HvJ EG, 03-06-2008, nr. C-308/06

Blijkens artikel 300, lid 7, EG zijn de door de Gemeenschap gesloten akkoorden verbindend voor haar instellingen, en zijn deze akkoorden bijgevolg van hogere rang dan de handelingen van afgeleid gemeenschapsrecht (zie in die zin arresten van 10 september 1996, Commissie/Duitsland, C-61/94, Jurispr. blz. I-3989, punt 52, en 12 januari 2006, Algemene Scheeps Agentuur Dordrecht, C-311/04, Jurispr. blz. I-609, punt 25).

Daaruit volgt dat de geldigheid van een afgeleide gemeenschapshandeling kan worden aangetast wegens onverenigbaarheid ervan met dergelijke internationaalrechtelijke voorschriften. Wanneer deze ongeldigheid voor een nationale rechter wordt ingeroepen, toetst het Hof dus ingevolge artikel 234 EG de geldigheid van de betrokken gemeenschapshandeling aan alle internationaalrechtelijke voorschriften, mits aan twee voorwaarden is voldaan.

Ten eerste moet de Gemeenschap door die voorschriften zijn gebonden (zie arrest van 12 december 1972, International Fruit Company e.a., 21/72–24/72, Jurispr. blz. 1219, punt 7).

Ten tweede kan het Hof de geldigheid van een communautaire regeling slechts toetsen aan een internationaal verdrag wanneer de aard en de opzet daarvan zich hiertegen niet verzetten en bovendien de bepalingen ervan inhoudelijk gezien onvoorwaardelijk en voldoende nauwkeurig voorkomen (zie in die zin met name arrest van 10 januari 2006, IATA en ELFAA, C-344/04, Jurispr. blz. I-403, punt 39).

Bijgevolg dient te worden onderzocht of met betrekking tot Marpol 73/78 en het zeerechtverdrag aan deze twee voorwaarden is voldaan.

Wat in de eerste plaats Marpol 73/78 betreft, moet vooraf worden vastgesteld dat de Gemeenschap daarbij geen partij is.

Voorts blijkt niet, zoals het Hof reeds heeft geoordeeld, dat de Gemeenschap krachtens het EG-Verdrag de voorheen door de lidstaten uitgeoefende bevoegdheden ter zake van de toepassing van Marpol 73/78 heeft overgenomen, en dus ook niet dat de bepalingen van dit verdrag de Gemeenschap binden (arrest van 14 juli 1994, Peralta, C-379/92, Jurispr. blz. I-3453, punt 16). In dit opzicht onderscheidt Marpol 73/78 zich dus van de GATT 1947, in het kader waarvan de Gemeenschap geleidelijk aan voorheen door de lidstaten uitgeoefende bevoegdheden op zich heeft genomen, waardoor zij door de uit die overeenkomst voortvloeiende verplichtingen werd gebonden (zie in die zin met name arrest International Fruit Company e.a., reeds aangehaald, punten 10–18). Bijgevolg kan deze rechtspraak betreffende de GATT 1947 niet worden toegepast op Marpol 73/78.

Hoewel alle lidstaten van de Gemeenschap partij zijn bij Marpol 73/78, kan de Gemeenschap bij het ontbreken van volledige overdracht van de voorheen door de lidstaten uitgeoefende bevoegdheden aan haar, niet reeds op grond van het feit dat al deze lidstaten partij zijn bij Marpol 73/78 gebonden zijn door de voorschriften daarin, welke zij niet zelf heeft goedgekeurd.

Nu de Gemeenschap niet is gebonden door Marpol 73/78, volstaat het enkele feit dat richtlijn 2005/35 tot doel heeft bepaalde voorschriften uit dat verdrag in het gemeenschapsrecht op te nemen, evenmin voor bevoegdheid van het Hof om de rechtmatigheid van deze richtlijn aan dat verdrag te toetsten.

