HvJ EG, 10-04-2003, nr. C-437/00

Deze nieuwe situatie is niet voorzien in het Executieverdrag en kan ook niet opgelost worden met een eenvoudige verwijzing naar de bestaande rechtspraak.

Pugliese had twee arbeidsovereenkomsten, de ene met Aeritalia/Finmeccanica en de andere met Eurofighter, die formeel van elkaar gescheiden waren maar mogelijk feitelijk met elkaar verband hielden. De enige arbeid die zij op grond van een van beide overeenkomsten verrichtte, was voor Eurofighter in München. De overeenkomst met Aeritalia/Finmeccanica wees weliswaar ook een (andere) plaats van arbeid aan, maar de verplichting om die arbeid te verrichten was praktisch van meet af aan en tot ten minste 30 juni 1998 opgeschort. De enige actieve verplichtingen uit die overeenkomst in die periode waren die van de werkgever om bepaalde bedragen te betalen of te vergoeden.

De omstandigheden van dit geval zijn duidelijk zeer specifiek. Desalniettemin schijnen soortgelijke regelingen gangbaar te zijn tussen ondernemingen die op dezelfde wijze als Aeritalia/Finmeccanica en Eurofighter met elkaar verbonden zijn. Het lijkt daarom nuttig om bij het overdenken van de te geven uitlegging verder te kijken dan die specifieke feiten op grond waarvan de nationale rechter zijn eigen beslissing moet nemen, en in gedachten te houden dat in een afzonderlijke procedure ook nog over de bevoegdheid voor het geschil over de opzegging van de arbeidsovereenkomst met Finmeccanica moet worden beslist.

Een aantal rechtsinstrumenten is niet rechtstreeks relevant, ook al zijn zij tijdens de procedure besproken en maken zij deel uit van de juridische achtergrond.

Ten eerste is het Verdrag van Romeratione temporis niet van toepassing. Ingevolge artikel 17 is het alleen van toepassing op overeenkomsten die zijn gesloten nadat het in werking is getreden; voor zowel Italië als Duitsland is dat 1 april 1991 en dus na de sluiting van de arbeidsovereenkomsten van Pugliese. Bovendien betreffen de twee verdragen verschillende vraagstukken en leiden zij niet altijd tot hetzelfde resultaat, hoe wenselijk het ook is dat zij dat waar mogelijk wel doen.

Ten tweede is ook de detacheringsrichtlijn niet van toepassing, omdat er vóór 16 december 1999 niet rechtstreeks beroep op kon worden gedaan en de richtlijn niet voor die datum in Duits (of Italiaans) recht lijkt te zijn omgezet. Bovendien, zoals de nationale rechter en de Commissie naar voren hebben gebracht, is het twijfelachtig of de situatie van Pugliese wel binnen de werkingssfeer van de richtlijn valt, aangezien de criteria van artikel 1, lid 3, niet lijken te zijn vervuld: Pugliese verrichtte haar arbeid niet onder leiding van Aeritalia/Finmeccanica, Eurofighter was geen onderdeel van Aeritalia/Finmeccanica, en Aeritalia/Finmeccanica was geen uitzendbureau of onderneming van herkomst.

Voorts is duidelijk dat de bepalingen van het Verdrag van Lugano en verordening nr. 44/2001, hoewel ik ze hierboven heb genoemd, niet van toepassing zijn op zaken waarbij alleen verdragsluitende staten van het Executieverdrag betrokken zijn, en die vóór 1 mei 2002 aanhangig zijn gemaakt.

Hoewel al die rechtsinstrumenten misschien niet direct van betekenis zijn voor de bijzondere feiten van het hoofdgeding, maken zij evenwel deel uit van hetzelfde juridische totaalverband als het Executieverdrag en hadden zij onder enigszins andere omstandigheden relevant kunnen zijn. Bovendien bevestigen al die rechtsinstrumenten het streven dat de bevoegdheid (en het toepasselijk recht) bij voorkeur aansluit bij de plaats waar de werknemer zijn arbeid verricht, een streven dat consequent wordt gebaseerd op zowel praktische overwegingen als de noodzaak om de werknemer te beschermen als de zwakkere partij in de contractuele relatie.

