HvJ EU, 19-07-2012, nr. C-112/11

In de onderhavige procedure zijn schriftelijke opmerkingen ingediend door ebookers.com, de BVV, de Spaanse, de Italiaanse, de Oostenrijkse en de Finse regering, alsook door de Commissie. Ebookers.com, de BVV en de Commissie waren vertegenwoordigd op de terechtzitting die heeft plaatsgevonden op 11 januari 2012.

Volgens ebookers.com moet de prejudiciële vraag ontkennend worden beantwoord, aangezien artikel 23, lid 1, van verordening nr. 1008/2008 niet van toepassing is op kosten van diensten die geen deel uitmaken van een overeenkomst inzake luchtdiensten en die niet worden aangeboden door luchtvaartmaatschappijen.

Die uitlegging vloeit volgens ebookers.com voort uit zowel de ontstaansgeschiedenis als de bewoordingen van verordening nr. 1008/2008 — inzonderheid van artikel 23, lid 1, ervan — en is ook in overeenstemming met het doel van die verordening, die niet beoogt ook aanbiedingen te regelen die buiten de contractuele relaties tussen luchtvaartmaatschappijen en klanten vallen.

De BVV, de Spaanse, de Italiaanse, de Oostenrijkse en de Finse regering, en de Commissie, die zich op het tegenovergestelde standpunt stellen, geven unaniem in overweging om de prejudiciële vraag bevestigend te beantwoorden.

Ter ondersteuning van hun standpunt verwijzen die partijen, in weinig van elkaar afwijkende betogen, met name naar het doel waarop verordening nr. 1008/2008 is gebaseerd, zoals dat naar voren komt uit de punten 15 en 16 van de considerans, en dat erin bestaat de bescherming van de consument te versterken en klanten in staat te stellen om de tarieven voor luchtdiensten van verschillende luchtvaartmaatschappijen daadwerkelijk te vergelijken. Volgens hen blijkt met name uit artikel 2, punt 18, en artikel 23, lid 1, van die verordening dat deze niet alleen van toepassing is op luchtvaartmaatschappijen en hun eigen diensten, maar ook op agentschappen, tussenpersonen of, meer in het algemeen, derden en de diensten die derden aanbieden in verband met luchtdiensten of het verkopen van tickets.

Die partijen zijn het er derhalve mee eens dat de kosten van de in de onderhavige zaak aan de orde zijnde annuleringsverzekering moeten worden aangemerkt als een facultatieve prijstoeslag in de zin van artikel 23, lid 1, van verordening nr. 1008/2008, hetgeen met name tot gevolg heeft dat de aanvaarding door de klant op de webpagina van ebookers.com wanneer hij een vlucht boekt, dient te geschieden op basis van een ‘opt-in’-procedure.

Om vast te stellen of het begrip ‘facultatieve prijstoeslag’ in de zin van artikel 23, lid 1, van verordening nr. 1008/2008 in die zin moet worden uitgelegd dat het ook van toepassing is op kosten die voortvloeien uit diensten zoals de in het hoofdgeding aan de orde zijnde annuleringsverzekering, die wordt aangeboden door een andere partij dan een luchtvaartmaatschappij, dient een grondige analyse te worden verricht van de inhoud en het doel van dat artikel, en met name de diverse prijzen en prijscomponenten waarnaar het verwijst.

In dat verband komt het mij om te beginnen voor dat artikel 23, lid 1, van verordening nr. 1008/2008 meer in het algemeen tot doel heeft, zoals blijkt uit de titel en de inhoud ervan, informatieverstrekking en transparantie met betrekking tot de prijzen voor luchtdiensten te garanderen en derhalve, zoals verschillende partijen bij de procedure terecht hebben opgemerkt, het algemene doel dient van bescherming van de klant of consument van luchtdiensten.

Verder blijkt, meer in het bijzonder, dat artikel 23, lid 1, van verordening nr. 1008/2008 is gebaseerd op een onderscheid tussen twee hoofdcategorieën van prijzen en hun componenten. Voor elk van die categorieën gelden verschillende eisen, die elk hun eigen doelstellingen nastreven met betrekking tot de verstrekking van informatie over de kosten van luchtdiensten en de bescherming van de klant of consument in dat opzicht.

