HR, 03-12-2004, nr. C03/205HR

De verweerders in cassatie, [verweerder] c.s., zijn eigenaar van het agrarisch bedrijf aan de [a-straat 1] te [woonplaats].

De eiser tot cassatie, [eiser], was van 1 januari 1998 tot 1 februari 1999 in loondienst bij [A] B.V. te [plaats] ("[A]") als inkoper van levend vee. De arbeidsovereenkomst bevatte een clausule die [eiser] toestond ook "overige handel dan inkoop van slachtvee te doen", met een beding over de verdeling van de met die handel te genereren winst.

In april 1998 heeft [eiser] met [verweerder] c.s. besprekingen gevoerd over een eventuele aankoop van hun bedrijf door [A]. Tussen [eiser] en [verweerder] c.s. is overeenstemming bereikt over een prijs van f. 2.000.000,-. [Eiser] heeft die prijs en enkele gegevens over het bedrijf van [verweerder] c.s. genoteerd op een bon uit een "chequeboek" van [A]2.. Van deze bon is [verweerder] c.s. toen geen afschrift verstrekt; ook is de bon door hen niet ondertekend. Tussen [eiser] en [verweerder] c.s. is afgesproken dat [verweerder] c.s. nog enkele dagen bedenktijd hadden. [Verweerder] c.s. hebben [eiser] korte tijd later laten weten dat zij akkoord waren.

[B] B.V. te [plaats] heeft op 14 mei 1998 een taxatierapport aangaande het bedrijf van [verweerder] c.s uitgebracht. Volgens de tekst van het rapport was [betrokkene 1] door [betrokkene 2], directeur van [A], aangezocht als deskundige. Het rapport vermeldt een onderhandse verkoopwaarde vrij van huur en gebruik van f 1.775.000,-3..

Blijkens de conclusie van repliek e.a. (alinea 20) zouden [eiser] en [verweerder] c.s. hebben afgesproken dat de boerderij zou worden doorverkocht en dat daarna de afrekening zou plaatsvinden4..

Het bedrijf van [verweerder] c.s. is op 31 juli 1998 in een advertentie te koop aangeboden5.. De advertentie vermeldt als makelaars [B] B.V. en [C], onder meer gevestigd te [vestigingsplaats]. Op aanvraag werd door genoemde makelaars "vrijblijvende informatie" toegezonden aan belangstellenden. Volgens deze informatie was de vraagprijs f. 2.250.000,-6..

[A] heeft zich tegenover [verweerder] c.s. op het standpunt gesteld dat tussen haar en [verweerder] c.s. geen koopovereenkomst tot stand is gekomen, omdat zij [eiser] tot het aangaan van zo'n overeenkomst niet had gevolmachtigd.

Op verzoek van [verweerder] c.s. heeft een voorlopig getuigenverhoor plaatsgevonden7..

[Verweerder] c.s hebben vervolgens [eiser] aangesproken. Zij vorderden (na een aantal eiswijzigingen) primair betaling van een schadeloosstelling van f. 225.000,- en subsidiair een veroordeling tot vergoeding van schade op te maken bij staat. Zij baseerden deze vorderingen op de stelling, kort gezegd, dat [eiser] op de voet van art. 3:70 BW moest instaan voor de volmacht krachtens welke hij, [eiser], volgens [verweerder] c.s. namens [A] een koopovereenkomst met betrekking tot het bedrijf van [verweerder] c.s. zou zijn aangegaan (die vervolgens door [A] was gedesavoueerd).

De rechtbank heeft die vordering(en) afgewezen. Het hof heeft alsnog de subsidiaire vordering toegewezen.

Uit de beslissing van het hof staan in cassatie vooral die overwegingen op de voorgrond (dat zijn i.h.b. de rov. 4.6 en 4.7 van het arrest), waarin het hof oordeelt over een van de kant van [eiser] (volgens diens stellingen) gemaakt voorbehoud.

