HR, 26-11-2004, nr. C03/276HR

In deze zaak gaat het om de weigering van een pensioenfonds om aanvulling op een wettelijke arbeidsongeschiktheidsuitkering te verstrekken. Deze weigering wordt daarop gegrond dat de betrokkene ([verweerder]) op het moment dat die uitkering ingaat niet langer deelnemer aan de aanvullingsregeling zou zijn.

In het onderhavige geval ging de WAO-uitkering op 7 juni 2000 in. De arbeidsovereenkomst van [verweerder] was per 1 juni 2000 ontbonden door de Kantonrechter.

Uw Raad heeft zich reeds eerder over vergelijkbare kwesties gebogen. Te weten in de arresten Pieterse/Nationale Nederlanden2. en Acikel/Allied Signal Carpet Fibers.3. De kwestie is dus van groot maatschappelijk belang. Daarmee overstijgt het belang van deze zaak onmiskenbaar het op zich al aanzienlijke gewicht dat zij voor [verweerder] heeft.

In de zojuist genoemde zaken en ook in de onderhavige speelt de vraag hoe de aanvullingsregeling moet worden uitgelegd. In casu wordt daarnaast de vraag opgeworpen of de aanvullingsregeling heeft te gelden als recht in de zin van art. 79 RO.

In cassatie kan worden uitgegaan van de volgende feiten, zoals vastgesteld door de Kantonrechter te Amersfoort in rov. 1 van zijn vonnis van 3 juli 2002. Het Hof Amsterdam is in zijn in cassatie bestreden arrest eveneens van deze feiten uitgegaan (rov. 3).

Op 1 december 1996 is [verweerder], geboren op [geboortedatum] 1942, in dienst getreden bij Stork Nolte EMT B.V. te Heerlen in de functie van Business Unit Manager. Vanaf oktober 1998 was [verweerder] in de functie van account manager werkzaam voor Stork Industrial Modules B.V. (hierna: Stork) te Eindhoven.

Na [verweerder] op 6 juni 1999 te hebben meegedeeld de arbeidsovereenkomst te willen beëindigen wegens onvoldoende functioneren, heeft Stork zich gericht tot de Kantonrechter te Eindhoven. De Kantonrechter heeft bij beschikking van 8 mei 2000 de arbeidsovereenkomst met ingang van 1 juni 2000 ontbonden onder toekenning aan [verweerder] van een vergoeding ten bedrage van f 50.000,- ten laste van Stork.

[Verweerder] is met ingang van 7 juni 2000 in aanmerking gekomen voor een WAO-uitkering ten bedrage van f 4.497,90 bruto (f 206,80 x 21 3/4 werkdag) per maand, bij een arbeidsongeschiktheidspercentage van 80-100%. Per 13 juni 2001 is dit percentage bijgesteld naar 65-80%.

Het Hof citeert in rov. 4.2 nog uit een aantal bepalingen van de statuten en het reglement van het pensioenfonds. Deze worden onder 3.6 weergegeven.

Op 24 januari 2002 heeft [verweerder] het pensioenfonds gedagvaard voor de Kantonrechter te Amersfoort. [Verweerder] vorderde:

[Verweerder] heeft aan zijn vorderingen ten grondslag gelegd dat hij 'deelnemer' in de zin van het Reglement is omdat hij op het moment dat hij ziek werd (6 juni 1999) werknemer was van een aan die pensioenregeling deelnemende onderneming. Hij baseert zich met name op art. 7 en 27; aan alle eisen dier bepalingen is in zijn geval voldaan. Indien hij geen 'deelnemer' meer zou zijn, behoort op grond van de hardheidsclausule (artikel 42 van het Reglement) van de inhoud van het Reglement afgeweken te worden. Volgens [verweerder] dient dit in ieder geval op grond van de redelijkheid en billijkheid te geschieden. Deze twee laatste grondslagen zijn in cassatie niet aan de orde.

Het pensioenfonds heeft [verweerder]s vorderingen weersproken. Het wijst er op dat [verweerder] op 7 juni 2000 geen deelnemer in de zin van het pensioenreglement meer was.

