HR, 14-05-2019, nr. 18/01539

Het eerste middel van de verdachte is gericht tegen de oplegde levenslange gevangenisstraf. Gesteld wordt dat het huidige beleid ten aanzien van de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf in strijd is met art. 3 EVRM, mede gelet op de persoonlijkheidsproblematiek van de verdachte. Het middel wordt toegelicht aan de hand van drie aspecten, die in onderlinge samenhang moeten worden bezien, maar die ik in de hierna volgende bespreking aanmerk als deelklachten. Het gaat daarbij om:

a) het niet-aanbieden van re-integratieactiviteiten in de eerste 25 jaar waarbij onder meer wordt gewezen op de brief van de staatssecretaris van 15 februari 20171.en hetgeen in de literatuur is geschreven naar aanleiding van het arrest van de Hoge Raad van 19 december 20172.;

b) het ontbreken van een individueel toezicht- en/of controlesysteem gedurende de eerste 25 jaar;

c) het ontbreken van concrete regelgeving omtrent periodieke herbeoordeling.

De stellers van het middel bespreken in de schriftuur de ontwikkelingen die gedurende de behandeling van onderhavige zaak bij de rechtbank en bij het hof hebben plaatsgevonden ten aanzien van de vraag of de wijze waarop de levenslange gevangenisstraf in Nederland wordt opgelegd en ten uitvoer wordt gelegd in strijd is met art. 3 EVRM. Deze ontwikkelingen zijn door anderen3.reeds uitvoerig besproken en ik zal hier volstaan met een beschrijving in een notendop.

In Nederland is de afgelopen jaren in de literatuur, de jurisprudentie en de politiek veel discussie geweest over de vraag of het in Nederland geldende uitgangspunt dat “levenslang ook levenslang is” in strijd is met het verbod van onmenselijke bestraffing in art. 3 EVRM. Met name naar aanleiding van jurisprudentie van het EHRM en daarop volgende rechtspraak van de Hoge Raad is er een koerswijziging tot stand gebracht, met dien verstande dat er is voorzien in een procedure waarbij na 25 jaren beoordeeld wordt of de levenslang gestrafte in aanmerking kan komen voor invrijheidsstelling door middel van gratiëring. Daartoe is door de minister een Adviescollege levenslanggestraften ingesteld. De Hoge Raad heeft in zijn arrest van 19 december 2017 geoordeeld dat het stelsel dat thans geldt met betrekking tot een herbeoordeling van de levenslange gevangenisstraf, niet in strijd is met art. 3 EVRM.4.

Het middel borduurt vooral voort op de kritiek die op het arrest van de Hoge Raad van 19 december 2017 is gekomen. Daarom zal ik hieronder eerst de relevante overwegingen uit dit arrest weergeven:5.

‘’3.2. Ter beoordeling staat of het Nederlandse recht thans voorziet in een reële mogelijkheid tot herbeoordeling van de levenslange gevangenisstraf die in de daarvoor in aanmerking komende gevallen kan leiden tot verkorting van de straf of (voorwaardelijke) invrijheidstelling. Daarbij staat de vraag centraal of die mogelijkheid tot herbeoordeling in het algemeen beschouwd van zodanige aard is dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf in overeenstemming met art. 3 EVRM kan plaatsvinden.

Voor de beoordeling van het middel is, naast het in het tussenarrest onder 2 weergegeven juridische kader, ook de navolgende, recent tot stand gebrachte regelgeving van belang.

Op 1 maart 2017 is het Besluit Adviescollege levenslanggestraften (hierna: Besluit ACL) in werking getreden.6.Per 1 juni 2017 is dit besluit gewijzigd.7.Het Besluit ACL voorziet in een regeling ter zake van de advisering en de besluitvorming omtrent het aanbieden van zogeheten re-integratieactiviteiten aan levenslanggestraften, mede met het oog op eventuele gratieverlening. Deze advisering geschiedt door het Adviescollege levenslanggestraften (hierna: het Adviescollege).

