5.1.3 Doel en karakter

De redelijke termijn komen we op twee plaatsen tegen in het EVRM: in art. 5 lid 3 en in art. 6 lid 1 EVRM. Het laatste artikel heeft een ruimere werking dan het eerste, dat speciaal geschreven is voor verdachten die zich in preventieve hechtenis bevinden. In de zaak Stögmüller1 maakt het Europees Hof het onderscheid tussen beide bepalingen duidelijk:

Doel van de redelijke termijn in art. 6 EVRM is, zo blijkt, de bescherming van alle partijen in gerechtelijke procedures (in het algemeen) tegen excessieve procedurele vertragingen. Aan de onzekerheid omtrent een rechterlijke beslissing dient derhalve een einde te worden gemaakt. In dit opzicht heeft de redelijke termijn voor elke procedure dezelfde functie, of het nu een straf-, administratieve of civiele procedure betreft. In strafzaken staan in het bijzonder de belangen van de verdachte daarbij voorop; deze dient binnen redelijke tijd verlost te worden van de (psychische druk verbonden aan de) onzekerheid omtrent zijn lot.2 Deze persoonlijke factor is in andere dan strafprocedures minder, of in het geheel niet aanwezig, hoewel ook daar de beëindiging van de onzekerheid omtrent een bepaalde rechtssituatie voor de betrokken partijen uiteraard van groot belang kan zijn.3 Overigens worden met de redelijke-termijneis niet alleen de specifieke individuele belangen in een bepaald geval gediend. Ook de rechtszekerheid in het algemeen wordt ermee gediend wordt: het vertrouwen van justitiabelen in de (civiele) rechtspleging wordt immers mede gevormd door het feit dat de overheidsrechter binnen een redelijke termijn tot zijn uitspraken komt.

Men kan stellen dat de redelijke-termijneis in art. 6 EVRM niet slechts waakt tegen excessieve procedurele vertragingen, maar ook met zich brengt dat de duur van een procedure niet onredelijk kort mag zijn, waardoor een goede voorbereiding van de zaak door partijen niet mogelijk is.4 Hetgeen in art. 6 lid 3 (b) EVRM uitdrukkelijk is bepaald voor het strafproces (namelijk dat eenieder tegen wie een vervolging is ingesteld, dient te beschikken over de tijd en faciliteiten die nodig zijn voor de voorbereiding van zijn verdediging), geldt volgens hen ingevolge de algemene eis van een eerlijk proces in het eerste lid van dat artikel ook voor civiele rechtsgedingen. Hoewel dit doel van de redelijke termijn door het Europees Hof nergens expliciet geformuleerd wordt en het mitsdien ook niet uit diens rechtspraak is op te maken, kan men het op dit punt met genoemde schrijvers eens zijn. Ik maak daarbij wel de kanttekening dat de lengte van de voorbereidingstijd uiteraard ook beïnvloed wordt door de soort procedure die aanhangig wordt gemaakt: eenieder zal begrijpen dat een kort geding een spoedklus is en dat het opstellen van dagvaarding en verweer daartegen navenant zullen (dienen te) zijn.5 Overigens zullen de redelijke-termijneis en de fair-trialeis in (civiele) procedures vaak eerder conflicteren dan harmoniëren: het is niet altijd eenvoudig een evenwichtig en voldoende diepgaand verhoor van partijen - en het voldoende recht doen aan alle betrokken (ook derden-)belangen - in overeenstemming te brengen met een gezwinde afwikkeling van de zaak. Het blijft zoeken naar het juiste evenwicht.6