In zijn vonnis van 3 juli 2002 heeft de Kantonrechter [verweerder]s vordering afgewezen. Daartoe wordt overwogen dat beslissend is of [verweerder] deelnemer was "op het moment dat het recht op een WAO-uitkering ingaat." Die vraag moet evenwel ontkennend worden beantwoord omdat hij toen niet meer werkzaam was bij Stork (rov. 4).

[Verweerder] is tegen dit vonnis in hoger beroep gekomen. In grief 1 heeft hij zijn hiervoor kort weergegeven argumentatie herhaald. Het pensioenfonds heeft het appèl weersproken onder verwijzing naar zijn betoog in prima.

In zijn arrest van 26 juni 2003 heeft het Hof het bestreden vonnis vernietigd en, opnieuw rechtdoende, [verweerder]s vorderingen toegewezen. Daartoe heeft het Hof het navolgende overwogen:

Het pensioenfonds heeft tijdig beroep in cassatie ingesteld. [Verweerder] heeft het beroep bestreden. Partijen hebben hun standpunt schriftelijk toegelicht. Het pensioenfonds heeft nog gerepliceerd.

In de inleiding op het middel wordt uiteengezet dat [verweerder] viel onder een algemeen verbindend verklaarde CAO. Krachtens deze CAO was [verweerder] verplicht deel te nemen aan het bedrijfspensioenfonds voor de metaalindustrie. Van die verplichting is evenwel, op verzoek van Stork, ontheffing verleend.

Het eerste onderdeel strekt ten betoge dat het Reglement als recht in de zin van art. 79 RO moet worden gezien. Indien en voor zover het Hof van oordeel was dat het pensioenfonds onvoldoende aanknopingspunten heeft aangereikt om tot de door hem voorgestane uitleg van het Reglement te komen, zou het Hof van een onjuiste rechtsopvatting zijn uitgegaan. Immers gaat het om recht in de zin van art. 79 RO.

In de s.t. van mr Castermans wordt onder 2.1 gewezen op (vaste) rechtspraak over algemeen verbindend verklaarde CAO-bepalingen en reglementen van bedrijfstakpensioenfondsen en beroepspensioenfondsen, waaraan deelname verplicht is, die ook als recht worden aangemerkt.5. In casu, zo wordt gesteld, is de binding aan het Reglement ontstaan als gevolg van een op grond van een algemeen verbindend verklaarde CAO verleende dispensatie van deelname aan het Bedrijfspensioenfonds voor de metaalindustrie.

Deze klacht kan om twee zelfstandige redenen niet tot cassatie leiden:

Aan de vraag of het Reglement van een fonds ook als recht moet worden aangemerkt wanneer dispensatie is verleend van deelname aan een verplicht bedrijfstakpensioenfonds, kom ik daarom niet toe.

Onderdeel 2 verwijt het Hof ten onrechte (althans onbegrijpelijk) te hebben geoordeeld dat [verweerder] op het moment dat zijn WAO-uitkering inging nog steeds deelnemer was; artikel 7 lid 1 Reglement bepaalt immers dat een deelnemer die WAO-uitkering geniet recht heeft op premievrijstelling, terwijl deze vrijstelling alleen geldt voor degenen die niet meer in dienst zijn bij een aangesloten onderneming of die de deelname vrijwillig voortzetten (art. 7 lid 3).

Ik stel voorop dat de statuten7. van het pensioenfonds onderscheid maken tussen deelnemers en werknemers (art. 2 onder b en g). Blijkens de aanhef van art. 1 van het Reglement zijn de definties in de statuten ook van belang voor het Reglement. Het was dus eenvoudig geweest om het Reglement te formuleren zoals het pensioenfonds propageert. Daartoe was voldoende geweest voor een aantal situaties niet te spreken van deelnemer maar van werknemer. Dat is niet gebeurd.

Art. 7 Reglement verleent vrijstelling van premiebetaling8. aan een "deelnemer" "die invalide is en een uitkering geniet krachtens de Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering."9. Onderdeel 2 zet in op de gecursiveerde passage.

