HvJ EU, 09-11-2017, nr. C-306/16

Oorspronkelijke taal: Frans.

Richtlijn van de Raad van 23 november 1993 betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (PB 1993, L 307, blz. 18), zoals gewijzigd bij richtlijn 2000/34/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 juni 2000 (PB 2000, L 195, blz. 41).

Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad van 4 november 2003 betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (PB 2003, L 299, blz. 9).

Zie de artikelen 27 en 28 van richtlijn 2003/88.

Het hoofdgeding betreft de periode 1991–2014. Zie de punten 13–17 en 22 van deze conclusie.

In zijn oorspronkelijke versie bepaalde artikel 5 van richtlijn 93/104 in de tweede alinea dat ‘[d]e in de eerste alinea bedoelde minimumrusttijd […] in beginsel de zondag [omvat]’. Deze alinea is evenwel geschrapt bij richtlijn 2000/34/EG van het Europees Parlement en de Raad van 22 juni 2000 tot wijziging van richtlijn 93/104/EG van de Raad betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd om de van deze richtlijn uitgesloten sectoren en activiteiten te bestrijken (PB 2000, L 195, blz. 41) na het arrest van het Hof van 12 november 1996, Verenigd Koninkrijk/Raad (C-84/94, EU:C:1996:431), waarin het Hof deze alinea nietig heeft verklaard.

De verwijzende rechter vermeldt artikel 2, onder f), van wet nr. 99/2003 van 27 augustus 2003.

De Portugese regering merkt op dat het recht op een wekelijkse rusttijd ook is verankerd in artikel 59, onder d), van de grondwet van de Portugese Republiek.

De verwijzende rechter verwijst naar artikel 2, onder n), van wet nr. 7/2009 van 12 februari 2009.

Bedrijfsakkoorden tussen Varzim Sol — Turismo, Jogo e Animação SA en de Sindicato dos Profissionais de Banca de Casinos e outros (vakbond van werknemers van casino's en andere gelegenheden, Portugal), gepubliceerd in respectievelijk Boletim do Trabalho e do Emprego nr. 22 van 2002 en in Boletim do Trabalho e do Emprego nr. 29 van 2003, met wijzigingen en een geconsolideerde versie in Boletim do Trabalho e do Emprego nr. 31 van 2007.

Zie overweging 1 van richtlijn 2003/88 en punt 3 van deze conclusie.

Zie punt 5 van deze conclusie.

Zie in die zin arrest van 25 november 2010, Fuß (C-429/09, EU:C:2010:717, punt 32).

Zie in die zin arrest van 10 september 2015, Federación de Servicios Privados del sindicato Comisiones obreras (C-266/14, EU:C:2015:578, punt 22).

Zie ook artikel 17, lid 2, punt 2.3, onder a), van richtlijn 93/104.

Volgens dit punt 6 wordt voor de toepassing van deze richtlijn onder een werknemer in ploegendienst verstaan ‘een werknemer die volgens een ploegendienstrooster werkt’. Voornoemd punt 5 omschrijft ploegenarbeid als ‘een regeling van de arbeid in ploegen, waarbij de werknemers na elkaar op dezelfde werkplek werken, volgens een bepaald rooster, ook bij toerbeurt en al dan niet continu, met als gevolg dat de werknemers over een bepaalde periode van dagen of weken op verschillende tijden moeten werken’. Zie ook artikel 2, punten 5 en 6, van richtlijn 93/104.

Zowel verzoeker als de Commissie betoogt — onweersproken door de partijen die bij het Hof opmerkingen hebben ingediend — dat de Portugese wetgever geen gebruik heeft gemaakt van de door artikel 17, lid 4, onder a), van richtlijn 2003/88 geboden mogelijkheid om voor ploegenarbeid af te wijken van artikel 5. Varzim Sol en de Portugese regering betogen, meer in het algemeen, dat de in artikelen 17 en 18 van richtlijn 2003/88 voorziene afwijkingen in casu niet relevant zijn.

