te bestaan voordat de eis in de hoofdzaak op de voet van art. 700 lid 3 Rv is ingesteld. De Hoge Raad overweegt dat het onaanvaardbaar zou zijn indien de beslaglegger enkel als gevolg van het feit dat de rechtspersoon heeft opgehouden te bestaan, geen mogelijkheid (meer) heeft om zijn recht te vervolgen op de beslagen goederen. Daarom kan de beslaglegger de eis in de hoofdzaak instellen tegen de verkrijger van het beslagobject, die – aldus de Hoge Raad in rov. 3.5.6 – ‘in het hier aan de orde zijnde geval de enig overgebleven belanghebbende is met betrekking tot de goederen en met betrekking tot de vraag of de vorderingen waarvoor het beslag is gelegd, toewijsbaar zijn’. In het bestreden arrest heeft het hof overwogen dat Promneftstroy, gelet op de door het hof in rov. 4.8 genoemde omstandigheden, moet worden aangemerkt als belanghebbende, ook als zij geen rechthebbende op de aandelen in Yukos Finance is geworden en dus niet als verkrijger van de aandelen kan worden aangemerkt, maar slechts als pretens verkrijger. Aan dit laatste doet niet af dat Promneftstroy geen rechthebbende op de aandelen is geworden, omdat het faillissement van Yukos Oil in Nederland niet wordt erkend als gevolg van het arrest van de Hoge Raad van 18 januari 2019. Yukos Capital en FPH konden, nadat Yukos Oil heeft opgehouden bestaan, hun rechten vervolgen tegen Promneftstroy als pretens verkrijger.

Het arrest van 13 november 2015 heeft betrekking op een uitzonderlijke casuspositie.13.Het standpunt van Promneftstroy dat de in het arrest van 13 november 2015 geboden mogelijkheid aan de ‘strikte voorwaarde’ is gebonden dat de verkrijger het beslagobject rechtsgeldig heeft verkregen, vindt geen steun in de overwegingen van het arrest. De Hoge Raad heeft in rov. 3.6.1 (in samenhang met rov. 3.5.6) geoordeeld dat Yukos Capital en FPH de eis in de hoofdzaak ‘hadden moeten instellen tegen Promneftstroy’ in een aangepaste vorm, namelijk een verklaring voor recht dat hun vorderingen toewijsbaar zijn en zij daarvoor verhaal kunnen nemen op de goederen waarop het beslag rust. Ook heeft de Hoge Raad in rov. 3.6.2 overwogen dat, nu Promneftstroy aanstonds in dit geding is tussengekomen, niet kan worden gezegd dat zij ‘in enig te dezen te respecteren belang is geschaad’ doordat Yukos Capital en FPH de mogelijkheid wordt geboden zo’n aangepaste vordering in te stellen. Deze overwegingen hebben mijns inziens hun gelding behouden, ook nadat met het arrest van de Hoge Raad van 18 januari 2019 onherroepelijk is vast komen te staan dat Promneftstroy de aandelen niet heeft verkregen. Promneftstroy heeft, zoals het hof in rov. 4.8 van het bestreden arrest heeft overwogen, zich in de onderhavige procedure immers van meet af aan opgeworpen als verkrijger van de aandelen, is in die hoedanigheid in de procedure tussengekomen, en heeft na het arrest van de Hoge Raad van 18 januari 2019 volgehouden dat zij de aandelen rechtsgeldig heeft verkregen blijkens de door haar geëntameerde procedure bij het EHRM. Daartegen heeft het middel geen klachten gericht.

Gelet op het voorgaande berust de klacht (onder 19) op een onjuiste lezing van het arrest van de Hoge Raad van 13 november 2015, zodat de klacht faalt.

Over de klacht (onder 20) die is gericht tegen het oordeel van het hof dat Promneftstroy ‘de enig overgebleven belanghebbende’ is in de zin van art. 3.5.6 van het arrest van de Hoge Raad van 13 november 2015, merk ik het volgende op. Anders dan het middel betoogt, behoefde het hof in het licht van de in deze procedure vaststaande feiten niet (ambtshalve) te onderzoeken of na het wegvallen van Promneftstroy als verkrijger, nog andere partijen als belanghebbenden in aanmerking moeten of kunnen komen. In deze procedure staat immers vast dat (i) de curator de door Yukos Oil gehouden aandelen in Yukos Finance heeft verkocht aan Promneftstroy, (ii) het faillissement van Yukos Oil is geëindigd en (iii) Yukos Oil is opgehouden te bestaan. De klacht faalt daarmee bij gebrek aan feitelijke grondslag.

De slotsom is dat het principaal cassatieberoep faalt.

Het incidenteel cassatieberoep van Yukos Capital en FPH is ingesteld onder de voorwaarde dat het principaal cassatieberoep slaagt. Die voorwaarde is niet vervuld, zodat het incidentele cassatiemiddel geen bespreking behoeft.