In feitelijke aanleg heeft het pensioenfonds een summier verweer gevoerd. In het verweerschrift onder 2a wordt aangevoerd dat "men" een WAO-uitkering moet ontvangen. Maar dat wordt niet vastgeknoopt aan bedoeld art. 7. Dat ligt ook voor de hand omdat het pensioenfonds deze stelling niet alleen betrekt ten aanzien van de premievrijstelling maar ook ten aanzien van de aanspraak op een aanvullende uitkering.

Bij dupliek heeft het pensioenfonds één alinea gewijd aan de premievrije voortzetting. Betoogd wordt dat "ook hier de criteria van deelnemer zijn en een WAO-uitkering genieten" gelden (cursivering toegevoegd). En passant wordt dan nog art. 7 genoemd (sub 8).

In de mva wordt volstaan met verwijzing naar de eerder gegeven motivering.

Het Hof heeft de beschouwingen van het pensioenfonds klaarblijkelijk aldus begrepen en zeer wel kunnen begrijpen dat de stelling werd betrokken dat voor de beide door [verweerder] aan de orde gestelde kwesties (premievrijstelling en aanvullend pensioen) naar het oordeel van het pensioenfonds hetzelfde regime gold.

In rov. 4.6 heeft het Hof zich in dit opzicht bekeerd tot de stellingen van het pensioenfonds. Dat kan er zich thans niet met vrucht over beklagen dat het Hof zijn standpunt heeft overgenomen.

Onderdeel 2 loopt reeds hierop stuk.

Onderdeel 3 wrijft het Hof aan te hebben miskend dat uit de artikelen 27 en 28, in samenhang met artikel 2 lid 1 van het Reglement, volgt dat een deelnemer na ommekomst van de wachttijd nog steeds deelnemer moet zijn om de aanspraak op invaliditeitspensioen te kunnen verzilveren.

In rov. 4.5 geeft het Hof uitvoerig aan dat en waarom (onder meer) art. 2 lid 1 van het Reglement geen verandering brengt in het in rov. 4.2 - 4.4 neergeslagen oordeel. Een oordeel waarin wordt gemotiveerd waarom art. 27 "het recht op pensioen vastlegt" en wel in die zin dat niet meer was vereist dan dat [verweerder] "nog tijdens zijn dienstverband - en dus ingevolge artikel 2 aanhef en onder a van het reglement deelnemer zijnde - meer dan 45% arbeidsongeschikt in de zin van de WAO was".

Het onderdeel blijft steken in de stelling dat het Hof aldus de daarin genoemde artikelen heeft miskend. Het gaat in het geheel niet in op 's Hofs redengeving, laat staan dat wordt aangegeven waarom deze onjuist of onbegrijpelijk zou zijn. De klacht voldoet daarmee niet aan de eisen van art. 407 lid 2 Rv. De volgende onderdelen gaan wel op die kwestie in.

Ten overvloede nog het volgende.

Op grond van de tekst van de artikelen 27 en 28 van het Reglement heeft het Hof aangenomen dat [verweerder] zijn aanspraken op invaliditeitspensioen niet heeft verloren door het einde van zijn arbeidsovereenkomst. Naar 's Hofs oordeel bestaat op grond van art. 27 (kennelijk lid 1) aanspraak op een aanvullende uitkering wanneer men "deelnemer" is én wanneer sprake is van ten minste 45% invaliditeit. Voor de vraag of [verweerder] deelnemer was, is het Hof te rade gegaan bij art. 2 lid 1 van het Reglement. Anders gezegd: in 's Hofs visie is voldoende dat men tijdens het dienstverband voor meer dan 45% arbeidsongeschikt is geworden. Dat het dienstverband (korte tijd later) is geslaakt, leidt niet tot een tegengesteld oordeel, aldus nog steeds het Hof. Ware dat anders, dan zou sprake zijn van willekeur en zou het verzekeringskarakter teloor gaan.

Deze gedachtegang is, ook in het licht van de bepalingen waarop het onderdeel beroep doet, allerminst onbegrijpelijk. Hij leidt ook tot een bevredigende uitkomst. Dat kan niet worden gezegd van het standpunt waarop het pensioenfonds zich stelt. Het Hof heeft daar met juistheid - en in andere bewoordingen - op gewezen.