Ten eerste wordt de kern van artikel 23, lid 1, eerste en tweede zin, van verordening nr. 1008/2008 gevormd door het begrip ‘definitieve prijs’, die is samengesteld uit het toepasselijke passagierstarief of luchttarief — zoals ruim gedefinieerd in respectievelijk de punten 18 en 19 van artikel 2 van de verordening — alsook uit alle toepasselijke belastingen en heffingen, toeslagen en vergoedingen.

De definitieve prijs die de klant voor luchtdiensten moet betalen dient, volgens die bepaling, steeds te worden bekendgemaakt, naast de componenten ervan zoals die in diezelfde bepaling nader zijn gespecificeerd.

Die regel is, zoals blijkt uit punt 16 van de considerans van verordening nr. 1008/2008, bedoeld om klanten in staat te stellen de prijzen voor luchtdiensten van verschillende luchtvaartmaatschappijen daadwerkelijk met elkaar te vergelijken.

Voor een daadwerkelijke prijsvergelijking moet worden verzekerd dat de aan te duiden definitieve prijzen betrekking hebben op eenzelfde soort (lucht)dienst en, voor zover mogelijk, gelijksoortige prijscomponenten omvatten. Om die reden worden in artikel 23, lid 1, tweede zin, van verordening nr. 1008/2008 de kostencomponenten, zoals belastingen en vergoedingen, gedefinieerd die inbegrepen moeten zijn in de definitieve prijs en steeds bekend moeten worden gemaakt als prijscomponenten die ‘op het tijdstip van publicatie onvermijdbaar en voorzienbaar’ zijn.

Op die manier wordt de klant geïnformeerd over de werkelijke kosten van het, onder gewone omstandigheden, vliegen, van A naar B, met een bepaalde luchtvaartmaatschappij, en is hij in staat om die prijs te vergelijken met de werkelijke prijs van dezelfde vlucht zoals die wordt gehanteerd door een andere luchtvaartmaatschappij of aangeboden door andere agenten of ticketverkopers.

Ten tweede kunnen, in tegenstelling tot het voorgaande, de ‘prijstoeslagen’ waarnaar artikel 23, lid 1, laatste zin, van verordening nr. 1008/2008 verwijst, zoals de Commissie terecht opmerkt, niet worden aangemerkt als onderdeel van de ‘definitieve prijs’ in de zin van die bepaling3., noch als een van de componenten van het passagierstarief zelf.

Die toeslagen worden omschreven als ‘facultatief’. Zij zijn dus per definitie prijzen of kosten die — anders dan het passagierstarief en de andere prijscomponenten waarnaar wordt verwezen in artikel 23, lid 1, tweede zin, van verordening nr. 1008/2008 — niet onvermijdbaar zijn wanneer een bepaalde vlucht moet worden genomen, en hebben dus betrekking op ‘extra’s’ ten opzichte van de luchtdienst zelf, die de klant naar keuze kan aanvaarden of niet. Juist omdat de klant die keuze heeft — wat niet het geval is bij het passagierstarief zelf of de belastingen en heffingen — kunnen dergelijke prijstoeslagen, in beginsel, worden onderworpen aan een ‘opt-in’- of een ‘opt-out’-procedure.

Indien dergelijke facultatieve prijstoeslagen evenwel zouden worden aangemerkt als onderdeel van de definitieve prijs, die steeds moet worden bekendgemaakt, in de zin van artikel 23, lid 1, eerste en tweede zin, van verordening nr. 1008/2008, dan zouden de aldus voor het publiek beschikbaar gemaakte prijzen betrekking kunnen hebben op zeer uiteenlopende diensten of pakketten van diensten en zou de vergelijkbaarheid van de prijzen voor luchtdiensten van de verschillende luchtvaartmaatschappijen in feite worden ondermijnd.