Verzoeker beroept zich inzonderheid op artikel 189, lid 5, van het arbeidswetboek van 2003, en artikel 221, lid 5, van het arbeidswetboek van 2009, terwijl de verwerende vennootschap betoogt dat deze bepalingen niet op verzoeker van toepassing zijn, omdat hij niet aan een ploegenarbeidsregeling onderworpen is geweest. Volgens de schriftelijke opmerkingen van verzoeker voorzien deze bepalingen voor ploegenarbeid in geval van een continudienstregime met name in het recht op ten minste ‘een dag rust in elke periode van zeven dagen’.

Volgens de rechtspraak van het Hof moeten de lidstaten — om gebruik te kunnen maken van de door de artikelen 17 en 18 van richtlijn 2003/88 geboden mogelijkheid om onder bepaalde omstandigheden af te wijken van de met name in artikel 5 van de richtlijnen inzake arbeidstijden vastgestelde eisen — voor die mogelijkheid kiezen. Zie in die zin arrest van 21 oktober 2010, Accardo e.a. (C-227/09, EU:C:2010:624, punt 51). Zie ook in die zin de conclusie van advocaat-generaal Wathelet in de zaak Hälvä e.a. (C-175/16, EU:C:2017:285, punt 89).

Ingevolge artikel 18 mag van onder andere artikel 5 worden afgeweken bij collectieve overeenkomst of bedrijfsakkoord tussen de sociale partners op nationaal of regionaal niveau of, conform de door deze sociale partners vastgelegde regels, bij collectieve overeenkomst of bedrijfsakkoord tussen de sociale partners op een lager niveau, mits de betrokken werknemers gelijkwaardige compenserende rusttijden worden geboden of, in uitzonderlijke gevallen waarin dat op objectieve gronden niet mogelijk is, de betrokken werknemers een passende bescherming wordt geboden. Zie ook artikel 17, lid 3, van richtlijn 93/104. De Portugese regering wijst erop dat de Portugese wetgeving niet voorziet in een afwijking van artikel 5 van richtlijn 2003/88 door middel van een collectief akkoord of een collectieve overeenkomst.

Zie punt 12 van deze conclusie.

Ingevolge artikel 15 van richtlijn 2003/88 staat deze richtlijn met name niet eraan in de weg dat de lidstaten de toepassing bevorderen of mogelijk maken van collectieve overeenkomsten of bedrijfsakkoorden tussen de sociale partners die gunstiger zijn voor de bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers. Zie dienaangaande punt 46 van deze conclusie.

Zie arrest van 10 september 2015, Federación de Servicios Privados del sindicato Comisiones obreras (C-266/14, EU:C:2015:578, punten 48 en 49 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zie punt 17 van deze conclusie.

Zie ook artikel 16, punt 1, van richtlijn 93/104.

Zie dienaangaande arrest van 10 maart 2016, Safe Interenvíos (C-235/14, EU:C:2016:154, punt 115), waaruit volgt dat de nationale rechter tevens de precieze redenen moet vermelden waarom hij twijfelt over de uitlegging van sommige bepalingen van het Unierecht en het noodzakelijk acht om prejudiciële vragen aan het Hof te stellen. Voorts betoogt Varzim Sol dat de formulering van de vierde vraag, die zou voortkomen uit een voorstel van deze partij, een schrijffout bevat, aangezien het cijfer ‘4’ in de zinsnede ‘op […] vier kalenderdagen van een bepaalde referentieperiode’ per vergissing zou zijn toegevoegd. Zie punt 19 van deze conclusie. Gelet op de niet-ontvankelijkheid van deze vraag lijkt het mij niet nuttig dat het Hof zich hierover uitspreekt.

Te weten de vierentwintig uur wekelijkse rusttijd plus de elf uren dagelijkse rusttijd als bedoeld in artikel 3 van richtlijn 2003/88. Ingevolge artikel 5, tweede alinea, van deze richtlijn kan voor een minimumrusttijd van vierentwintig uren worden gekozen, indien objectieve, technische of arbeidsorganisatorische omstandigheden dit rechtvaardigen.