In dit verband verdient nog opmerking dat het bij de uitleg van (onder meer) pensioenreglementen mede aankomt op de aannemelijkheid van de rechtsgevolgen waartoe de onderscheiden, op zich mogelijke, tekstinterpretaties zouden leiden.10. Het Hof heeft dat aspect dan ook terecht meegewogen.

Voorts kan nog worden aangetekend dat bij twijfel over de betekenis van een beding als de onderhavige bepaling(en) uit het Reglement de voor [verweerder] gunstigste bepaling geldt.11. Het Hof heeft deze omstandigheid niet in zijn oordeel verdisconteerd. Zij kan, voor zover nodig, m.i. nog wel als extra argument dienen. In elk geval zou de verwijzingsrechter, na een eventuele verwijzing, dit argument onder zijn oordeel kunnen schuiven.

Onderdeel 4 werpt twee (of drie ?) klachten op tegen rov. 4.5. De kernstelling is dat voor 's Hofs oordeel "doorslaggevend" is dat "de regeling kennelijk aansluiting zoekt bij het systeem van de WAO".

Juist is dat het Hof het woord "doorslaggevend" bezigt in de door het onderdeel genoemde zin. M.i. heeft het Hof zich daarbij minder gelukkig uitgedrukt en is de in dat kader genoemde omstandigheid wél mede-redengevend, maar niet beslissend. Het Hof noemt immers een reeks argumenten. Hetgeen in rov. 4.2 - 4.4 wordt overwogen, kan zijn oordeel al dragen. Klaarblijkelijk om het pensioenfonds zoveel mogelijk recht te doen, gaat het Hof - in mijn ogen ten overvloede - in op de samenhang tussen de artikelen 27 en 28 enerzijds en 2 en 7 anderzijds. Ook in dat verband noemt het Hof nog een aantal argumenten. Het WAO-argument legt zeker gewicht in de schaal. Maar zelfs wanneer men het uit de schaal haalt, blijft dat de balans ten nadele van het pensioenfonds doorslaat. De resterende argumenten wegen immers voldoende zwaar om 's Hofs oordeel te kunnen dragen.

Bezien tegen deze achtergrond mist het pensioenfonds m.i. belang bij deze klacht. Voor het geval Uw Raad dat anders ziet, ga ik ten gronde op de materie in.

De eerste klacht houdt in dat het Hof de WAO, in het bijzonder artikel 19 daarvan, onjuist zou hebben geïnterpreteerd. Betoogd wordt dat uit de WAO volgt dat iemand als 'verzekerde' moet zijn aan te merken op het moment dat de WAO-uitkering ingaat (einde wachttijd) wil hij recht hebben op een uitkering. Het Hof kan dus niet op grond van een analogie met (het systeem van) de WAO concluderen dat het Reglement niet de eis stelt dat iemand verzekerd (in dit geval deelnemer) is op het moment dat de aanvullende arbeidsongeschiktheidsuitkering aan zou moeten vangen.

In de tweede plaats wordt erover geklaagd dat het Hof voor de uitleg van het Reglement aansluiting heeft gezocht bij de WAO. Immers geeft een WAO-uitkering niet per definitie aanspraak op een invaliditeitspensioen.

Ten slotte wordt er nog op gewezen dat het pensioenreglement geen wachttijd kent van 52 weken, maar van één jaar nadat de loondervingsuitkering krachtens de WAO is ingegaan (art. 28 lid 2).

De onder 4.21.1 weergegeven klacht berust op een verkeerde interpretatie van de WAO en faalt daarom.

Art. 19 van de WAO eist niet dat men verzekerd is aan het einde van de wachttijd, of zelfs maar gedurende de wachttijd.12. De wetsgeschiedenis13., de literatuur14. en de rechtspraak15. zijn daar glashelder over. Voor het recht op uitkering is beslissend of iemand op de eerste ziektedag verzekerd is.16.

De onder 4.21.2 samengevatte klacht is geen beter lot beschoren.