Heeft het geschil betrekking op individuele verbintenissen uit arbeidsovereenkomst?

De betrokken aanspraken komen voort uit een arbeidsovereenkomst tussen Pugliese en Aeritalia/Finmeccanica en uit de overeenkomsten waarbij de verplichting om de bedongen arbeid te verrichten, tijdelijk werd opgeschort, maar bepaalde verplichtingen van de werkgever in stand werden gehouden en/of aan hem werden opgelegd.

In hun opmerkingen bespreken het Verenigd Koninkrijk alsook de Commissie de mogelijkheid dat de band tussen Pugliese en Aeritalia/Finmeccanica gedurende die opschorting iets anders dan een arbeidsovereenkomst is geweest.

Die mogelijkheid kan niet kortweg verworpen worden. De verplichting van de werknemer om de bedongen arbeid te verrichten voor de werkgever, die in het onderhavige geval ontbreekt, is duidelijk de meest kenmerkende (en eigenlijk de kwalificerende) van een arbeidsovereenkomst, en het Hof heeft haar aldus opgevat. De andere bijzonderheden waarnaar het Hof heeft verwezen, zijn minder duidelijk aanwezig. De werknemer is maar in beperkte mate in het bedrijf van de werkgever opgenomen en de daaruit resulterende band is zwak. Wanneer er geen arbeid hoeft te worden verricht, is er weinig ruimte voor de toepassing van regels van dwingend recht en collectieve arbeidsovereenkomsten. Ook kan verdedigd worden dat de verplichtingen waarvan Pugliese nakoming vordert — betaling van huisvestings- en reiskosten — voortkomen uit een overeenkomst die volkomen onafhankelijk is van de oorspronkelijke arbeidsovereenkomst.

Desalniettemin ben ik van mening dat de overeenkomsten tussen Pugliese en Aeritalia/Finmeccanica samen een geheel vormden met de aard van een arbeidsovereenkomst, welke aard nooit verloren is gegaan.

De oorspronkelijke overeenkomst was ontegenzeggelijk een arbeidsovereenkomst en, zoals het Verenigd Koninkrijk heeft opgemerkt, de werkgever heeft getracht de naleving ervan als zodanig af te dwingen. De overeenkomst die de arbeidsovereenkomst opschortte, lijkt in feite een tijdelijke wijziging van de contractsbepalingen in te houden en moet dus als een onderdeel daarvan beschouwd worden. Veel van de gevolgen ervan werden opgeschort, maar wat overbleef — betaling van socialeverzekeringsbijdragen en toekenning van anciënniteit — zijn typisch verplichtingen van een werkgever tegenover een werknemer. De opschortingsovereenkomst bevatte ten minste enkele van de voorwaarden waarop het actieve dienstverband zou moeten worden hervat. De voorwaarden over de betaling van de huur zijn niet aan het Hof overgelegd, maar de vergoeding van verhuiskosten is ook kenmerkend voor een arbeidsverhouding en deze verplichting lijkt een wezenlijk onderdeel van hetzelfde totaalverband te vormen.

De verplichting van de werknemer om op grond van een arbeidsovereenkomst arbeid te verrichten kan om allerlei redenen opgeschort worden. De opschorting kan door de wet opgelegd worden, zoals in het geval van zwangerschapsverlof of als de werknemer een of andere militaire of burgerdienst moet vervullen. De werknemer kan ook voor een overeengekomen periode vrijgesteld worden om een studie te volgen of voor een andere activiteit; een dergelijke regeling kan aan beide partijen ten goede komen. In de meeste, zoniet al deze gevallen zal de verhouding die resteert, een arbeidsverhouding blijven, al is het in gereduceerde of afgezwakte vorm.