Dat voorbehoud zou ertoe hebben gestrekt dat de transactie nog goedkeuring van [A] behoefde. Het hof heeft te dien aanzien geoordeeld dat [eiser] dit voorbehoud (duidelijk) had moeten herhalen, bij gebreke waarvan [verweerder] c.s. uit de later volgende gebeurtenissen (het hof noemt in rov. 4.6: de activiteiten van de ingeschakelde makelaar8.), redelijkerwijs konden afleiden dat het voorbehoud niet langer gold.

[Eiser] is van het arrest van het hof tijdig en regelmatig in cassatie gekomen. [Verweerder] c.s. hebben verweer gevoerd. De partijen hebben hun standpunten schriftelijk laten toelichten.

Het juridische kader

Het gaat in deze zaak vooral om de vraag of het aan de kant van [verweerder] c.s. opgewekte vertrouwen dat [eiser] als bevoegd vertegenwoordiger van [A] optrad, bescherming verdient. Dat vertrouwen zou er, zoals in alinea 10 kort beschreven, (vooral) op berusten dat [eiser] niet (voldoende) duidelijk heeft gemaakt dat een aanvankelijk gemaakt voorbehoud ten aanzien van de toestemming van [A] niet was vervallen, ofschoon intussen definitieve acceptatie door [verweerder] c.s. had plaatsgehad en er handelingen waren gevolgd (taxatie, plaatsing van een verkoopadvertentie) die de indruk wekten dat aan de transactie verder vervolg werd gegeven.

Voor het oordeel van het hof over het aan [eiser] toerekenbare vertrouwen bij [verweerder] c.s. is (dus) bepalend de (non-)gedraging, dat [eiser] een voorbehoud dat hij aanvankelijk wèl gemaakt zou hebben niet, of niet duidelijk genoeg, heeft herhaald (terwijl zich intussen gebeurtenissen voordeden die de indruk konden wekken dat het voorbehoud "van de baan was").

Bescherming van vertrouwen dat door gedragingen van een ander in het leven is geroepen komt in een aanzienlijk aantal vormen voor. Aandachttrekkende exponenten zijn: de bescherming van de schijn van beschikkingsbevoegdheid van art. 3:86 BW (en daarmee vergelijkbare bepalingen als art. 3:238 BW); de bescherming van degene die te goeder trouw op een schijnbare wilsverklaring is afgegaan van de art. 3:35 en 3:36 BW (met een verbijzondering in art. 3:61 lid 2 BW); de bescherming van het gerechtvaardigd vertrouwen dat een recht niet (meer) geldend zal worden gemaakt, die als één van de vormen van het verschijnsel "rechtsverwerking" wordt erkend9.; en natuurlijk de bescherming waar in deze zaak een beroep op wordt gedaan: de bescherming tegen (valse) schijn van vertegenwoordigingsbevoegdheid van art. 3:70 BW.

Wannéér een partij zich met recht mag beroepen op bescherming van de schijn die een ander in het leven heeft geroepen - oftewel: wanneer het vertrouwen waarop een beroep wordt gedaan "gerechtvaardigd" is - is, zoals in hoge mate voor de hand ligt, afhankelijk van de omstandigheden van het concrete geval. Voor een deel zijn die omstandigheden aan ieder geval "eigen" en daarom niet voor rubricering vatbaar; maar er zijn ook (categorieën van) omstandigheden die wel gerubriceerd kunnen worden:

Het scala aan omstandigheden dat zojuist de revue passeerde is van dien aard, dat duidelijk is dat beoordelen, wanneer vertrouwen in bepaalde omstandigheden als gerechtvaardigd moet worden aangemerkt, in sterke mate met feitelijke waardering van die omstandigheden verweven is - en daardoor in dezelfde mate onttrokken aan toetsing in cassatie15.. Het betreft bovendien, in de nadere onderverdeling die Korthals Altes t.a.p. in deze materie heeft aangebracht, niet een beoordeling waarin men (veel) steun heeft aan sub-regels of vuistregels: de zojuist in alinea 14 genoemde rubrieken zijn veeleer "gezichtspunten", dus gegevens die bij het te geven oordeel gewoonlijk gewicht in de schaal leggen, zonder dat nader kan worden aangegeven in welke mate dat in elk concreet geval zo zal zijn.