Weliswaar moeten blijkens vaste rechtspraak de bevoegdheden van de Gemeenschap worden uitgeoefend in overeenstemming met het volkenrecht, daaronder begrepen de voorschriften van internationale verdragen, voor zover daarbij door het algemene volkenrecht erkende regels van gewoonterecht worden gecodificeerd (zie in die zin arresten van 24 november 1992, Poulsen en Diva Navigation, C-286/90, Jurispr. blz. I-6019, punten 9 en 10; 24 november 1993, Mondiet, C-405/92, Jurispr. blz. I-6133, punten 13–15, en 16 juni 1998, Racke, C-162/96, Jurispr. blz. I-3655, punt 45), het blijkt echter niet dat voorschriften 9 en 11, sub b, van bijlage I bij Marpol 73/78, en voorschriften 5 en 6, sub b, van bijlage II daarbij de uitdrukking vormen van door het algemene volkenrecht erkende regels van gewoonterecht.

In die omstandigheden moet worden vastgesteld dat de geldigheid van richtlijn 2005/35 niet kan worden getoetst aan Marpol 73/78 ofschoon de lidstaten wel daardoor zijn gebonden. Laatstgenoemde omstandigheid kan echter gevolgen hebben voor de uitlegging, enerzijds, van het zeerechtverdrag en, anderzijds, van de bepalingen van afgeleid recht die binnen de werkingssfeer van Marpol 73/78 vallen. Rekening gehouden met het gewoonterechtelijke beginsel van de goede trouw, dat deel uitmaakt van het algemene volkenrecht, en met artikel 10 EG, moet het Hof deze bepalingen uitleggen onder inaanmerkingneming van Marpol 73/78.

Wat in de tweede plaats het zeerechtverdrag betreft, dit is door de Gemeenschap ondertekend en bij besluit 98/392 goedgekeurd, zodat de Gemeenschap daaraan is gebonden en de bepalingen van dit verdrag bijgevolg een bestanddeel van de communautaire rechtsorde vormen (zie arrest van 30 mei 2006, Commissie/Ierland, C-459/03, Jurispr. blz. I-4635, punt 82).

Bijgevolg moet worden nagegaan of de aard en de opzet van het zeerechtverdrag, zoals deze blijken uit met name het doel, de preambule en de bewoordingen daarvan, zich niet verzetten tegen toetsing van de geldigheid van de gemeenschapshandelingen aan de voorschriften van dit verdrag.

Het zeerechtverdrag heeft primair tot doel voorschriften van algemeen volkenrecht betreffende de vreedzame samenwerking van de internationale gemeenschap bij de exploratie, de benutting en de exploitatie van de zee te codificeren, nader te bepalen en verder te ontwikkelen.

Hiertoe hebben de verdragsluitende partijen, volgens de preambule van dit verdrag, bedoeld door middel van dit verdrag een rechtsorde voor de zeeën en oceanen in te stellen die de internationale zeevaart vergemakkelijkt, die rekening houdt met de belangen en behoeften van de gehele mensheid en in het bijzonder met de specifieke belangen en behoeften van de ontwikkelingslanden, en die de vrede, de veiligheid, de samenwerking en de vriendschappelijke betrekkingen tussen alle naties versterkt .

In deze optiek regelt het zeerechtverdrag de juridische status van de territoriale zee (artikelen 2 tot en met 33), van de wateren die zeestraten vormen en die voor de internationale scheepvaart worden gebruikt (artikelen 34 tot en met 45), van de archipelwateren (artikelen 46 tot en met 54), van de exclusieve economische zone (artikelen 55 tot en met 75), van het continentaal plat (artikelen 76 tot en met 85) en van de volle zee (artikelen 86 tot en met 120).

Voor al deze zeegebieden beoogt dit verdrag een rechtvaardig evenwicht tot stand te brengen tussen de belangen van de staten in hun hoedanigheid van kuststaat en de belangen van de staten in hun hoedanigheid van vlaggenstaat, welke tegenover elkaar kunnen staan. In dit verband beogen de verdragsluitende partijen blijkens een groot aantal bepalingen van dit verdrag, zoals de artikelen 2, 33, 34, lid 2, 56 of 89 daarvan, de materiële en territoriale grenzen van hun respectieve soevereine rechten vast te stellen.