Zie in die zin arrest van 26 april 2012, DR en TV2 Danmark (C-510/10, EU:C:2012:244, punt 33 en aldaar aangehaalde rechtspraak). Ik wil erop wijzen dat de bewoordingen ‘voor elk tijdvak van zeven dagen’ die worden gebruikt in artikel 5 van richtlijn 2003/88 en richtlijn 93/104, zijn terug te vinden in de verdragen nrs. 14 en 106 van de Internationale Arbeidsorganisatie inzake de wekelijkse rusttijden (met betrekking tot de rusttijden in respectievelijk de industrie en de handel en kantoren), gesloten in Genève op respectievelijk 17 november 1921 en 26 juni 1957. Zie artikel 2, lid 1, van het verdrag van 1921 en artikel 6, lid 1, van het verdrag van 1957. Zie ook overweging 9 van richtlijn 93/104 en overweging 6 van richtlijn 2003/88, welke ter zake van de organisatie van de arbeidstijd verwijzen naar de beginselen van de Internationale Arbeidsorganisatie. Zie voorts punt 10 van de memorie van toelichting betreffende het voorstel dat heeft geleid tot de vaststelling van richtlijn 93/104, ingediend door de Commissie op 20 september 1990 [COM(90) 317 def.].

Bijvoorbeeld vanaf dinsdag van een bepaalde week, welke volgt op een rustdag op maandag, tot zaterdag van de daaropvolgende week, gevolgd door een rustdag op zondag. In een situatie als in het hoofdgeding waarin de nationale wetgeving of de collectieve akkoorden voorzien in het recht op twee opeenvolgende wekelijkse rustdagen, houdt deze uitlegging in dat de werknemer kan worden verplicht om tot tien opeenvolgende dagen te werken. Zie punten 7, 10 en 12 van deze conclusie.

Zie de artikelen 3 en 6 van deze richtlijn.

Zie wat betreft de begrippen ‘arbeidstijd’ en ‘rusttijd’ artikel 2, punten 1 en 2, van richtlijn 2003/88 en van richtlijn 93/104 en arresten van 3 oktober 2000, Simap (C-303/98, EU:C:2000:528, punt 47), en 10 september 2015, Federación de Servicios Privados del sindicato Comisiones obreras (C-266/14, EU:C:2015:578, punten 25–28 en aldaar aangehaalde rechtspraak).

Zie dienaangaande arrest van 12 november 1996, Verenigd Koninkrijk/Raad (C-84/94, EU:C:1996:431, punt 62), waarin gewag wordt gemaakt van ‘de referentieperiode van zeven dagen’. Ik wijs erop dat met betrekking tot de dagelijkse rust als bepaald in artikel 8, lid 1, van verordening (EEG) nr. 3820/85 van de Raad van 20 december 1985 tot harmonisatie van bepaalde voorschriften van sociale aard voor het wegvervoer (PB 1985, L 370. blz. 1), het Hof heeft geoordeeld dat de uitdrukking ‘elke periode van 24 uur’ in dat artikel aldus moet worden opgevat, dat zij doelt op elk interval van die duur die begint op het moment waarop de bestuurder, na een periode van wekelijkse of dagelijkse rust, de tachograaf in werking stelt. Zie arrest van 2 juni 1994, Van Swieten (C-313/92, EU:C:1994:219, punten 22–27). Ik ben evenwel van mening dat deze uitlegging niet mutatis mutandis geldt voor artikel 5 van richtlijn 2003/88. Het Hof heeft in dit arrest namelijk de bijzondere doelstelling van de verzekering van de verkeersveiligheid benadrukt, hetgeen in de context van richtlijn 2003/88 niet relevant is.

Zie met name artikel 8, lid 6, tweede alinea, van verordening (EG) nr. 561/2006 van het Europees Parlement en de Raad van 15 maart 2006 tot harmonisatie van bepaalde voorschriften van sociale aard voor het wegvervoer, tot wijziging van verordeningen (EEG) nr. 3821/85 en (EG) nr. 2135/98 van de Raad en tot intrekking van verordening (EEG) nr. 3820/85 van de Raad (Voor de EER relevante tekst) — Verklaring (PB 2006, L 102, blz. 1), ingevolge waarvan ‘[e]en wekelijkse rusttijd […] niet later [mag] beginnen dan aan het einde van zes perioden van 24 uur te rekenen vanaf het einde van de vorige wekelijkse rusttijd’ (cursivering van mij). Zie ook artikel 7, eerste alinea, van deze verordening.