De gedachtegang uit het bestreden arrest

Dit alles zo zijnde, ligt het enigszins voor de hand om de waardering die het hof aan het feitencomplex heeft gegeven, te respecteren; en om dus mee te gaan in - althans: om voor rekening van het hof te laten - de bevinding, dat [verweerder] c.s. in de gegeven omstandigheden, en (mede) aan de hand van het achterwege blijven van een voldoende duidelijke bevestiging dat [eiser]' positie er een bleef "onder voorbehoud", gerechtvaardigd mochten vertrouwen dat die positie inmiddels een ongeclausuleerde was (geworden).

Toch wil ik mij tegen die uitkomst verzetten. Daartoe word ik - allicht - bewogen, doordat de door het hof gevonden uitkomst mij bepaald onbevredigend toeschijnt; en in het verlengde daarvan, doordat ik die uitkomst, in het licht van wat er aan feiten en omstandigheden is vastgesteld (of: in het midden gelaten) als zo weinig steekhoudend aanmerk, dat ik meen dat die het niet zonder nadere motivering kon stellen.

Ik moet natuurlijk toelichten waarom ik tot de zojuist gegeven, tamelijk krasse uitspraken ben gekomen. Dat zal ik thans doen - waarbij ik aanteken dat mijn onvrede met de bestreden uitspraak berust op een "optelsom" van bezwaren, die ieder voor zich misschien van onvoldoende gewicht zouden zijn om de uitkomst waartoe het hof gekomen is, af te wijzen; maar die volgens mij tezamen een overmaat aan onjuistheden en/of ongerijmdheden opleveren.

Zoals voor de hand ligt brengt dat met zich mee dat de zegswijze "om een lang verhaal kort te maken", niet op de hierna te geven beschouwingen kan worden toegepast.

Het eerste probleem waar ik op stuit, sluit aan bij wat in onderdeel 1 van het middel wordt aangevoerd: in de gedachtegang van het hof moet een belangrijke rol spelen dat er, terwijl de tijd verstreek, dingen gebeurden die de indruk wekten dat [A] inmiddels akkoord was (zie rov. 4.7, slot). Het ging daarbij echter (vooral) om gedragingen van de kant van [A] (in het bijzonder: activiteiten van de door [A] ingeschakelde makelaar). Wat [eiser] betreft stelt het hof als enige nadere bijdrage vast, dat die zou hebben nagelaten iets te doen (namelijk: het voorbehoud m.b.t. [A]s toestemming tijdig en duidelijk herhalen).

Voor de aansprakelijkheid van [eiser] is intussen een noodzakelijke bouwsteen, dat [A] in werkelijkheid niet met de in geding zijnde transactie instemde en tevens niet door met instemming op één lijn te stellen (toerekenbare) schijn van instemming, aan [verweerder] c.s. gebonden werd. Instemming van [A], dan wel daarmee op één lijn te stellen toerekenbare schijn van instemming, zouden immers bekrachtiging betekenen van de door [eiser] geïnitieerde transactie, en daarmee bekrachtiging van de volmacht van [eiser], en/of het irrelevant worden van die volmacht, omdat [A] door haar instemming of schijn van instemming rechtstreeks aan de koopovereenkomst met [verweerder] c.s. gebonden zou zijn16.,17..

Op dit punt lijkt de gedachtegang van het hof op twee onderling niet gemakkelijk met elkaar te verenigen sporen te berusten: aan de ene kant moet daaraan ten grondslag liggen dat (juist) de schijn van bindende toestemming van de kant van [A] voor [eiser] de noodzaak c.q. plicht meebracht om zijn eerder gemaakte voorbehoud duidelijk te herhalen, op straffe van "verwerking" van het recht om zich daar nog op te beroepen; maar aan de andere kant moet daarin zijn verdisconteerd dat [verweerder] c.s. juist niet op de door de gesties van [A] (en [eiser]) gewekte indruk van instemming hebben kunnen bouwen (en dat [A] daardoor dus niet aan [verweerder] c.s. gebonden werd).

