HR, 30-11-2001, nr. C00/031HR

Het gaat in deze zaak om de vraag of een werknemer is gebonden aan een vaststellingsovereenkomst die tussen zijn werkgever en de Industriebond FNV is gesloten met betrekking tot loonvorderingen uit het verleden. Deze zijn ontstaan doordat de werkgever de toepasselijke (bedrijfstak)CAO niet heeft nageleefd.

In cassatie kan worden uitgegaan van het volgende.1.

Op 2 juli 1996 heeft [verweerder] Datelnet gedagvaard voor de kantonrechter te 's-Hertogenbosch en gevorderd dat voor recht wordt verklaard dat zijn salaris per periode van vier weken op basis van de CAO f 4 256,68 had dienen te bedragen op de ingangsdatum van de uitkering. Daarnaast heeft [verweerder] gevorderd dat Datelnet wordt veroordeeld tot betaling van f 88 698,83 aan achterstallig (bedrijfstak)CAO- loon, vermeerderd met wettelijke verhoging, rente en kosten.

Datelnet heeft verweer gevoerd. Zij heeft met name gesteld dat [verweerder] gebonden is aan de vaststellingsovereenkomst die in juni 1994 door Datelnet en de FNV is gesloten en dat [verweerders] vorderingen in strijd zijn met deze overeenkomst.

Nadat de kantonrechter bij tussenvonnis van 18 september 1997 een comparitie had gelast, welke niet tot een minnelijke regeling heeft geleid, heeft hij bij eindvonnis van 19 maart 1998, de vordering van [verweerder] afgewezen voorzover deze door de vaststellings-overeenkomst werd getroffen. De kantonrechter overwoog daartoe dat [verweerder] door de FNV werd vertegenwoordigd bij het sluiten van de vaststellingsovereenkomst van 9 juni 1994, zodat hij daaraan gebonden is. Door vervolgens aan deze overeenkomst te voldoen heeft Datelnet, aldus de kantonrechter, voldaan aan alle verplichtingen die zij jegens [verweerder] nog had.

Bij dagvaarding van 9 juni 1998 heeft [verweerder] hoger beroep ingesteld bij de rechtbank Den Bosch tegen het eindvonnis van de kantonrechter. Bij vonnis van 8 oktober 1999 heeft de rechtbank het bestreden vonnis vernietigd, met toewijzing van de vorderingen van [verweerder]. De rechtbank heeft hiertoe allereerst overwogen dat de overeenkomst van 9 juni 1994 tussen Datelnet en de FNV een vaststellingsovereenkomst in de zin van art. 7:900 BW is en geen (ondernemings-)CAO (rov. 4.7). Daarom kon het FNV-lidmaatschap van [verweerder] niet als bron dienen voor de door Datelnet gestelde bevoegdheid van de FNV hem te vertegenwoordigen. Voorts heeft [verweerder] de aanvankelijk aan de FNV verleende volmacht om hem te vertegenwoordigen, tijdig ingetrokken (rov. 4.8). Datelnet kan zich niet met succes erop beroepen dat voor haar niet kenbaar was dat de FNV haar volmacht overschreed (rov. 4.9). Ten slotte is gesteld noch gebleken dat [verweerder] op andere wijze aan de vaststellingsovereenkomst is gebonden (rov. 4.10).

Van dit vonnis is Datelnet tijdig in cassatie gekomen.2. Datelnet heeft daartoe één middel van cassatie aangevoerd, waarin vier klachten besloten liggen. Deze niet-genummerde klachten luiden, in mijn weergave daarvan, als volgt.

1.a In rov. 4.7 heeft de rechtbank overwogen:

Aldus overwegende heeft de rechtbank blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting omdat de regeling van een geschil over de naleving van een CAO, des dat de rechten van werkgevers en werknemers uit hoofde daarvan, voor het verleden nader worden vastgesteld, ook zelf als een CAO is aan te merken.

1.b De rechtbank heeft blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te overwegen dat het feit dat een overeenkomst het karakter heeft van een vaststellingsovereenkomst in de zin van art. 7:900 BW, uitsluit dat deze (tevens) een CAO is of kan zijn.

In rov. 4.8 heeft de rechtbank overwogen dat het feit dat [verweerder] lid van de FNV is, niet ter zake doet. Dit oordeel is ondeugdelijk gemotiveerd tegenover de stelling van Datelnet dat [verweerder] aan de overeenkomst met de FNV is gebonden uit hoofde van zijn lidmaatschap van deze vakvereniging.

2.b Om dezelfde redenen geeft hetgeen de rechtbank in haar rov. 4.9 en 4.10 heeft overwogen, blijk van een onjuiste rechtsopvatting, althans zijn deze overwegingen onbegrijpelijk gemotiveerd.

Vooraf

Voordat ik de onderdelen bespreek, merk ik op dat beide partijen in cassatie nova naar voren hebben gebracht die, naar mijn mening, om uiteenlopende redenen in de feitelijke instanties hadden moeten worden ontwikkeld en daarom nu te laat komen. Te betreuren is dat wél. Omdat de zaak pas in cassatie in de juiste sleutel is geplaatst, heeft de Hoge Raad nu een geamputeerd geschil te berechten.

Deze nova zijn de volgende.

Ad (i): Het onderhavige novum hoeft al daarom niet aan de orde te komen omdat, zoals nog zal blijken, naar mijn mening het cassatieberoep ook afgezien daarvan faalt.

Overigens valt er op zichzelf het volgende over te zeggen. Na verwijzing is het voor [verweerder], naar ik meen, niet mogelijk dit punt alsnog ordelijk uit te werken. Het gaat hier immers om een stelling die weliswaar in de inleidende dagvaarding is geponeerd - in de vorm van een loutere mededeling - maar waaraan in het vervolg van de procedure, zowel in eerste instantie als in hoger beroep, geen uitwerking is gegeven. Op de hoofdregel dat de zaak na verwijzing moet worden berecht in de stand waarin zij zich bevond toen vernietigde uitspraak werd gewezen, is in de rechtspraak weliswaar een aantal uitzonderingen toegelaten, maar daartoe behoort niet het geval van een eigen verzuim. Een dergelijk verzuim ('misslag') kan nog wél in hoger beroep worden rechtgezet4., maar niet meer in de procedure na cassatie en verwijzing.5.

[Verweerder], die in eerste aanleg ongelijk had gekregen maar de zaak in hoger beroep alsnog won, stelt evenwel dat verdere uitwerking niet nodig is omdat de appelrechter art. 3 van de Wet algemeen verbindend verklaren van CAO's (Wet AVV) ambtshalve had moeten toepassen ingevolge art. 48 Rv.

Inderdaad is ambtshalve aanvulling van rechtsgronden geboden is als dit tot bekrachtiging van de bestreden uitspraak leidt.6. In cassatie kan een novum zoals het onderhavige [verweerder] echter slechts baat brengen als het hier gaat om een zuivere rechtsvraag7., met dien verstande dat de rechtbank als appelrechter ambtshalve had moeten oordelen dat de tussen Datelnet en de FNV in 1994 gesloten overeenkomst met nietigheid wordt getroffen door de algemeen verbindend verklaarde CAO voor het elektrotechnisch bedrijf, waarmee die nadere overeenkomst in strijd is.

Een algemeen verbindend verklaarde CAO heeft te gelden als recht in de zin van art. 99 RO.8. En art. 3 lid 1 Wet AVV bepaalt dat een beding tussen werkgever een werknemer dat strijdig is met algemeen verbindend verklaarde bepalingen, nietig is.

Het geschil spitst zich daarom in zoverre toe op de vraag of, bij conflict tussen de CAO voor het elektrotechnisch bedrijf en de vaststellingsovereenkomst van 1994, gesloten tussen Datelnet en de FNV, de eerstgenoemde CAO inderdaad voorgaat. Beantwoording van deze vraag is afhankelijk van de vraag of de tussen Datelnet en de FNV gesloten overeenkomst heeft te gelden als vaststellingsovereenkomst of als (nadere) CAO (waarover onder 2.8 van deze conclusie).

Voorzover deze overeenkomst heeft te gelden als een vaststellingsovereenkomst, kan daarbij inderdaad worden afgeweken van de bedrijfstak-CAO ingevolge art. 7:902 BW. Een CAO raakt immers niet de openbare orde9., ook al is zij algemeen verbindend verklaard en ook al wordt door het afsluiten en algemeen verbindend verklaren daarvan, het algemene belang gediend omdat daardoor concurrentievervalsing binnen de desbetreffende bedrijfstak wordt voorkomen.10.

Voorzover deze overeenkomst ook zelf als CAO is aan te merken, bestaat in de literatuur verdeeldheid over de vraag of, bij gebreke van dispensatie door de minister11., toch bij ondernemings-CAO van een algemeen verbindend verklaarde (bedrijfstak)-CAO kan worden afgeweken.12.

Nu het hier om opmerkingen ten overvloede gaat, meen ik het hierbij te mogen laten.

Ad (ii): Ingevolge art. 4 lid 3 Wet op de loonvorming kan een CAO of een wijziging daarvan pas in werking treden met ingang van de dag volgende op die waarop de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aan partijen een kennisgeving van ontvangst heeft gezonden van de mededeling van de CAO aan hem.13. Gezien het constitutieve karakter van deze kennisgeving in samenhang met de feitelijke aard daarvan, is hier sprake van een ontoelaatbaar novum van feitelijke aard.

De onderdelen

Tegen deze achtergrond bespreek ik nu de onderdelen. Naar ik meen kan deze bespreking betrekkelijk kort zijn.

Subonderdeel 1.a struikelt m.i. op de zojuist onder 2.7 aangegeven beperking van het beoordelingskader in cassatie. De door het onderdeel verdedigde stelling luidt in de kern dat het feit dat een overeenkomst is aan te merken als een vaststellingsovereenkomst - of daarvan althans aspecten vertoont - niet belet dat zij tevens als CAO heeft te gelden. Deze vraag van kwalificatie en uitleg is te rangschikken onder de problematiek van gemengde overeenkomsten. Dienaangaande geldt ingevolge de hoofdregel van art. 6:215 BW het cumulatie-beginsel, als de overeenkomst tenminste geheel beantwoordt aan de wettelijke definities van verscheidene bijzondere overeenkomsten zonder dat het complex van bedingen in van elkaar onafhankelijke overeenkomsten uiteenvalt.14. Ik hoef dit niet verder uit te werken. In een arrest15. dat is gewezen na het opstellen van het cassatiemiddel (zelfs nog een week nadat partijen hun onderscheiden standpunten schriftelijk hadden toegelicht) heeft de Hoge Raad immers overwogen:

Ook in de onderhavige zaak is door Datelnet niet gesteld dat - kort gezegd - de overeenkomst FNV/ [verweerder] (tijdig) bij de minister is aangemeld. In cassatie is zelfs gebleken dat dit niet is geschied op een moment dat voor de beoordeling nog van belang kan zijn. Ook al zou ook de overeenkomst FNV/Datelnet, althans de bepalingen daarvan waarop laatstgenoemde zich in dit geding beroept, op zichzelf het karakter van een CAO dragen, dan nog kan dit Datelnet dus niet baten. Het subonderdeel stuit hierop af.

Subonderdeel 1.b mist feitelijke grondslag. De rechtbank heeft immers niet geoordeeld dat het feit dat een overeenkomst het karakter heeft van een vaststellingsovereenkomst, uitsluit dat deze (tevens) een CAO is of kan zijn. Zij heeft wél geoordeeld - kort gezegd - dat het gedeelte van de overeenkomst van juni 1994, dat een regeling bevat ter beëindiging van het tussen de FNV en Datelnet in het verleden gerezen conflict, uitsluitend als een vaststellingsovereenkomst moet worden gekwalificeerd. Daarom heeft deze verbintenis een ander karakter dan het gedeelte van dezelfde overeenkomst waarin afspraken voor de toekomst worden gemaakt, dat mogelijk wél als (ondernemings)CAO heeft te gelden, aldus nog steeds de rechtbank in haar in zoverre niet bestreden oordeel.

De subonderdelen 2.a en 2.b lenen zich voor gemeenschappelijke behandeling. In de kern ligt aan deze klachten ten grondslag dat de rechtbank de tweede grond van het verweer van Datelnet uitsluitend heeft geplaatst in de sleutel van vertegenwoordiging, terwijl Datelnet zich (mede) heeft beroepen op art. 2: 46 BW (ledencontract).

Ook deze subonderdelen falen. Datelnet heeft dit verweer in de feitelijke instanties immers niet of nauwelijks aangevoerd. In cassatie heeft zij zich slechts erop beroepen dat zij in haar memorie van antwoord in hoger beroep16. heeft gesteld dat [verweerder] gebonden was aan de vaststellingsovereenkomst

Het in de memorie van antwoord ontwikkelde betoog17., in zijn geheel bezien, waarin Datelnet zich niet uitdrukkelijk heeft beroepen op art. 2:46 BW - evenmin als in de overige processtukken, ook niet van de eerste instantie - laat de lezing toe dat Datelnet met de weergegeven passage slechts doelde op de gebondenheid van de leden van de FNV krachtens CAO-recht en vertegenwoordigingsrecht. Deze door de rechtbank kennelijk aan de stukken gegeven uitleg is die van feitelijke aard en is niet onbegrijpelijk.

Ook afgezien daarvan kunnen de subonderdelen geen doel treffen. Inderdaad opent art. 2:46 BW de mogelijkheid dat een vereniging ten laste van haar leden verplichtingen aangaat tegenover derden, jegens wie in dat geval ook deze leden zijn gebonden (tenzij zij hun lidmaatschap tijdig opzeggen met inachtneming van art. 2:36 lid 3 BW).18. Noodzakelijk is in dat geval echter dat de statuten een uitdrukkelijke bepaling bevatten waarop deze binding van de leden kan worden gebaseerd. Gelet op art. 2:34a BW en het aan ons contractenrecht mede ten grondslag liggende autonomiebeginsel19. moet worden aangenomen dat een algemene statutaire bevoegdheid voor de vereniging tot het aangaan van verplichtingen voor haar leden, niet voldoende is om de leden van de vereniging te kunnen binden tegenover derden. Noodzakelijk is daarom dat de aard van deze verplichtingen in de statuten nader is omschreven.20. In de onderhavige zaak is echter gesteld noch gebleken dat de statuten van de FNV een zodanige specifieke bepaling bevatten. Daarom heeft Datelnet bij het onderdeel geen belang omdat de rechtbank dit verweer slechts had kunnen verwerpen, al aangenomen dat zij dit niet stilzwijgend heeft gedaan. Dit laatste stond haar vrij nu zij niet op elk afzonderlijk argument van partijen hoefde in te gaan en Datelnet in dit opzicht niet aan haar stelplicht had voldaan.

Deze strekt tot verwerping van het beroep, met veroordeling van Datelnet in de kosten.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,