Bestaat een relatie tussen de redelijke termijn en de eis van een eerlijke procedure in art. 6 EVRM, die relatie bestaat tevens en in nog sterkere mate tussen de redelijke termijn en het recht op toegang tot de rechter. Het is immers evident dat de eis van een redelijke termijn - als waarborg tegen de te lange onzekerheid omtrent een rechterlijke beslissing - gekoppeld is aan het recht op die rechterlijke beslissing en dus een twee-eenheid vormt met het recht op toegang tot de rechter. De Waard brengt beide elementen dan ook onder één en hetzelfde beginsel, het decisiebeginsel.7 Juist vanwege het feit dat de redelijke termijn een essentieel element vormt van het recht op toegang tot de rechter, komt Brenninkmeijer tot de conclusie dat de redelijke termijn als een algemeen voor iedere rechtsgang geldende eis kan worden beschouwd.8 Ook De Waard meent dat elke procedureregeling impliciet of expliciet in de redelijke-termijneis moet voorzien.9

Hoewel banden aanwijsbaar zijn met andere eisen uit art. 6 EVRM, neemt de redelijke termijn hierin niettemin een aparte plaats in volgens (voormalig) A-G Franx:

Ik vermag de aparte positie van de redelijke termijn niet in te zien. De andere beginselen worden immers toch ook niet anders dan aan een concrete toetsing onderworpen?

Hiervoor constateerde ik dat de redelijke termijn in alle procedures (straf-, administratieve en civiele procedures) dezelfde functie vervult, namelijk het tegengaan van excessieve procedurele vertragingen. Dit houdt niet tevens in dat de redelijke termijn in elke procedure dezelfde inhoud heeft.

Zowel De Waard als Brenninkmeijer11 hebben erop gewezen dat de redelijke termijn in het burgerlijk proces een andere rol speelt dan in het strafproces of het administratief proces. Ten eerste is - onder invloed van de partijautonomie - de 'proceshandelingsvrijheid' van partijen in een civiel proces, en daardoor hun invloed op het procesverloop, groter dan in de andere procesrechtgebieden. Daarbij moet wel gezegd worden dat die partijautonomie in civilubus danig onder druk staat.12 Ten tweede zijn de sancties te verbinden aan overschrijding van de redelijke termijn in het civiele proces niet dezelfde als in bijvoorbeeld het strafproces: niet-ontvankelijkverklaring van de vordering, dan wel toe- of afwijzing van de eis zijn als sanctie in het civiele proces niet goed denkbaar. Wat dit laatste punt betreft heeft Brenninkmeijer omstandig duidelijk gemaakt dat aan schending van de redelijke termijn voor de materiële rechtsbetrekking tussen partijen geen gevolgen behoren te worden verbonden.

Niet voor niets - en in navolging van De Waard en Brenninkmeijer - behandelt Jansen in zijn proefschrift over de redelijke termijn (de deelaspecten van) dit vraagstuk telkens in separate hoofdstukken voor het civiele, het straf- en (met name) het bestuursrecht. Het is derhalve duidelijk dat de redelijke termijn in de civiele procedure een eigen betekenis heeft. Hieronder zal worden nagegaan in welke mate dat het geval is. Reeds zij op deze plaats opgemerkt dat richtinggevende Nederlandse jurisprudentie met betrekking tot de redelijke termijn in de civiele procedure beperkt is. De reden daarvoor is niet in de laatste plaats gelegen in het feit dat de beoordeling van deze eis zozeer van de bijzondere omstandigheden van het geval afhangt, dat die beoordeling met name is voorbehouden aan de feitenrechter. Een beroep op overschrijding van de redelijke termijn kan niet voor het eerst in cassatie worden gedaan13 en is in het algemeen in cassatie slechts beperkt toetsbaar, namelijk indien de feitelijke beslissing van de (lagere) rechter te dien aanzien blijk zou geven van een onjuiste rechtsopvatting, dan wel onbegrijpelijk zou zijn.14 Men kan er in cassatie dus nauwelijks iets mee; slechts in een beperkt aantal gevallen levert het een voldoende cassatiegrond op.

Of zou de geringe cassatierechtspraak er 'gewoon' op duiden dat civiele procedures in Nederland in het algemeen binnen een redelijke termijn worden beëindigd?

Hoewel de Nederlandse situatie nog verre is van die in bijvoorbeeld Italië (waar procedures extreem lang duren), is er dunkt mij allerminst reden tot zelfgenoegzaamheid.