Het lijkt erop dat het hof aldus heeft geredeneerd, dat de aan [A] toe te rekenen gesties (en met name: de activiteiten van de makelaar) nog juist niet meebrachten dat [verweerder] c.s. mochten vertrouwen dat [A] (met de koopovereenkomst) akkoord was, maar dat dat anders werd doordat [eiser] naliet, het voorbehoud m.b.t. [A]s toestemming te herhalen. Dat laatste gegeven - zo moet de redenering dan, denk ik, worden begrepen - zou dan niet aan [A] mogen worden toegerekend (en natuurlijk wel aan [eiser]).

Nog daargelaten dat ik de hier veronderstelde gedachtegang als weinig plausibel aanmerk omdat het onderscheid dat daarin wordt gemaakt mij al te subtiel lijkt (als [verweerder] c.s. mochten vertrouwen dat [A] akkoord was, is het vergezocht om aan te nemen dat de aan [A] toe te rekenen activiteiten van de makelaar(s) daarvoor nog net niet genoeg grond opleverden, maar dat dat door de zwijgende opstelling van [eiser] anders werd) - een ongerijmdheid die ik als onoverbrugbaar aanmerk lijkt mij daarin, dat de houding die [eiser] in het "vervolgtraject" van de gebeurtenissen innam, niet aan [A] zou mogen worden toegerekend. Waarom zou dat gerechtvaardigd zijn? [Eiser] was werknemer van [A], en [eiser] mocht de transactie met [verweerder] c.s. onder het voorbehoud dat daarbij aanvankelijk gemaakt zou zijn, bij [verweerder] c.s. initiëren. [Eiser] heeft de transactie vervolgens correct bij [A] gemeld, waarna [A] daar in bepaalde opzichten vervolg aan heeft gegeven. Ook als men, met het hof, aanneemt dat het op de weg van [eiser] had gelegen om het aanvankelijk gemaakte voorbehoud ten opzichte van [verweerder] c.s. te herhalen, kan ik geen steekhoudende grond zien voor de gedachte dat die omissie van [eiser] niet aan [A] toerekenbaar zou zijn - met als gevolg dat de in het leven geroepen schijn van toestemming wèl tegen [A] mocht worden ingeroepen èn dat [eiser] "by the same token" ten opzichte van [verweerder] c.s. niet aansprakelijk is.

Daarom beoordeel ik de gedachtegang waarop het bestreden arrest lijkt te berusten als gebrekkig. Het oordeel dat zowel moet veronderstellen dat [verweerder] c.s. [A] niet aan de tot dan toe opgewekte schijn van instemming kunnen houden (terwijl die schijn geheel berust op gebeurtenissen waarvan niet valt in te zien dat die niet aan [A] zijn toe te rekenen), alsook aanvaardt dat de in het leven geroepen schijn voor [eiser] reden had moeten zijn om het voorbehoud dat deze had gemaakt (althans wat betreft zijn volmacht) zodanig te herhalen, dat er op dat punt geen verkeerde veronderstellingen voet aan de grond konden krijgen (en dat [eiser] bij gebreke daarvan jegens [verweerder] c.s. wèl aansprakelijk is, terwijl [verweerder] c.s. [A] niet aansprakelijk kunnen houden), behoeft nadere motivering om de hiervóór besproken onduidelijkheden - om niet te zeggen: ongerijmdheden - weg te nemen20..

Er zijn nog in andere opzichten vraagtekens te plaatsen bij de redenering die het hof aan de thans aangevochten beslissing ten grondslag heeft gelegd. Voor het onderzoek daarnaar zoek ik aansluiting bij de in alinea 14 hiervóór genoemde "gezichtspunten":

Ten eerste: de rechtsverhouding waarop de vordering van [verweerder] c.s. berust is geen "echte" contractuele rechtsverhouding. De wettelijke plicht om in te staan voor de (schijn van) volmacht op grond waarvan men met een ander zaken doet, houdt zo'n beetje het midden tussen de "echte" contractuele en de "echte" delictueuze rechtsverhouding(21).