Het is allerminst onbegrijpelijk dat het Hof voor de uitleg van het Reglement de WAO-systematiek "doorslaggevend" (in de hierboven bedoelde zin) heeft geacht. Het in het Reglement geregelde invaliditeitspensioen fungeert immers ter aanvulling van de wettelijke arbeidsongeschiktheidsverzekering; het invaliditeitspensioen dekt de zogenaamde excedentschade17. (loonverlies boven maximumdagloon; de WAO dekt dit niet) en het WAO-gat18. (aanvulling minimumloongerelateerde vervolguitkering tot loongerelateerd niveau). Verder kent het Reglement geen eigen definitie van het verzekerd risico: de mate van invaliditeit wordt bepaald door de mate van arbeidsongeschiktheid in de zin van de WAO.19.

Uit dit een en ander kon het Hof geredelijk afleiden dat kennelijk aansluiting is gezocht bij de WAO. De in het onderdeel aangestipte verschillen - vermeld onder 4.21.3 - tussen de WAO en het Reglement lijken me, ten opzichte van het karakter van het Reglement (aanvullend) en gezien het overnemen van het kernbegrip 'arbeidsongeschiktheid', van ondergeschikt belang. Tot nadere redengeving op dit punt was het Hof niet gehouden.

Onderdeel 5 is gericht tegen rov. 4.5. Het begint met een herhaling van zetten en behoeft in zoverre geen bespreking meer.

Het verwijt het Hof bovendien te hebben miskend dat het Reglement in art. 18 en 19 de mogelijkheid opent voor werknemers wier arbeidsovereenkomst is geëindigd te verzoeken om deelname aan het pensioenfonds voort te zetten. In bepaalde gevallen wordt het verzoek om voortzetting van de deelname zonder nadere beoordeling door het pensioenfonds gehonoreerd. Gelet hierop kan, volgens het onderdeel, niet (zonder nadere motivering) staande worden gehouden dat de door het pensioenfonds verdedigde interpretatie tot willekeur zou leiden.

Ik stel voorop dat het hier slechts gaat om één van de vele door het Hof genoemde argumenten. Dragend is het niet. De klacht mist daarom belang.

Ten overvloede ga ik er inhoudelijk op in.

Het betoog berust op een selectieve lezing van de artikelen 18 en 19. Zo ziet art. 19 op ontslag; niet zonder meer duidelijk is of ook bijvoorbeeld ontbinding van een arbeidsovereenkomst daaronder valt. Dat is met name van belang omdat deze laatste vorm van beëindiging - bij mijn weten - aanzienlijk gebruikelijker is dan ontslag; mede gezien de gevolgen voor het verkrijgen van een WW-uitkering.

In veel gevallen zal zich allicht een dispuut ontspinnen over de vraag of sprake is van "niet verwijtbare werkloosheid"; ingevolge art. 19 een vereiste voor toepasselijkheid van deze bepaling. Het ligt voor de hand dat de werkgever vaak zal aanvoeren dat daarvan geen sprake is. Dat levert immers - kort gezegd - lagere kosten op. Het pensioenfonds - dat geheel begrijpelijk heeft aangevoerd niet te beschikken over de personeelsdossiers20. - zal zijn oordeel allicht baseren op het standpunt van de werkgever. Dat legt de basis voor vele en potentieel langdurige geschillen. Dat is geen aanlokkelijk perspectief.

Ingevolge art. 19 lid 1 onder b moet het dienstverband 10 jaar hebben geduurd.21.

Ingevolge art. 18 lid 2 kan het bestuur aan inwilliging van het verzoek voorwaarden verbinden; het kan ook voor bepaalde tijd worden toegestaan.

Art. 18 lid 3 opent de mogelijkheid voor het vragen van een hogere premie.

Last but not least: buiten de in art. 19 genoemde gevallen, gaat het in art. 18 om een discretionaire bevoegdheid.

Kortom: de artikelen 18 en 19 kunnen de pijn verzachten, maar dat behoeft zeker niet steeds het geval te zijn. Zij doen daarom niet af aan het element van willekeur waarop het Hof doelt.

Conclusie

Deze conclusie strekt tot verwerping van het beroep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden,

Advocaat-Generaal