Uiteraard zijn er situaties te bedenken waarin een dergelijke verhouding niet blijft bestaan. De opschorting kan slechts formeel een opschorting zijn en in feite neerkomen op een opzegging, zonder praktische mogelijkheid voor de werknemer om de arbeid te hervatten en zonder nog werkelijke resterende verplichtingen aan beide kanten. De overblijvende verplichtingen zouden geheel los kunnen staan van de arbeidsverhouding. De opschorting en de voorwaarden ervan zouden de arbeidsverhouding ook geheel kunnen vervangen door een andersoortige verhouding, zoals bij een regeling waarbij een werknemer een zelfstandige externe contractant wordt die zijn diensten op een andere grondslag verleent22..

Wanneer er echter voor een arbeidsovereenkomst kenmerkende verplichtingen blijven bestaan, wanneer is voorzien in herleving van de kenmerkende verplichting om in dat kader arbeid te verrichten, en wanneer de oorspronkelijke band tussen werkgever en werknemer niet is vervangen of verdrongen door een andere verhouding — criteria die in het onderhavige geval alle lijken te zijn vervuld — ben ik van mening dat opschorting van zelfs de meest kenmerkende verplichting van een arbeidsovereenkomst de aard van die overeenkomst niet kan wijzigen.

Het feit dat de werknemer tijdens de duur van de opschorting door een andere arbeidsovereenkomst met een andere werkgever gebonden is, is in dit opzicht van geen belang. Het is niet ongewoon dat een werknemer gelijktijdig op grond van verscheidene arbeidsovereenkomsten arbeid verricht en er is geen intrinsieke reden waarom het bestaan van de één de aard van de ander zou moeten wijzigen. In omstandigheden als de onderhavige zal de verhouding tussen beide overeenkomsten evenwel beslissend zijn voor de vaststelling van de plaats waar de werknemer gewoonlijk zijn arbeid verricht.

Als de bevoegdheid wordt bepaald door de plaats waar de werknemer gewoonlijk zijn arbeid verricht, hoe kan dat criterium dan worden toegepast als de werknemer slechts arbeid verricht op een plaats die is aangewezen in een andere overeenkomst met een andere werkgever?

Alle partijen die in deze zaak opmerkingen hebben ingediend, zijn het erover eens dat het antwoord ervan afhangt in hoeverre de twee overeenkomsten met elkaar verband houden. Als het verband tussen de twee overeenkomsten toereikend is, zal de plaats waar de werknemer gewoonlijk zijn arbeid verricht, voor beide overeenkomsten dezelfde zijn. Is het verband niet toereikend, kan de bevoegdheid voor een uit een van de overeenkomsten voortkomend geschil niet worden bepaald door de plaats waar de werknemer onder de andere overeenkomst gewoonlijk zijn arbeid verricht.

Er is echter onenigheid over de vraag hoe de scheidslijn tussen deze twee situaties getrokken moet worden, en dat is in wezen het onderwerp van de eerste vraag van de nationale rechter. De Duitse regering is van mening dat de bevoegdheid in beginsel voor elke overeenkomst afzonderlijk moet worden bepaald en dat alleen een zeer nauw verband (bijvoorbeeld wanneer de ene onderneming een 100 % dochteronderneming van de andere is) rechtvaardigt om de plaats van arbeid onder de ene overeenkomst als criterium voor de andere te nemen. Pugliese, het Verenigd Koninkrijk en de Commissie hebben daarentegen alle een voorkeur, zij het in verschillende mate en om verschillende redenen, voor de opvatting dat het verband in het onderhavige geval voldoende is om München aan te merken als de relevante plaats van arbeid.

De redenen die de ontwikkeling van de bevoegdheidsgrondslag in kwestie hebben geïnspireerd, zijn hier van belang. Eén overweging is dat in een groot deel van de gevallen het op de overeenkomst toepasselijke recht het recht van de staat zal zijn waar de arbeid wordt verricht, en dat mogelijke geschillen verband zullen houden met de plaats van arbeid. De gerechten van die plaats zullen dus objectief gezien het best in staat zijn om die geschillen te beslechten. Het feit dat de werknemer daar per definitie gewoonlijk aanwezig zal zijn (en de werkgever waarschijnlijk aanwezig of vertegenwoordigd zal zijn), is een andere, praktische overweging, die echter ook specifiek samenhangt met het streven, consequent benadrukt door zowel het Hof als de opstellers van het verdrag, om de werknemer als zwakkere partij bescherming te bieden door hem in staat te stellen om zijn vordering in te stellen of zich te verdedigen voor het gerecht waar dat voor hem in het algemeen het minst bezwarend zal zijn.