Dat is ook de reden waarom, anders dan de Commissie heeft gesuggereerd, het bepaalde in artikel 23, lid 1, derde zin, van verordening nr. 1008/2008 inzake facultatieve prijstoeslagen als die welke in de onderhavige zaak aan de orde zijn, niet de doelstelling dient waarnaar wordt verwezen in punt 16 van de considerans van die verordening, te weten het garanderen van de daadwerkelijke vergelijkbaarheid van de prijzen voor luchtdiensten.

Veeleer voorziet het bepaalde in artikel 23, lid 1, derde zin, in een afzonderlijk en specifiek vereiste met betrekking tot facultatieve prijstoeslagen, namelijk dat die prijzen, of, preciezer gezegd, het aanbod waarvoor de prijstoeslag wordt betaald, op duidelijke, transparante en ondubbelzinnige wijze aan het begin van elk boekingsproces moeten worden medegedeeld en door de passagier op een ‘opt-in’-basis moeten worden aanvaard.

Die regel is duidelijk bestemd om een specifieke en — ten opzichte van de vergelijkbaarheid van prijzen — aanvullende doelstelling van consumentenbescherming te dienen, wat de prijzen voor luchtdiensten betreft, namelijk te voorkomen dat passagiers wanneer zij een vlucht boeken ertoe worden aangezet — omdat de facultatieve prijscomponent en het onderliggende aanbod automatisch vooringesteld zijn in het boekingsproces — om extra diensten te kopen en te betalen die niet onvermijdbaar of noodzakelijk zijn voor het boeken van de beoogde vlucht, tenzij zij actief en uitdrukkelijk ervoor kiezen dergelijke aanvullende aanbiedingen en de daarvoor te betalen prijzen te aanvaarden.

Aangezien dat laatste de doorslaggevende doelstelling is van de bepaling inzake ‘facultatieve prijstoeslagen’ in artikel 23, lid 1, van verordening nr. 1008/2008, moet naar mijn mening worden geconcludeerd dat dat begrip ook is bedoeld om te worden toegepast op het afsluiten van een annuleringsverzekering zoals die welke hier aan de orde is, indien deze samen met een vlucht wordt aangeboden en geboekt op de wijze zoals door de verwijzende rechter is omschreven.

Zoals verscheidene partijen terecht hebben opgemerkt, lijkt het op gespannen voet te staan met het door die bepaling nagestreefde doel van bescherming van de consument of klant, wanneer die bescherming af zou hangen van de vraag of de tijdens het boeken van een vlucht aangeboden facultatieve dienst en prijs afkomstig zijn van een luchtvaartmaatschappij of van maatschappij die daar juridisch los van staat, of van de vraag of die dienst strikt genomen deel uitmaakt van een overeenkomst inzake luchtdiensten.

Men zou zelfs kunnen stellen — zoals de Commissie in wezen doet — dat, binnen de context van het boeken van een vliegreis en met name wanneer diensten en prijzen die niet strikt en typisch verband houden met het boeken van een vlucht op zichzelf, worden aangeboden aan en kunnen worden geboekt door de passagier, het aanvaarden van dergelijke diensten en prijzen, bekeken vanuit het oogpunt van bescherming van de klant, uitdrukkelijk zou moeten geschieden door middel van een ‘opt-in’-procedure.

Het doorslaggevende punt met betrekking tot artikel 23, lid 1, derde zin, van verordening nr. 1008/2008 is derhalve naar mijn mening niet het feit dat de betrokken prijstoeslag afkomstig is van een luchtvaartmaatschappij of een daarmee verbonden agentschap, of dat die toeslag, strikt genomen, wordt betaald als tegenprestatie voor luchtdiensten, maar veeleer het feit dat de facultatieve dienst en de prijs daarvan worden aangeboden in verband met een luchtdienst/vlucht en kunnen worden geboekt in hetzelfde proces als die luchtdienst/vlucht.

Bovendien is die uitlegging, anders dan in de opvatting van ebookers.com, niet in strijd met de strekking van verordening nr. 1008/2008.