Zie dienaangaande overweging 15 van richtlijn 2003/88, waarin wordt verklaard dat, gelet op de problematiek in verband met de organisatie van de arbeidstijd, in enige soepelheid bij de toepassing van sommige bepalingen van deze richtlijn dient te worden voorzien, waarbij niettemin de beginselen van de bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers dienen in acht te worden genomen.

Met uitzondering van de Hongaarse taalversie vallen de verschillende taalversies van richtlijn 2003/88 mijns inziens in twee groepen uiteen. Het merendeel van de taalversies vermeldt dat de wekelijkse rusttijd moet worden toegekend voor elk tijdvak van zeven dagen. Zie onder andere de Engelse taalversie (‘per each seven-day period’) en de Duitse taalversie (‘pro Siebentageszeitraum’). Zie ook de Portugese, de Bulgaarse, de Spaanse, de Tsjechische, de Deense, de Estse, de Griekse, de Italiaanse, de Nederlandse, de Slowaakse en de Finse taalversie. De andere taalversies zijn geënt op de Franse taalversie, die vermeldt dat de wekelijkse rusttijd moet worden toegekend in de loop van elk tijdvak van zeven dagen. De betekenis in het Hongaars is meerduidiger, aangezien de uitdrukking ‘hétnaponként’ hetzij aan het einde van een tijdvak van zeven dagen, hetzij gedurende een tijdvak van zeven dagen kan betekenen.

Zie punt 3 van deze conclusie.

Zie met name de punten 1, 2, 16 en 35 van de memorie van toelichting betreffende het voorstel dat heeft geleid tot de vaststelling van richtlijn 93/104 (reeds aangehaald in voetnoot 28 van deze conclusie), waarin herhaaldelijk de uitdrukking ‘minimumrusttijden per week’ wordt gebezigd en waarin de Commissie met name de nadruk legt op ‘het belang van de flexibiliteit van de arbeid die de ondernemingen in staat stelt zich aan te passen aan de eisen die de concurrentie stelt en hun concurrentievermogen vergroot’. Zie ook punt 2.10 van het advies van het Economisch en Sociaal Comité Advies van 18 december 199 over het voorstel voor een richtlijn van de Raad betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (PB 1991, C 60, blz. 26), waaruit volgt dat ‘[d]e rusttijd […] per week [zou] moeten worden berekend’. Zie wat de vaststelling van richtlijn 2003/88 betreft ook de mededeling van de Commissie van 15 januari 2004 aan de Raad, het Europees Parlement, het Europees Economisch en Sociaal Comité en het Comité van de Regio's en de sociale partners op communautair niveau over de herziening van richtlijn 93/104/EG betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd [COM(2003) 843 definitief/2, blz. 3], ingevolge waarvan richtlijn 93/104 voorziet in ‘minimaal 1 dag rust per week’.

Zie het rapport van de Commissie van 1 december 2000 over de stand van zaken bij de tenuitvoerlegging van richtlijn 93/104/EG van de Raad van 23 november 1993 betreffende een aantal aspecten van de organisatie van de arbeidstijd (‘arbeidstijdenrichtlijn’) [COM(2000) 787 definitief, punt 6, blz. 14] en het werkdocument van de diensten van de Commissie van 21 december 2010, getiteld Detailed report on the implementation by the Member States of directive 2003/88/EC concerning certain asepcts of the organisation of working time (‘The Working Time Directive’)[SEC(2010) 1611 definitief,punt 6.1.5, blz. 102]. In laatstgenoemd document merkt de Commissie meer bepaald op dat ‘[t]he Working Time Directive does not require the weekly rest to be taken on any particular day of the week […] These factors would suggest that in general, the weekly rest should be provided within each 7 day period’.