Daarbij vertoont de onderhavige zaak de eigenaardigheid dat [eiser]' gebondenheid door het hof, althans voor een belangrijk deel, is gebaseerd op gesties waarvan het niet vanzelfsprekend is, dat die geheel, of vooral aan [eiser] mogen worden toegerekend - namelijk de activiteiten van de door [A] ingeschakelde makelaar. Zoals al in voetnoot 10 aangestipt, legt voor de beoordeling van gebondenheid aan "opgewekt vertrouwen" de mate waarin datgene wat het vertrouwen heeft opgeroepen aan de aansprakelijk gehouden partij mag worden toegerekend, een aanzienlijk gewicht in de schaal.

Ik denk dat dit meebrengt dat de eisen die aan "gerechtvaardigdheid" van vertrouwen in het kader van deze rechtsverhouding - dus: de rechtsverhouding tussen [verweerder] c.s. en [eiser], die volgens mij (wezenlijk) anders beoordeeld moet worden dan de rechtsverhouding tussen [verweerder] c.s. en [A] - gesteld moeten worden, zich ergens in het midden tussen de in alinea 14 hiervóór, eerste "gedachtestreepje" beschreven varianten bevinden.

Voor het stellen van zekere minimumeisen aan de "gerechtvaardigdheid" van het namens [verweerder] c.s. tegen [eiser] ingeroepen vertrouwen lijkt mij ook daarom aanleiding, omdat de aansprakelijkheid die een "pseudo"-vertegenwoordiger door de wet wordt opgelegd (en dit a fortiori als het gaat om een "eenvoudige" werknemer van de beweerde principaal), voor de pseudo-vertegenwoordiger een verhoudingsgewijs zwaarwegende, en (dus) navenant nadelige is22..

In het verlengde daarvan ligt, dat de "uiting"23. die suggereert dat iemand een aanvankelijk gemaakt voorbehoud laat varen dat voor zijn aansprakelijkheid van (aanzienlijke) betekenis is, zich gemakkelijk voor misverstand leent en/of naar zijn aard dubbelzinnig kan zijn.

Er is, dat zo zijnde, reden om aan te nemen dat de wederpartij van de pseudo-vertegenwoordiger datgene wat hij als een "uiting" van deze strekking meent te mogen opvatten, met een passende mate van zorgvuldigheid moet benaderen.

In dit verband een zijsprong(etje): in de beslissing van het hof wordt er (in rov. 4.6) van gesproken dat "de goedkeuring van [A] nodig was" en wordt daarnaar verwezen als het om het van de kant van [eiser] gemaakte voorbehoud gaat.

Zoals ik al terloops opmerkte, meen ik dat hier een onderscheid moeten worden gemaakt tussen goedkeuring van de koopovereenkomst en/of van de volmacht van [eiser] door [A] enerzijds, en het laten vallen van een voorbehoud (en dienovereenkomstige aanvaarding van aansprakelijkheid) door [eiser] anderzijds.

De gebeurtenissen waarnaar het hof heeft verwezen - in het bijzonder de taxatie en het per advertentie te koop aanbieden - kunnen zowel in verband met het één als in verband met het ander een (belangrijke) rol spelen; maar het (stilzwijgend) laten varen van een voorbehoud door [eiser], is bepaald minder voor de hand liggend, dan het (stilzwijgend) laten blijken van instemming met de koop e.a. van de kant van [A] (waarbij ook niet noodzakelijkerwijs geldt dat er rekening mee moet worden gehouden dat die voor de koopster ongewoon belastende verplichtingen zou meebrengen - zie het tweede in alinea 14 hiervóór opgevoerde "gedachtestreepje"); zodat het eerste (ook daarom) door degene die daarop af wil gaan, met méér voorzichtigheid zou moeten worden benaderd.