Zoals ik al eerder aanleiding had om op te merken23., kan dit streven niet zo ver gaan dat de werknemer vrij is zijn forum te kiezen, of dat de bepaling van het forum af zou komen te hangen van wat die werknemer het best uitkomt — zonder rekening te houden met bijvoorbeeld waar hij zijn arbeid verricht. Dat zou niet te verenigen zijn met de noodzaak van eenvormige criteria die de rechtszekerheid waarborgen, en van voorkoming van een veelvoud van bevoegde rechters.

Toch is dat streven van fundamenteel belang voor de onderzochte regel, en als er geen goede reden is om het in een bepaalde zaak buiten beschouwing te laten, zou het altijd tot de voornaamste overwegingen bij de uitlegging en toepassing van die regel moeten behoren.

Daarom vind ik de benadering van de Duitse regering te strikt. Het door haar voorgestelde criterium van verbondenheid doet de balans zeer sterk doorslaan tegen de plaats waar de werknemer zijn arbeid verricht, terwijl de balans juist veeleer daar naartoe zou moeten doorslaan. Een zo zwaar criterium zou in veel van dit soort gevallen elke mogelijkheid voor de werknemer uitsluiten om te profiteren van de beoogde bescherming, ondanks het bestaan van onweerlegbare objectieve banden tussen de plaats van arbeid en de overeenkomst in verband waarmee het geschil is ontstaan.

De Commissie stelt een criterium voor dat al door de nationale rechter geschetst is: zijn de twee overeenkomsten zo nauw met elkaar verbonden dat de één niet zonder de ander zou zijn gesloten? Dat lijkt zeker een nuttige aanwijzing te zijn. Als aan een dergelijke voorwaarde is voldaan, moet daaruit zeker geconcludeerd worden dat de plaats waar de arbeid wordt verricht, kan dienen als bevoegdheidsgrondslag voor geschillen die in verband met een van de twee overeenkomsten ontstaan. Het zou echter ook weer te strikt kunnen zijn, indien het als een noodzakelijke voorwaarde wordt opgevat. In het onderhavige geval had Aeritalia aan Pugliese een betrekking kunnen aanbieden, en zij had die mogelijk aangenomen, zelfs als de betrekking bij Eurofighter niet beschikbaar was geweest (of als zij die niet had gewild); omgekeerd had zij, zelfs als Aeritalia niet had bemiddeld, door Eurofighter aangenomen kunnen worden. Toch beïnvloedt geen van beide mogelijkheden de verhouding tussen de overeenkomsten zoals die bij de ondertekening was.

Het is niet eenvoudig om een enkel precies criterium te formuleren dat altijd duidelijk onderscheid zal maken tussen overeenkomsten die zo nauw met elkaar verbonden zijn, dat een enkele plaats van arbeid voor beide geldt, en overeenkomsten die minder nauw verwant zijn en waarvoor de plaats van arbeid daarom voor elk afzonderlijk moet worden vastgesteld. Bovendien betwijfel ik of dat noodzakelijk of wenselijk is.

Ik zou veeleer de voorkeur geven aan een meer algemene benadering waarin alle factoren worden gewogen die voor of tegen een nauwe band tussen de overeenkomsten spreken, daarbij in gedachten houdend dat de onderhavige regel een sterk beschermingsoogmerk heeft. De kwestie die beslist moet worden, ook al is het noodzakelijkerwijs in algemene bewoordingen, is of de door de werknemer verrichte arbeid wordt verricht voor of in het belang van de werkgever van de overeenkomst in verband waarmee het geschil ontstaat, en bij die beslissing moet een veelheid van factoren in aanmerking genomen worden.