Zie voetnoot 6 van deze conclusie. Zie ook overweging 10 van richtlijn 93/104, in haar oorspronkelijke versie, volgens welke ‘het […] ten slotte een zaak […] van de lidstaat [is] te beslissen of, en zo ja, in welke mate de zondag in de wekelijkse rusttijd begrepen dient te zijn’. Bij de vaststelling van richtlijn 93/104 had het Europees Parlement voorgesteld om de lidstaten ertoe te verplichten de nodige maatregelen te treffen opdat elke werknemer ‘in beginsel het recht heeft in het weekend en op nationale feestdagen vrij te zijn’. Dit voorstel kreeg evenwel geen steun van de Raad en de Commissie. Zie met name het advies van het Europees Parlement in eerste lezing van 20 februari 1991 (amendement nr. 14) (PB 1991, C 72, blz. 86), het standpunt van de Commissie van 23 april 1991 betreffende de amendementen van het Parlement in eerste lezing [COM(91) 130 def.] en het gemeenschappelijk standpunt van de Raad van 30 juni 1993 (doc. 7253/2/93 SOC 196).

Zie met name arresten van 9 september 2003, Jaeger (C-151/02, EU:C:2003:437, punt 92), en 14 oktober 2010, Union syndicale Solidaires Isère (C-428/09, EU:C:2010:612, punt 37), waaruit eveneens volgt dat iedere werknemer passende rusttijden moet genieten, die niet alleen reëel moeten zijn en de betrokken personen in staat moeten stellen bij te komen van de vermoeidheid die hun werk meebrengt, maar tevens preventief moeten zijn om zo veel mogelijk te voorkomen dat de veiligheid en de gezondheid van de werknemers in gevaar worden gebracht wanneer zij regelmatig veel uren maken zonder de noodzakelijke rust.

Zie met name, wat het wegvervoer betreft, de artikelen 6 tot en met 8 van verordening nr. 561/2006.

PB 2007, C 303, blz. 17.

Europees Sociaal Handvest, dat op 18 oktober 1961 in Turijn is ondertekend en op 3 mei 1996 in Straatsburg is herzien. Artikel 2 bepaalt in punt 5 dat ‘[…] de Partijen zich verbinden: […] een wekelijkse rusttijd te waarborgen die zoveel mogelijk samenvalt met de dag die volgens traditie of gewoonte in het betrokken land of in de betrokken streek als rustdag wordt erkend’.

Het Gemeenschapshandvest van de sociale grondrechten van de werkenden, aangenomen tijdens de bijeenkomst van de Europese Raad te Straatsburg op 9 december 1989. Punt 8 ervan bepaalt dat ‘[a]lle werkenden in de Europese Gemeenschap […] recht [hebben] op een wekelijkse rusttijd en een jaarlijkse vakantie met behoud van loon, waarvan de duur onderling in opwaartse zin moet worden aangepast, overeenkomstig de nationale gebruiken’. Zie ook arrest van 19 september 2013, Heroverweging Commissie/Strack (C-579/12 RX-II, EU:C:2013:570, punt 27).

Zie punt 22 van deze conclusie.

Zie punt 37 en voetnoot 30 van deze conclusie.

Krachtens deze bepaling kunnen de lidstaten de toepassing mogelijk maken van collectieve overeenkomsten of bedrijfsakkoorden tussen de sociale partners die gunstiger zijn voor de bescherming van de veiligheid en de gezondheid van de werknemers. Zie met betrekking tot de minimale aard van de bij richtlijn 93/104 en richtlijn 2003/88 geregelde harmonisatie arresten van 12 november 1996, Verenigd Koninkrijk/Raad (C-84/94, EU:C:1996:431, punt 42), en 26 juni 2001, BECTU (C-173/99, EU:C:2001:356, punt 55).

De Portugese regering wijst — lijkt mij — erop dat een ruimere bescherming zou kunnen voortvloeien uit de bepalingen met betrekking tot de wijziging van het werkrooster van de werknemer die in ploegendienst werkt, als bedoeld in artikel 221, lid 4, van het Portugese arbeidswetboek die een wisseling tussen twee roosters zonder een voorafgaande wekelijkse rustdag verbieden.

Zie dienaangaande de punten 12 en 26 van deze conclusie.