Mede in verband met de totstandkoming van het Besluit ACL zijn met ingang van 1 september 2017 wijzigingen aangebracht in de Regeling selectie, plaatsing en overplaatsing van gedetineerden, die betrekking hebben op de vaststelling van het detentie- en re-integratieplan voor levenslanggestraften alsmede het plaatsen van levenslanggestraften in het Pieter Baan Centrum ten behoeve van onderzoek. Voorts is de Regeling tijdelijk verlaten van de inrichting met ingang van diezelfde datum aangepast in verband met de regeling van het re-integratieverlof voor levenslanggestraften.8.

Op grond van de onder 3.3 genoemde regelgeving vindt de herbeoordeling van de levenslange gevangenisstraf – op hoofdlijnen weergegeven – plaats op de navolgende wijze.

a. In alle gevallen waarin een levenslange gevangenisstraf onherroepelijk is opgelegd, wordt 25 jaar na aanvang van de detentie – te rekenen vanaf het moment van de inverzekeringstelling of voorlopige hechtenis ter zake van het feit waarvoor de levenslange gevangenisstraf is opgelegd9.– een (eerste) advies uitgebracht door het Adviescollege.10.Dit advies richt zich op de vraag voor welke re-integratieactiviteiten, als bedoeld in art. 1, aanhef en onder f, Besluit ACL, een tot levenslange gevangenisstraf veroordeelde in aanmerking komt.

b. Uiterlijk zes maanden voorafgaand aan het uitbrengen van het onder a. genoemde advies wordt de veroordeelde – tenzij hij daaraan geen medewerking wil verlenen – geplaatst in het Pieter Baan Centrum ten behoeve van een onderzoek gericht op risicoanalyse, delictgevaarlijkheid en persoonlijkheidsontwikkeling.11.

c. Alvorens het Adviescollege overgaat tot het uitbrengen van het onder a. genoemde advies, hoort het de veroordeelde alsmede de nabestaanden en slachtoffers.12.Het Adviescollege wordt voorzien van de in art. 5, tweede lid, Besluit ACL genoemde informatie, waaronder het penitentiair dossier en in voorkomend geval het verpleegdossier, terwijl het beschikt over bevoegdheden met betrekking tot het inwinnen van informatie en het zich verschaffen van bijstand van deskundigen.13.De rapportage betreffende het onder b. genoemde, in het Pieter Baan Centrum verrichte onderzoek wordt, indien beschikbaar, aan het Adviescollege toegezonden.14.Bij zijn advisering hanteert het Adviescollege de in art. 4, vierde lid, Besluit ACL genoemde criteria: het recidiverisico; de delictgevaarlijkheid; het gedrag en de ontwikkeling van de levenslanggestrafte gedurende zijn detentie; de impact op de slachtoffers en nabestaanden en in de sleutel daarvan de vergelding.

d. Op grond van het advies van het Adviescollege neemt de minister overeenkomstig art. 7 Besluit ACL een beslissing omtrent het aanbieden van re-integratieactiviteiten. Indien het Adviescollege tot een negatief advies komt, beslist de minister dienovereenkomstig. Bij een positief advies van het Adviescollege kan de minister gemotiveerd een andere beslissing nemen.

e. Indien de minister beslist tot het aanbieden van re-integratieactiviteiten, worden in het detentie- en re-integratieplan als bedoeld in art. 1c Regeling selectie, plaatsing en overplaatsing van gedetineerden de re-integratieactiviteiten opgenomen waarvoor de veroordeelde in aanmerking komt. Dit zogeheten re-integratieplan is gericht op het geleidelijk toestaan van meer vrijheden aan de veroordeelde teneinde hem in staat te stellen te werken aan de voorbereiding op zijn mogelijke terugkeer in de samenleving.15.Het gaat daarbij blijkens de toelichting in het bijzonder om de ondersteuning van de veroordeelde ter zake van "een geldig identiteitsbewijs, onderdak direct na ontslag uit detentie, inkomen uit werk of een (tijdelijke) uitkering om na ontslag uit detentie in het eerste levensonderhoud te kunnen voorzien en indien arbeid niet beschikbaar is een vorm van dagbesteding, inzicht in schuldenproblematiek en het realiseren van (continuïteit van) zorg en een zorgverzekering".16.Onderdeel van de re-integratieactiviteiten kan ook het verlenen van verlof zijn. Het betreft daarbij het zogeheten re-integratieverlof, dat is geregeld in art. 20d Regeling tijdelijk verlaten van de inrichting.

