9.6.4 Aansprakelijkheid van de Staat voor schendingen van een goede procesorde door de rechter

567. Mogelijk is dat een procespartij schade lijdt ten gevolge van een onrechtmatig handelen van de rechter dat resulteert in een onjuiste uitspraak of in een uitspraak die weliswaar inhoudelijk bezien als juist moet worden beschouwd, maar op een onjuiste wijze, bijvoorbeeld niet binnen de door art. 6 EVRM vereiste redelijke termijn, tot stand is gekomen.1 Ook dan geldt in eerste instantie dat het procesrecht zelf middelen aanreikt om zulke schade te voorkomen. Men denke aan de mogelijkheden van hoger beroep, cassatieberoep, verzet tegen een verstekveroordeling en verbetering van kennelijke fouten in de uitspraak. Voorts komt de schade die het gevolg is van de tenuitvoerlegging van een uitspraak die later, in hoger beroep of cassatie, wordt vernietigd, naar vaste rechtspraak voor risico en rekening van de executerende partij.2

Niettemin komt het voor dat een onjuiste of op onjuiste wijze totstandgekomen uitspraak niet door de aanwending van een rechtsmiddel kan worden geredresseerd en bovendien ook niet had kunnen worden geredresseerd. Dat is bijvoorbeeld het geval indien de kwestieuze uitspraak is gegeven door de rechter in laatste en hoogste instantie, de Hoge Raad, of indien het gaat om een verzuim dat zich naar zijn aard niet door de aanwending van een rechtsmiddel laat herstellen. Men denke daarbij in de eerste plaats aan schendingen van het redelijke-termijnvereiste.3 In dergelijke gevallen kan een partij de behoefte gevoelen om de Staat met een vordering uit onrechtmatige daad aan te spreken tot vergoeding van de door haar geleden schade.

De Hoge Raad geeft echter aan art. 6:162 BW een zeer terughoudende toepassing als het om aansprakelijkheid voor onrechtmatige rechtspraak gaat.4 Staat tegen de betreffende uitspraak nog een rechtsmiddel open of heeft daartegen een rechtsmiddel opengestaan dat niet door de gelaedeerde partij is benut, dan staat dat naar vaste rechtspraak reeds eraan in de weg dat een vordering uit hoofde van onrechtmatige daad slaagt. Is die hindernis echter genomen, dan is de Staat volgens de Hoge Raad alleen aansprakelijk voor een onrechtmatige uitspraak, indien bij de voorbereiding van de rechterlijke beslissing zo fundamentele rechtsbeginselen zijn veronachtzaamd, dat van een eerlijke en onpartijdige behandeling van de zaak niet meer kan worden gesproken en tegen de uitspraak geen rechtsmiddel openstaat of open heeft gestaan.5 Tot op heden heeft de Hoge Raad een dergelijke schending niet vaak aangenomen. Een uitzondering vormde het geval waarin de rechter in een WOBPZ-procedure de gedwongen plaatsing in een psychiatrische inrichting had bevolen, zonder de betrokkene te horen of te onderzoeken of hij van rechtskundige bijstand was voorzien.6 Naast schending van het beginsel van hoor en wederhoor denke men voorts aan een schending van het beginsel van onpartijdigheid en onafhankelijkheid van de rechter en mogelijk ook de schending van het beginsel van 'equality of arms'. Het motiveringsbeginsel en het beginsel van een berechting binnen een redelijke termijn, lijkt de Hoge Raad niet tot zo fundamentele beginselen te rekenen7, nog daargelaten dat niet goed valt in te zien hoe een schending van het motiveringsbeginsel tot schade zou kunnen leiden.

Uit het voorgaande volgt dat de verhouding tussen rechterlijke schendingen van de eisen van een goede procesorde en aansprakelijkheid van de Staat daarvoor uit hoofde van onrechtmatige daad weinig woorden behoeft. Enkel de schending van zo fundamentele beginselen van een goede procesorde, dat niet meer kan worden gesproken van een eerlijke en onpartijdige behandeling van de zaak, kan tot een dergelijke aansprakelijkheid van de Staat leiden.8