Het ligt in de rede dat [verweerder] c.s. beide gegevens in hun beleving van het opgewekte vertrouwen over één kam hebben geschoren. Ook in het arrest van het hof lijkt tussen de verschillende aspecten die men in het door het hof bedoelde voorbehoud kan onderscheiden, geen onderscheid te zijn gemaakt. Het gaat echter om gegevens die wel degelijk van elkaar kunnen, en volgens mij ook moeten worden onderscheiden, en die ieder op hun eigen merites zouden moeten worden beoordeeld.

Zoals al herhaaldelijk gezegd, heeft het hof de gebondenheid van [eiser] voor een belangrijk deel gebaseerd op gesties (vooral: handelingen van de makelaar en van [A] zelf), waarvan het niet in de rede ligt dat [eiser] daarvoor primair verantwoordelijk was (in verband waarmee ik de vraag heb opgeworpen in hoeverre die gesties aan [eiser] mogen worden toegerekend)24..

Ook dat draagt ertoe bij dat er aanleiding was om het van de kant van [eiser] betrachte stilzwijgen niet te begrijpen als een ondubbelzinnig teken, dat deze (niet te vereenzelvigen met [A]) het voorbehoud dat eerder gemaakt zou zijn, liet varen. Het was ongetwijfeld mogelijk om aan [eiser]' houding deze uitleg te geven - maar het gaat mij erg ver om aan te nemen dat [verweerder] c.s. met andere mogelijke aan [eiser]' houding te verbinden betekenissen, geen rekening meer behoefden te houden èn dat zij aan de hand daarvan gebondenheid - van [eiser]; ik wijs er nogmaals op dat de positie van [eiser] anders te waarderen is dan die van [A] - mochten aannemen.

De "gedraging" van iemand die niets doet is bovendien bijna altijd van dien aard, dat die niet voor slechts één duiding vatbaar is. Het niet reageren op bepaalde signalen of andere ontwikkelingen kàn betekenen dat men datgene wat die gegevens suggereren accepteert, maar kan (meestal) ook betekenen dat men die gegevens niet heeft opgemerkt of anders heeft gewaardeerd, dat men zijn reactie in beraad houdt e.t.q.

Waar het hof, in rov. 4.6, het feit dat [eiser] niet heeft gereageerd als "mogelijk begrijpelijk" kwalificeert, geeft het voedsel aan de hier neergeschreven gedachte: er kunnen plausibele (immers: begrijpelijke) redenen zijn waarom de houding van iemand die het stilzwijgen bewaart, anders moet worden begrepen dan men misschien zou willen. Maar dan is er aanleiding om te twijfelen aan de juistheid van de betekenis die men aan die houding wil verbinden, en is het niet verantwoord om zonder meer op die betekenis af te gaan - zo men wil: er rust dan op degeen die op die betekenis zou willen afgaan, een "onderzoeksplicht".

In de in de rechtspraak beoordeelde gevallen waarin stilzwijgen wèl als toerekeningsfactor werd gehanteerd (waarvan ik in voetnoot 12 voorbeelden heb genoemd), waren de omstandigheden dan ook van dien aard, dat de overblijvende ruimte voor twijfel (zeer) aanzienlijk kleiner was, dan - naar in de rede ligt - in het onderhavige geval.

De in de voorafgaande alinea's geplaatste opmerkingen winnen nog (enigszins) aan gewicht in het licht van de veronderstellenderwijs (in rov. 4.7) door het hof aangenomen mogelijkheid, dat [eiser] het van zijn kant gemaakte voorbehoud wèl heeft herhaald (ook al zou dat, zoals het hof aldaar oordeelt, zijn gebeurd in onduidelijke bewoordingen).