f. Ongeacht de strekking van het onder a. genoemde advies bepaalt het Adviescollege op de voet van art. 4, zesde lid, Besluit ACL bij het uitbrengen van dat advies binnen welke termijn het Adviescollege een vervolgadvies zal uitbrengen. Op diezelfde grondslag kan het Adviescollege zo nodig herhaaldelijk bepalen dat een vervolgadvies zal worden uitgebracht. Deze vervolgadviezen zijn van belang voor de nadere besluitvorming door de minister, op de voet van art. 7 Besluit ACL, omtrent het (alsnog) aanbieden van re-integratieactiviteiten.

g. Uiterlijk 27 jaar na aanvang van de detentie wordt de mogelijkheid tot gratieverlening ambtshalve beoordeeld overeenkomstig de in art. 19 Gratiewet vastgelegde procedure.17.Daarnaast kan de mogelijkheid van gratie worden beoordeeld op grond van een daartoe strekkend verzoek dat door de veroordeelde wordt ingediend. In verband met de beoordeling, ambtshalve of op verzoek, van de mogelijkheid van gratie kan het Adviescollege de minister informeren over de voortgang van de resocialisatie- en re-integratieactiviteiten van de veroordeelde.18.Voorafgaand aan de beslissing omtrent gratieverlening worden voorts – zowel in geval van ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid tot gratieverlening als wanneer wordt beslist op een gratieverzoek – de adviezen ingewonnen van het openbaar ministerie en het gerecht dat de straf heeft opgelegd.19.Het advies van dat gerecht is met redenen omkleed.20.Aangenomen moet worden dat de minister voorafgaand aan de beslissing omtrent gratieverlening de veroordeelde hoort en voorts alle inlichtingen inwint die voor de beoordeling van belang zijn.21.

Met het oog op de beantwoording van de vraag of het onder 3.4 geschetste stelsel van herbeoordeling, mede gelet op de na de onherroepelijke oplegging van de levenslange gevangenisstraf beschikbare mogelijkheden tot toetsing in de fase van tenuitvoerlegging van die straf, voldoet aan de eisen die op grond van art. 3 EVRM moeten worden gesteld, is in het bijzonder het navolgende van belang.

Op grond van de rechtspraak van het EHRM heeft als uitgangspunt te gelden dat de (eerste) herbeoordeling na niet meer dan 25 jaar na oplegging van de levenslange gevangenisstraf plaatsvindt en dat na die termijn periodiek de mogelijkheid van herbeoordeling wordt geboden. Daarmee is niet onverenigbaar dat art. 4, derde lid, Besluit ACL bepaalt dat de ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid tot gratieverlening uiterlijk 27 jaar na aanvang van de detentie geschiedt, in aanmerking genomen dat blijkens art. 1, aanhef en sub g, Besluit ACL die termijn reeds aanvangt op het moment van de inverzekeringstelling of voorlopige hechtenis ter zake van het feit waarvoor de levenslange gevangenisstraf is opgelegd.22.Voorts is de veroordeelde op grond van de Gratiewet te allen tijde bevoegd een verzoek tot gratie in te dienen. Indien een gratieverzoek ter zake van een levenslange gevangenisstraf wordt ingediend na ommekomst van de genoemde termijn van 27 jaar, is het Adviescollege belast met de taak om de minister te informeren over de voortgang van resocialisatie- en re-integratieactiviteiten.23.