De door de Duitse regering en de Commissie voorgestelde criteria behoren ongetwijfeld tot die factoren. Maar ook als zij niet vervuld zijn, kunnen andere factoren een rol spelen. Ter terechtzitting heeft de raadsman van Pugliese een aantal factoren genoemd, die naar mijn mening ook relevant zijn. In hoeverre is de tweede overeenkomst gesloten met medewerking van de eerste werkgever of, omgekeerd, door de werknemer geheel zelfstandig? In hoeverre verwijzen de overeenkomsten naar elkaar? Is er een regeling tussen de twee werkgevers die een kader schept voor het naast elkaar bestaan van de twee overeenkomsten? Bestaat er een organisatorische of economische relatie tussen de werkgevers, en zo ja, hoe nauw is deze relatie? Voorziet de tweede arbeidsovereenkomst in een werkperiode die lang genoeg is om een gewoonlijke plaats van arbeid op te leveren?

Andere factoren zouden kunnen zijn, of de sluiting van de tweede overeenkomst reeds was gepland toen de eerste overeenkomst werd gesloten, of er tussen de werknemer en de eerste werkgever rechten en plichten blijven voortbestaan, of de werknemer het recht heeft de arbeid bij de eerste werkgever te hervatten, en zo ja, onder welke voorwaarden.

Als ik de bekende feiten van de onderhavige zaak beoordeel op basis van al die factoren, dunkt mij dat de nationale rechter volledig terecht tot de conclusie zou kunnen komen dat het verband tussen de twee overeenkomsten zo nauw is, dat de door Pugliese onder de tweede overeenkomst voor Eurofighter verrichte arbeid ook is verricht voor of in het belang van Aeritalia/Finmeccanica in verband met de eerste overeenkomst, en dat de plaats waar zij die arbeid gewoonlijk verrichtte, kan dienen als bevoegdheidsgrondslag in de zin van artikel 5, sub 1, Executieverdrag voor geschillen die met betrekking tot die eerste overeenkomst ontstaan. Een dergelijke conclusie zou ook volledig in overeenstemming zijn met de in het arrest Weber uiteengezette criteria, want rekening houdend met de plaats waar de werknemer ter vervulling van het belangrijkste deel van zijn verplichtingen jegens zijn werkgever het langst heeft gewerkt, in aanmerking genomen de totale duur van de arbeidsverhouding met die werkgever.

Dit zou bovendien niet alleen gelden voor Puglieses hoofdvordering tot vergoeding van kosten, die zelf feitelijk verband houden met haar plaats van arbeid in München, maar ook voor de aspecten van haar vordering — en zelfs die van haar tweede vordering, met betrekking tot de opzegging van de overeenkomst — die een feitelijk verband met Turijn vertonen. Zoals het Hof in het arrest Ivenel24. heeft benadrukt, brengt het beschermingsdoel van de regel in kwestie onder andere met zich dat dezelfde rechter bevoegd moet zijn voor alle vorderingen die uit dezelfde arbeidsovereenkomst voortvloeien.

Met de bovenstaande overwegingen is de eerste vraag van de nationale rechter op zodanige wijze beantwoord, dat de tweede vraag onbesproken kan blijven.

Ik wil echter erop wijzen dat de plaats van arbeid van de werknemer, zoals duidelijk blijkt uit de rechtspraak van het Hof, de enige plaats van uitvoering is die bevoegdheidscheppend is wat arbeidsovereenkomsten aangaat. De plaats waar de verbintenis om kosten te betalen is of moet worden uitgevoerd, zou dan ook alleen relevant kunnen zijn als de verhouding tussen Pugliese en Aeritalia/Finmeccanica geen arbeidsverhouding zou blijken te zijn. In dat geval, en ervan uitgaande dat de overeenkomstig het arrest Tessili vastgestelde plaats van uitvoering inderdaad München was, zou wat de Puglieses hoofdvordering betreft het resultaat hetzelfde zijn als dat waartoe ik hierboven bij mijn beoordeling van de eerste vraag ben gekomen.