In omstandigheden waarin (het in de rede ligt dat) er minimumeisen gesteld moeten worden aan de plicht om zich (nader) te vergewissen van de juiste betekenis die aan de zwijgende houding van de ander toekomt, heeft ook een omstandigheid als deze een relatief groot gewicht: beslissend is in dit verband immers niet of de partij aan wier zwijgen gevolgtrekkingen worden verbonden zich voldoende duidelijk heeft uitgedrukt, maar (juist) of de onduidelijkheid die aan een dergelijke houding zo vaak inherent is, voor de andere partij aanleiding had moeten zijn om nadere opheldering te vragen. Aan onduidelijke verwijzingen naar een eerder gemaakt voorbehoud, komt dan de nodige betekenis toe: die kunnen er zeer wel toe bijdragen dat de situatie als geheel zodanig onduidelijk(er) wordt, dat dat de "vertrouwende" partij ertoe moest brengen, zich nadere duidelijkheid te verschaffen.

Anders dan het hof lijkt te hebben aangenomen, gaat het in dit verband dus niet alleen om voldoende duidelijke uitingen, maar (juist) ook om uitingen die tot onduidelijkheid leiden, of die daaraan bijdragen.

Alle hiervóór aangehaalde gegevens samen lijken mij van een zodanig gewicht, dat het oordeel van het hof (blijkend uit rov. 4.6, voorlaatste volzin) dat [verweerder] c.s., niettegenstaande het voorbehoud dat [eiser] aanvankelijk gemaakt zou hebben, nadat [eiser] had nagelaten dat voorbehoud in latere stadia (duidelijk) te herhalen, er gerechtvaardigd op mochten vertrouwen dat het voorbehoud niet langer gold (en wel: óók (en zelfs: juist) in de rechtsverhouding tussen [verweerder] c.s. en [eiser], die, zoals ik al herhaaldelijk benadrukte, niet met de rechtsverhouding tussen [verweerder] c.s. en [A] over één kam mag worden geschoren), niet valt te rijmen met een juiste opvatting van wat in dergelijke omstandigheden als "gerechtvaardigd" mag gelden, en met name: van wat verlangd mag worden van partijen als [verweerder] c.s., gegeven de aanwijzingen die voedsel konden geven aan twijfel met betrekking tot de bedoelingen die in dit verband mogen worden toegedicht (niet aan [A] maar) aan [eiser]; en althans meen ik dat het hier veronderstelde oordeel, als men aanneemt dat dat wèl op de juiste opvatting zou berusten, nadere motivering behoefde, omdat bij gebreke daarvan onvoldoende begrijpelijk is waarom het vertrouwen van [verweerder] c.s., in weerwil van de hier bedoelde aanwijzingen, als "gerechtvaardigd" mag worden beoordeeld.

Ik sluit niet helemaal uit dat het hof (zonder daarvan expliciet in de motivering van het bestreden arrest blijkt te geven) zich mede heeft laten leiden door een wezenlijk andere gedachte dan (alleen) die, dat [verweerder] c.s. in de gegeven omstandigheden gerechtvaardigd mochten vertrouwen dat [eiser] het voorbehoud dat deze aanvankelijk zou hebben gemaakt, had laten varen. Ik doel dan op een gedachte in deze trant, dat redelijkheid en billijkheid zich ertegen kunnen verzetten dat men, na zaken gedurende (te) lange tijd op hun beloop te hebben gelaten, alsnog een standpunt inneemt dat de overige betrokkene(n) in het inmiddels bereikte stadium voor onaanvaardbare moeilijkheden plaatst.

De hier bedoelde gedachte ligt ten grondslag aan regels zoals die van art. 6:89 en 7:23 BW, en aan het leerstuk van rechtsverwerking in die vorm, dat de opstelling van de rechthebbende dusdanig is geweest dat redelijkheid en billijkheid aan verdere uitoefening van het desbetreffende recht in de weg staan25.,26..