Bij de herbeoordeling moet, gelet op de eisen die art. 3 EVRM stelt, de vraag aan de orde komen of zich zodanige veranderingen aan de zijde van de veroordeelde hebben voltrokken en zodanige vooruitgang is geboekt in zijn of haar resocialisatie, dat verdere tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf niet langer is gerechtvaardigd. De algemene maatstaf die – voor zover hier relevant – op grond van art. 2, aanhef en onder b, Gratiewet wordt aangelegd, houdt in of het aannemelijk is geworden dat met de tenuitvoerlegging van de rechterlijke beslissing of de voortzetting daarvan geen met de strafrechtstoepassing na te streven doel in redelijkheid wordt gediend. Met het oog op de toepassing van die maatstaf is van belang dat, in de onder 3.4 geschetste procedure van herbeoordeling, de beslissing omtrent gratie onlosmakelijk is verbonden met de advisering door het Adviescollege omtrent het aanbieden van re-integratieactiviteiten, waarbij deze advisering als "het voortraject van de gratieprocedure" is te beschouwen.24.

De criteria die het Adviescollege aanlegt, zoals opgenomen in art. 4, vierde lid, Besluit ACL, zijn derhalve tevens van belang voor de beslissing omtrent gratieverlening.25.Het komt bij de ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid van gratieverlening of de beoordeling van een nadien ingediend verzoek tot gratieverlening derhalve aan op de vraag of – gelet op het gedrag en de ontwikkeling van de veroordeelde gedurende zijn detentie, en in aanmerking genomen de overige in art. 4, vierde lid, Besluit ACL genoemde criteria – verdere tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf niet langer is gerechtvaardigd. Vanwege deze samenhang tussen enerzijds de in de gratieprocedure toepasselijke maatstaf en anderzijds de advisering door het Adviescollege, verschaft art. 4, vierde lid, Besluit ACL voor de veroordeelde ook in voldoende mate inzicht in de objectieve criteria die worden aangelegd bij de in 3.4 geschetste procedure van herbeoordeling.26.

Met betrekking tot de procedurele waarborgen in verband met de ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid tot gratieverlening dan wel de beoordeling van een gratieverzoek is het navolgende van belang.

Nadat door het Adviescollege advies is uitgebracht, neemt de minister op de voet van art. 7 Besluit ACL een beslissing omtrent het (al dan niet) aanbieden van re-integratieactiviteiten. De minister kan slechts gemotiveerd afwijken van het advies van het Adviescollege om die activiteiten aan te bieden.27.Indien het verloop van de procedure dan wel (de motivering van) de beslissing van de minister daartoe aanleiding geeft, kan de veroordeelde tegen die beslissing opkomen in een procedure bij de burgerlijke rechter.28.

De Gratiewet kent geen termijn waarbinnen een beslissing omtrent het al dan niet verlenen van gratie wordt genomen. Indien echter niet binnen een redelijke termijn de beslissing wordt genomen ter zake van de in art. 4, derde lid, Besluit ACL genoemde ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid van gratieverlening of op een door de veroordeelde ingediend gratieverzoek, kan de burgerlijke rechter op vordering van de veroordeelde gebieden dat binnen een daartoe gestelde termijn die beslissing wordt genomen.

Voorts voorziet de Gratiewet niet in een rechtsmiddel tegen een (negatieve) beslissing omtrent de verlening van gratie. Naar ook in parlementaire stukken wordt opgemerkt,29.kan de veroordeelde echter in verband met die beslissing het oordeel inroepen van de burgerlijke rechter. Deze kan beoordelen of de negatieve beslissing omtrent de verlening van gratie, in het licht van de eisen die art. 3 EVRM stelt, onrechtmatig is. Die beoordeling richt zich met name op de redenen die zijn opgegeven voor deze beslissing. Die motiveringsplicht berust, indien een verzoek tot gratieverlening wordt afgewezen, op art. 18, tweede lid, Gratiewet. Eenzelfde verplichting tot opgaaf van redenen moet, in het licht van de rechtspraak van het EHRM,30.worden aangenomen indien de in art. 4, derde lid, Besluit ACL genoemde ambtshalve beoordeling niet tot gratieverlening leidt. Een deugdelijke motivering van de negatieve beslissing omtrent gratieverlening is in het bijzonder van belang indien wordt afgeweken van het onder 3.4 sub (g) genoemde advies van het gerecht dat de straf heeft opgelegd, nu dit advies – naar wordt bevestigd in de parlementaire stukken – in beginsel leidend is bij het nemen van de beslissing omtrent gratieverlening.31.