Particulieren genieten daarentegen in beginsel geen autonome rechten en vrijheden krachtens het zeerechtverdrag. Met name kunnen zij slechts aanspraak maken op de vrijheid van scheepvaart indien zij een nauw verband aantonen tussen hun schip en de staat die daaraan zijn nationaliteit verleent en zijn vlaggenstaat wordt. Dit verband moet krachtens het nationale recht van die staat worden gevormd. Artikel 91 van dit verdrag preciseert in dit verband dat iedere staat de voorwaarden vaststelt voor het verlenen van zijn nationaliteit aan schepen, voor de registratie van schepen op zijn grondgebied en voor het recht zijn vlag te voeren, met dien verstande dat er een wezenlijke band moet bestaan tussen die staat en die schepen. Volgens artikel 92, lid 1, van het zeerechtverdrag mag een schip slechts onder de vlag van één staat varen en mag het gedurende een reis of tijdens het verblijf in een aanloophaven niet van vlag veranderen, behalve in het geval van een werkelijke overdracht van de eigendom of een wijziging in de registratie.

Wanneer een schip niet onder een staat valt, genieten noch dat schip noch de personen aan boord de vrijheid van scheepvaart. In dit opzicht bepaalt artikel 110, lid 1, van het zeerechtverdrag met name dat een oorlogsschip dat in volle zee een vreemd schip aantreft, gerechtigd is het aan te houden wanneer er gegronde reden bestaat om aan te nemen dat het schip geen nationaliteit heeft.

Weliswaar lijken de bewoordingen van een aantal bepalingen van het zeerechtverdrag, zoals de artikelen 17, 110, lid 3, en 111, lid 8, daarvan, rechten toe te kennen aan schepen, daaruit volgt nog niet dat deze rechten daarmee zijn toegekend aan de particulieren die een band met deze schepen hebben, zoals de eigenaren daarvan, omdat de internationale juridische status van het schip afhangt van de vlaggenstaat en niet van het feit dat het schip aan bepaalde natuurlijke of rechtspersonen toebehoort.

Zo is het ook de vlaggenstaat die krachtens dit verdrag verplicht is om alle maatregelen te nemen die nodig zijn om de veiligheid op zee te verzekeren, en bijgevolg om de belangen van de andere staten te beschermen. Deze staat kan aldus tevens ten opzichte van de andere staten aansprakelijk worden gesteld voor schade die door een schip dat zijn vlag voert is toegebracht aan de onder hun soevereiniteit geplaatste zeegebieden, wanneer deze schade het gevolg is van het feit dat de vlaggenstaat zijn verplichtingen niet is nagekomen.

Aan bovenstaand onderzoek wordt niet afgedaan door het feit dat deel XI van het zeerechtverdrag natuurlijke en rechtspersonen wel noemt in verband met de exploratie, het gebruik en de exploitatie van de zee- en oceaanbodem en van de ondergrond ervan voorbij de grenzen van de nationale rechtsmacht, aangezien de onderhavige zaak geenszins de bepalingen van dat deel XI betreft.

In die omstandigheden moet worden vastgesteld dat het zeerechtverdrag geen voorschriften invoert die bedoeld zijn om rechtstreeks en onmiddellijk van toepassing te zijn op particulieren en om hun rechten of vrijheden te verlenen die tegen de staten kunnen worden ingeroepen, ongeacht de houding van de vlaggenstaat.

Daaruit volgt dat de aard en de opzet van het zeerechtverdrag zich ertegen verzetten dat het Hof de geldigheid van een gemeenschapshandeling aan dat verdrag zou kunnen toetsen.

Bijgevolg moet op de eerste, de tweede en de derde vraag worden geantwoord dat de geldigheid van richtlijn 2005/35 niet kan worden getoetst:

Het algemene rechtszekerheidsbeginsel, dat een fundamenteel beginsel van het gemeenschapsrecht vormt, verlangt onder meer dat een regeling duidelijk en nauwkeurig is, opdat de justitiabelen ondubbelzinnig hun rechten en verplichtingen kunnen kennen en dienovereenkomstig hun voorzieningen kunnen treffen (zie arresten van 14 april 2005, België/Commissie, C-110/03, Jurispr. blz. I-2801, punt 30, en IATA en ELFAA, reeds aangehaald, punt 68).