Dienaangaande dient in de eerste plaats voor ogen te worden gehouden dat krachtens artikel 1, lid 1, van die verordening het voorwerp daarvan niet alleen wordt omschreven met betrekking tot luchtvaartmaatschappijen (volgens die bepaling regelt de verordening de afgifte van vergunningen aan communautaire luchtvaartmaatschappijen en hun recht om intracommunautaire luchtdiensten te exploiteren), maar evenzeer, in meer algemene zin ‘de prijszetting van intracommunautaire luchtdiensten’ omvat.

Daar komt bij dat, hoewel, zoals de Finse regering terecht heeft opgemerkt, artikel 2, punt 18, van verordening nr. 1008/2008 betrekking heeft op de definitie van ‘passagierstarieven’ en de prijscomponenten die deel uitmaken van de kostenstructuur daarvan, en dus niet direct relevant is voor de uitlegging van het — zoals hiervoor gesteld — daarvan losstaande begrip ‘facultatieve prijstoeslagen’, het vermeldenswaard is dat punt 18 ook verwijst naar prijzen en kosten die in feite afkomstig zijn van en worden betaald aan andere personen dan de luchtvaartmaatschappijen zelf, zoals agentschappen en andere aanvullende diensten.

Evenzo wordt van de definitieve prijs waarop de in artikel 23, lid 1, van de verordening neergelegde verplichting tot informatieverstrekking betrekking heeft, uitdrukkelijk gesteld dat deze prijscomponenten bevat die niet noodzakelijkerwijs worden betaald als tegenprestatie voor diensten die worden aangeboden door luchtvaartmaatschappijen zelf en die in feite afkomstig zijn van, en moeten worden betaald aan, derden die juridisch losstaan van een luchtvaartmaatschappij. Die prijscomponenten omvatten belastingen, heffingen zoals luchthavenrechten, of heffingen die verband houden met de veiligheid.

Derhalve komt het mij voor dat uit lezing van bovengenoemde bepalingen van verordening nr. 1008/2008 blijkt dat, anders dan in de opvatting van ebookers.com, een prijs of kostencomponent niet uitgesloten is van de werkingssfeer van die verordening enkel omdat deze voortkomt uit, of moet worden betaald als tegenprestatie voor, een dienst die wordt aangeboden door een derde die juridisch losstaat van een luchtvaartmaatschappij, of enkel omdat deze niet rechtstreeks voortkomt uit het verrichten van luchtdiensten zelf, zoals gedefinieerd in artikel 2, punt 4, van de verordening, maar alleen ontstaat in verband met dergelijke diensten.

Tot slot kan het feit dat aanvaarding door middel van een ‘opt-out’-procedure in de consumentenbeschermingswetgeving niet algemeen is verboden mijns inziens geen twijfel oproepen over de uitlegging waarbij, binnen de context van (prijzen van) luchtdiensten als bedoeld in verordening nr. 1008/2008, het verbod op aanvaarding door een ‘opt-out’-procedure van toepassing is op kosten zoals die voor het afsluiten van een annuleringsverzekering. Evenmin kan volgens mij met recht worden betoogd dat een dergelijke uitlegging zou leiden tot discriminatie van luchtvaartmaatschappijen ten opzichte van andere maatschappijen in de vervoerssector (zoals exploitanten van treindiensten) al was het alleen maar omdat er, althans op dit moment, nog geen vergelijkbare bescherming bestaat wat het boeken van tickets en facultatieve prijstoeslagen betreft.

Op grond van het voorgaande geef ik het Hof in overweging om op de prejudiciële vraag te antwoorden dat het begrip ‘facultatieve prijstoeslagen’ als bedoeld in artikel 23, lid 1, van verordening nr. 1008/2008 in die zin moet worden uitgelegd dat daaronder vallen de kosten van door derden aangeboden diensten — bijvoorbeeld de kosten van het afsluiten van een annuleringsverzekering als die welke in het hoofdgeding aan de orde is — wanneer de dienst en de daarvoor aan te rekenen prijs worden aangeboden samen met een vlucht en kunnen worden geboekt in hetzelfde proces als de vlucht en wanneer die prijs aan de klant wordt aangerekend door de maatschappij die de vlucht verkoopt samen met het passagierstarief als deel uitmakend van een totale prijs.