Binnen het kader van de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf dienen, in overeenstemming met de eisen die art. 3 EVRM stelt, voor de ommekomst van de onder 3.4 sub (a) genoemde termijn van 25 jaar aan de veroordeelde activiteiten – onder meer in de vorm van arbeid, scholing en gedragsinterventies – te worden aangeboden die hem in staat stellen zich gedurende de detentie te ontwikkelen, alsook inzicht te verkrijgen in de relevante en noodzakelijke ontwikkelingsmogelijkheden, ten behoeve van een mogelijke terugkeer in de samenleving en met het oog op de advisering en de besluitvorming omtrent het aanbieden van re-integratieactiviteiten na ommekomst van die termijn. De onder 3.3 genoemde regelingen sluiten een zodanig aanbod van activiteiten niet uit, waarbij nog van belang is dat, in verband met het aanbieden van passende (medische) behandeling en (psychiatrische) zorg aan de veroordeelde, reeds in het jaar nadat de levenslange gevangenisstraf onherroepelijk is geworden, gedragsdeskundige rapportage plaatsvindt.32.

De Penitentiaire beginselenwet voorziet in het recht van (beklag en) beroep ter zake van beslissingen die verband houden met het detentie- en re-integratieplan en de daarin op te nemen activiteiten, ook voor het einde van de eerder genoemde termijn van 25 jaar, alsook beslissingen omtrent het verlenen van re-integratieverlof. De vraag of het detentieverloop in een individueel geval in overeenstemming is met de eisen die art. 3 EVRM stelt, komt in deze penitentiaire rechtsgang aan de orde.

De Hoge Raad is van oordeel dat, gelet op de inhoud van de onder 3.3 en 3.4 geschetste regelingen en in aanmerking genomen hetgeen onder 3.5 is overwogen met betrekking tot de beoordelingsmogelijkheden van de burgerlijke rechter alsmede de penitentiaire rechter in de fase van tenuitvoerlegging, het Nederlandse recht thans voorziet in een zodanig stelsel van herbeoordeling op grond waarvan in de zich daarvoor lenende gevallen kan worden overgegaan tot verkorting van de levenslange gevangenisstraf, dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf op zichzelf niet in strijd is met art. 3 EVRM. De recente introductie van dit stelsel betekent dat thans geen (doorslaggevende) betekenis toekomt aan de feitelijke mogelijkheden tot bekorting van de levenslange gevangenisstraf zoals die voordien bestonden. Dat laat onverlet dat indien op enig moment zou komen vast te staan dat een levenslange gevangenisstraf ook onder vigeur van het nieuwe stelsel van herbeoordeling in de praktijk nimmer wordt verkort, zulks bepaaldelijk een factor van betekenis zal zijn bij de alsdan te beantwoorden vraag of de oplegging dan wel de verdere tenuitvoerlegging verenigbaar is met art. 3 EVRM. Die vraag is thans echter niet aan de orde.’’

De eerste deelklacht

Volgens de stellers van het middel is het thans geldende herbeoordelingsmechanisme in de praktijk in strijd met art. 3 EVRM omdat in de eerste 25 jaren van de levenslange gevangenisstraf geen re-integratieactiviteiten worden aangeboden33.en omdat de activiteiten die wel worden aangeboden geen “real opportunity” creëren op rehabilitatie en daarmee hoop op invrijheidsstelling.

Ik vraag mij af of de verplichting tot het aanbieden van re-integratieactiviteiten gedurende de eerste 25 jaar van de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf, zoals die zijn gedefinieerd in art. 1 onder f van het Besluit Adviescollege levenslanggestraften (hierna Besluit ACL) wel uit de jurisprudentie van het EHRM die door de steller van het middel wordt aangehaald kunnen worden afgeleid.

Volgens mij speelt hier een definitieprobleem dat de helderheid van de discussie niet ten goede komt. In de schriftuur en ook de literatuur worden de termen resocialisatieactiviteiten en re-integratieactiviteiten nogal eens door elkaar gebruikt terwijl het bij het door het EHRM vereiste “prospect of rehabilitation” in de kern gaat om de vraag welke mogelijkheden de levenslanggestrafte krijgt om zich te ontwikkelen ten behoeve van een mogelijke terugkeer in de samenleving.