Ook de hier als mogelijk27. veronderstelde gedachtegang merk ik echter als onvoldoende aannemelijk aan. De redenen daarvoor zijn goeddeels dezelfde als de hiervóór besprokene: met als uitgangspunt dat [eiser] inderdaad een voorbehoud heeft gemaakt terzake van de nog van [A] te verkrijgen toestemming, valt niet in te zien dat het [eiser] niet meer vrij zou staan zich op dat voorbehoud te beroepen (enkel) omdat [eiser] dat voorbehoud niet (voldoende duidelijk) heeft herhaald, naarmate de onderhandelingen zich "verdichtten" - goeddeels: door gesties die aan anderen dan [eiser] moeten worden toegerekend. Ook hier geldt immers het eerder besprokene: in de gegeven omstandigheden zijn er dusdanige aanwijzingen die twijfel kunnen voeden aan de betekenis van de door [eiser] ingenomen houding, dat al daarom geen situatie van "gedane zaken" tot stand kon komen die (ook) [eiser] in redelijkheid zou beletten, aan het eenmaal gemaakte voorbehoud vast te houden (en geldt althans dat nadere motivering behoeft, waarom dat dan wel het geval zou zijn).

Bij mijn eerdere beschouwingen heb ik niet afzonderlijk aandacht besteed aan één van de door het hof in de weging betrokken gegevens, namelijk: dat [eiser] eerder bij een koop van onroerend goed als vertegenwoordiger van zijn (toenmalige) werkgever was opgetreden. Volledigheidshalve vermeld ik, dat dat gegeven mij onvoldoende lijkt om de schaal naar de andere kant te laten doorslaan. Ik kan daartoe slechts herhalen: dat voor [eiser]' aansprakelijkheid een premisse is, dat [A] niet (door schijn van toestemming) gebonden was geworden, wat betekent dat het erom gaat of [verweerder] c.s. de stilzwijgende houding van [eiser] mochten opvatten als het laten varen van het eerder gemaakte voorbehoud, (ook) voor het geval er geen gebondenheid van [A] zou zijn; en dat [eiser]' houding dan op zijn hoogst als ambivalent en dubbelzinnig kan worden aangemerkt, en niet als een (voldoende) duidelijke bevestiging van de aanvankelijk onder voorbehoud gepresenteerde volmacht. Dat de zaken bij een eerdere transactie, en in een heel ander verband, anders hadden gelegen, lijkt mij dan niet voldoende om het oordeel in de andere zin te kunnen rechtvaardigen - dat gegeven doet aan het gewicht van de eerder genoemde aspecten niet noemenswaardig af.

De klachten van het middel

De klachten van het middel komen niet in alle opzichten overeen met stellingen die ik hiervóór heb betrokken; maar ik meen dat die klachten daar wel zodanig bij aansluiten, dat gezegd kan worden dat er klachten van de hiervóór besproken strekking in het middel besloten liggen.

Middelonderdeel 1 sluit - maar zoals in de rede ligt: niet in alle details - aan bij het probleem dat ik in alinea's 18 - 24 hiervóór besprak.

De klacht dat het verbinden van zwaarwegende consequenties aan het uitblijven van nadere herhaling van het voorbehoud m.b.t. zijn volmacht, door [eiser], niet spoort met een juiste rechtsopvatting ten aanzien van wat in dit opzicht van de (pseudo-)vertegenwoordiger verwacht mag worden, komt in middelonderdeel 3, (sub)onderdelen 3 en 4 (slot) naar voren. Onderdelen 3, subonderdelen 3 en 5 brengen het argument van de "onderzoeksplicht" aan de kant van [verweerder] c.s. in stelling. Dat althans de motivering van het oordeel van het hof op het punt van de van [eiser] verlangde herhaling van het voorbehoud niet voldoende is, wordt in onderdeel 3, (sub)onderdeel 6 aangevoerd (zij het alleen in verband met de stelling dat [eiser] dat voorbehoud in latere stadia wèl herhaald zou hebben (zie alinea 33 hiervóór)).

Aan de hand van mijn eerdere beschouwingen kom ik ertoe deze onderdelen van het middel als gegrond aan te merken.

De overige klachten uit het middel lijken mij daarentegen ongegrond:

Conclusie

Ik concludeer tot vernietiging.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden