4.4.2 Redelijk belang en processueel belang

Wie een vordering tot vernietiging van een besluit op grond van art. 2:11 - 13 (oud) BW wilde instellen, moest een redelijk belang hebben bij de naleving van de wettelijke of statutaire bepaling die niet in acht genomen werd, zie art. 2:11 lid 2 (oud) BW. In het vervolg zal ik degene die de vordering instelt aanduiden als belanghebbende. Daarnaast diende de belanghebbende aan te tonen - en bij betwisting te bewijzen - dat hij ook processueel belang had bij de vordering.1

Het vereiste dat een redelijk belang bestaat bij het naleven van de geschonden verplichting heeft betrekking op de kring van personen die een vordering tot vernietiging van een besluit kunnen instellen. Tijdens de parlementaire behandeling van de invoeringswet is gevraagd wie tot die kring gerekend zouden moeten worden. Zouden de leden, aandeelhouders en bestuursleden van de rechtspersoon daar automatisch toe gerekend mogen worden? In de Memorie van Antwoord werd hierop als volgt geantwoord:

Het hebben van de hoedanigheid van lid, aandeelhouder, bestuurder of anderszins institutioneel betrokkene maakte het aantonen van het redelijke belang wel eenvoudiger, zonder meer mocht dat niet worden aangenomen. Anderen dan de in de vorige zin genoemden konden eveneens belanghebbende zijn. Voor hen gold dat zij redelijk belang hadden als door het niet nakomen van de uit de wet of de statuten voortvloeiende verplichting specifiek en concreet nadeel dreigt voor deze belanghebbende in zijn verhouding tot de rechtspersoon.

In het algemeen was van een redelijk belang sprake als de belanghebbende kon aantonen dat zijn belang door het niet naleven van een uit de wet of de statuten voortvloeiend voorschrift, was geschaad. Bijvoorbeeld door het niet in acht nemen van de vereisten voor het bijeenroepen van een vergadering, was de belanghebbende niet aanwezig in een algemene vergadering en heeft hij niet de kans gehad de deelnemers aan de besluitvorming van zijn standpunt te overtuigen.

Een voorbeeld van het ontbreken van het processueel belang geeft het arrest van de Hoge Raad inzake Dekker - Lucas Academie. Uit deze uitspraak volgt dat vernietiging van een besluit geen zin heeft als het de belanghebbende in feite te doen is om vernietiging van op het besluit gebaseerde rechtshandelingen terwijl de geldigheid van die rechtshandelingen niet afhankelijk is van het bestreden besluit. Dekker - lid van de Lucas vereniging en oud-cursist van de Lucas academie - vorderde vernietiging van de besluiten tot overdracht van de academie aan een andere ondernemer die het opleidingsinstituut wilde inbrengen in een bv. Deze besluiten tot overdracht, die genomen waren door de algemene ledenvergadering van de vereniging die het opleiding sinstituut exploiteerde, zouden zowel qua totstandkoming als qua inhoud in strijd met de wet, de statuten en de goede trouw zijn. Dekker hoopte hiermee te bereiken dat de in de vereniging bestaande situatie met betrekking tot inspraak, overleg, lesgelden, leerkrachten en andere studiefaciliteiten hersteld zou worden. Omdat Dekker niet had aangegeven hoe vernietiging van de besluiten tot overdracht, zou kunnen bijdragen aan het realiseren van het door hem gewenste doel, namelijk terugkeer naar de oude situatie, ontbrak naar het oordeel van de Rechtbank en het Hof het vereiste redelijk belang. Dekker had namelijk niet aangegeven op grond waarvan Luzac BV, sinds eind 1983 eigenaar van de Lucas Academie, een retro-overdracht van de academie aan de vereniging zou moeten bewerkstelligen als de besluiten vernietigd zouden zijn. En op geen enkele wijze was gebleken hoe eventuele vernietiging van de besluiten, die deels al waren uitgevoerd, het beoogde effect zou kunnen hebben. De vernietiging van de besluiten zou geen zin hebben omdat Dekker zijn doel, herstel van de oude situatie daarmee niet zou kunnen bereiken. De Hoge Raad overwoog naar aanleiding daarvan:

In deze uitspraak zien noch de Rechtbank noch het Hof dat het niet gaat om het `redelijk belang' maar om het 'processueel belang'. Door de vernietiging van de besluiten kan het eigenlijke doel van Dekker, herstel van de oude situatie niet bereikt worden.

In het geschil dat leidde tot het arrest van de Hoge Raad Koelman - Buma worden de begrippen redelijk belang en processueel belang niet goed uiteen gehouden. Koelman vorderde vernietiging van het besluit tot décharge voor het gevoerde beleid. Het doel dat Koelman daarmee wilde bereiken was het openbreken van de door het bestuur gesloten overeenkomsten over de afdracht van auteursrechten. Naar het oordeel van het Hof had Koelman geen redelijk belang bij vernietiging van het besluit van de algemene vergadering om het bestuur te déchargeren voor het gevoerde beleid. Vernietiging van het déchargebesluit zou namelijk niet leiden tot de vernietiging van de door het bestuur gesloten overeenkomsten met de BUMA over de afdracht van auteursrechten. Juist tegen die overeenkomsten waren de bezwaren van Koelman gericht. Hij meende dat hij daardoor in financieel opzicht te kort gedaan werd. De Hoge Raad oordeelde dat het Hof een juiste uitleg had gegeven aan het begrip redelijk belang in art. 2:15 lid 3 BW. De overweging waarin dit aan de orde gesteld wordt, luidt als volgt:

Zowel het Hof als de Hoge Raad lijken hier het processuele belang en het redelijke belang op een lijn te stellen. Het vereiste dat de belanghebbende een redelijk belang heeft bij de vernietiging van het besluit ziet echter op de personen die de vordering kunnen instellen en niet op de vraag of het redelijk is het besluit te vernietigen. Met het 'redelijk belang bij de vernietiging' waarnaar verwezen wordt, zie de hierboven geciteerde overweging van de Hoge Raad, moet echter processueel belang bedoeld zijn. In deze uitspraak wordt dit door Hof en Hoge Raad min of meer op een lijn gesteld met het 'redelijk belang bij naleving van de verplichting' zoals dat in art. 2:15 lid 3 sub a BW is verwoord. Maeijer vraagt zich in zijn noot onder dit arrest af of dit er niet toe zal leiden dat het onderscheid tussen beide vereisten zal vervagen. Redelijk en processueel belang zijn echter twee verschillende dingen.

Een laatste voorbeeld waarin het onderscheid tussen redelijk en processueel belang niet consequent gehanteerd wordt, is te vinden in de uitspraak van de Hoge Raad in het Lampe Videoworks-arrest. De vordering tot vernietiging van een ontslagbesluit door de ontslagen bestuurder - die tevens aandeelhouder in de vennootschap was, vormde de inzet van de procedure. Geoordeeld werd dat hij in zijn kwaliteit van aandeelhouder niet zonder meer een redelijk belang bij de vernietiging van het ontslagbesluit had. Vereist was dat hij als aandeelhouder in zijn eigen belang benadeeld of geschaad was. De vraag was:

In zijn noot bij dit arrest schrijft Maeijer "Ik meen thans dat de toepassing van art. 2:15 lid 3 sub a BW de toepassing van art. 3:303 BW als het ware zal absorberen.' Daarmee lijkt Maeijer het redelijke en processueel belang op één lijn te stellen. Zo heeft de wetgever het naar mijn mening niet bedoeld. Dat volgt uit aan het begin van deze paragraaf geciteerde passage uit de memorie van toelichting. Nadat uiteengezet is wat met voldoende belang bedoeld wordt, volgt: 'niettemin zal ook te hunnen aanzien de eis moeten worden gesteld dat zij een redelijk belang hebben.' Daaruit leid ik af dat bedoeld is dat redelijk en processueel belang als twee verschillende voorwaarden naast elkaar bestaan.