Voorts moet artikel 4 van richtlijn 2005/35, gelezen in samenhang met artikel 8 daarvan, nu de lidstaten daarin verplicht worden bepaalde gedragingen als inbreuken te beschouwen en daaraan sancties te verbinden, tevens het legaliteitsbeginsel ter zake van strafbare feiten en straffen (nullum crimen, nulla poena sine lege) in acht nemen, dat behoort tot de algemene rechtsbeginselen die ten grondslag liggen aan de constitutionele tradities welke de lidstaten gemeen hebben (arrest van 3 mei 2007, Advocaten voor de Wereld, C-303/05, Jurispr. blz. I-3633, punt 49) en dat een bijzondere uitdrukking van het algemene rechtszekerheidsbeginsel is.

Het legaliteitsbeginsel ter zake van strafbare feiten en straffen impliceert dat de communautaire voorschriften een duidelijke omschrijving geven van de strafbare feiten en de daarop gestelde straffen. Aan deze voorwaarde is voldaan wanneer de justitiabele uit de bewoordingen van de relevante bepaling, zo nodig met behulp van de door de rechterlijke instanties daaraan gegeven interpretatie, kan opmaken voor welk handelen of nalaten hij strafrechtelijk aansprakelijk kan worden gesteld (zie met name arrest Advocaten voor de Wereld, reeds aangehaald, punt 50, alsmede EHRM, arrest Coëme e.a. v België van 22 juni 2000, Recueil des arrêts et décisions 2000-VII, § 145).

Artikel 4 van richtlijn 2005/35 gelezen in samenhang met artikel 8 daarvan, verplicht weliswaar de lidstaten om het lozen van verontreinigende stoffen vanaf schepen strafbaar te stellen indien het ‘met opzet, uit roekeloosheid of door ernstige nalatigheid’ gebeurt, zonder deze begrippen te omschrijven.

Niettemin moet om te beginnen worden beklemtoond dat deze verschillende begrippen, met name het in de gestelde vragen bedoelde begrip ‘ernstige nalatigheid’, overeenkomen met aansprakelijkheidscriteria die bedoeld zijn om te worden toegepast op een onbepaald aantal situaties die niet vooraf zijn te voorzien, en niet op nauwkeurige gedragingen die in een normatieve handeling, van gemeenschapsrecht dan wel van nationaal recht, kunnen worden gespecificeerd.

Vervolgens zijn deze begrippen volledig opgenomen in de respectieve rechtsstelsels van de lidstaten en worden zij daarin gebruikt.

Met name hanteren al deze stelsels het begrip ‘nalatigheid’, dat een onopzettelijk handelen of nalaten betreft waardoor de aansprakelijke persoon zijn zorgvuldigheidsplicht schendt.

Voorts kan het begrip ‘ernstige’ nalatigheid, zoals een groot aantal nationale rechtsstelsels dit kennen, enkel een gekwalificeerde schending van die zorgvuldigheidsplicht betreffen.

In die omstandigheden moet het begrip ‘ernstige nalatigheid’ in de zin van artikel 4 van richtlijn 2005/35 aldus worden opgevat dat dit een onopzettelijk handelen of nalaten impliceert waardoor de aansprakelijke persoon een gekwalificeerde schending begaat van zijn zorgvuldigheidsplicht die hij in acht had moeten en had kunnen nemen rekening gehouden met zijn hoedanigheid, zijn kennis, zijn vaardigheden en met zijn individuele situatie.

Ten slotte moet richtlijn 2005/35 overeenkomstig artikel 249 EG door de lidstaten worden omgezet in hun respectieve rechtsorden. De definitie van de in artikel 4 van deze richtlijn bedoelde inbreuken en de sancties daarop, vloeien dus voort uit de door de lidstaten vastgestelde voorschriften.

Gelet op een en ander doet artikel 4 van richtlijn 2005/35, gelezen in samenhang met artikel 8 daarvan, geen afbreuk aan het algemene rechtszekerheidsbeginsel voor zover de lidstaten daarbij worden verplicht het lozen van verontreinigende stoffen vanaf schepen dat met opzet, uit roekeloosheid of door ‘ernstige nalatigheid’ gebeurt, strafbaar te stellen, zonder dit begrip te omschrijven.

Daaruit volgt dat bij onderzoek van de vierde vraag niet is gebleken van feiten of omstandigheden die de geldigheid van artikel 4 van richtlijn 2005/35 aantasten uit het oogpunt van het algemene rechtszekerheidsbeginsel.