AG Machielse benoemt in zijn conclusie voor het arrest van de Hoge Raad van 19 december 2017 een aantal aspecten die hieronder kunnen worden geschaard, zoals de mogelijkheden contacten te onderhouden met de buitenwereld en de straftijd op enigerlei wijze positief in te vullen en inspanningen die mogen worden gevergd om het recidiverisico te verminderen. De Hoge Raad verstaat daar in zijn arrest van 19 december 2017 arbeid, scholing en gedragsinterventies onder, ook wel resocialisatie-activiteiten genoemd en die gedurende de eerste 25 jaar dienen te worden aangeboden. De in de jurisprudentie van het EHRM genoemde termen prospects of rehabilitation omvat een breed scala aan omstandigheden die de levenslang gestrafte moeten helpen in aanmerking te komen voor een mogelijke invrijheidsstelling in de toekomst, zonder dat daarbij een precies onderscheid in te maken valt tussen resocialisatie en re-integratie zoals dat in de Nederlandse context gebeurt. Het EHRM laat de lidstaten een ruime margin of appreciation, zowel wat betreft de termijn waarbinnen een herbeoordeling dient plaats te vinden als de vorm waarin dat plaatsvindt, zolang de veroordeelde een reeële mogelijkheid wordt geboden zich voor te bereiden op een terugkeer in de samenleving.34.

Onder re-integratie activiteiten worden volgens het Besluit ACL verstaan:

“f. re-integratie activiteiten: activiteiten, inclusief verlof, die aanvullend op de resocialisatieactiviteiten de gedetineerde in staat stellen te werken aan de voorbereiding op zijn mogelijke terugkeer in de samenleving;”

Zoals de Hoge Raad in zijn arrest van 19 december 2017 in de hierboven geciteerde rechtsoverweging 3.4. onder e. heeft weergegeven bestaan de re-integratie activiteiten, naast mogelijk re-integratieverlof, uit ondersteuning van de veroordeelde bij het verkrijgen van een geldig identiteitsbewijs, onderdak direct na ontslag uit detentie, inkomen uit werk of een (tijdelijke) uitkering om na ontslag uit detentie in het eerste levensonderhoud te kunnen voorzien en indien arbeid niet beschikbaar is een vorm van dagbesteding, inzicht in schuldenproblematiek en het realiseren van (continuïteit van) zorg en een zorgverzekering.

Dat deze ondersteuning niet wordt aangeboden gedurende de eerste 25 jaar van de detentie lijkt mij logisch, omdat zij als het ware het sluitstuk vormt van de herbeoordelingsprocedure waarover het Adviescollege op grond van art. 7 Besluit ACL moet adviseren en deze ondersteuning bovendien naar zijn aard verbonden is met het verlaten van de inrichting. Dat de levenslanggestrafte ook gedurende de eerste 25 jaar van zijn detentie de inrichting moet kunnen verlaten kan niet aan de jurisprudentie van het EHRM worden ontleend. Voor zover in de toelichting op de klacht gesteld wordt dat het in strijd is met art. 3 EVRM deze re-integratieactiviteiten niet gedurende de eerste 25 jaar van de detentie aan te bieden, kan deze klacht dan ook niet slagen.

Als in het middel bedoeld wordt dat het huidige beleid, in strijd met art. 3 EVRM, niet voldoende voorziet in mogelijkheden tot resocialisatie gedurende de eerste 25 jaar van detentie, dan gaat het voorbij aan hetgeen de Hoge Raad in zijn arrest van 19 december 2017 hierover in rechtsoverweging 3.5.5. heeft opgemerkt. De Hoge Raad vermeldt hierin dat aan de veroordeelde activiteiten dienen te worden aangeboden onder meer in de vorm van arbeid, scholing en gedragsinterventies die hem in staat stellen zich gedurende de detentie te ontwikkelen.35.De Hoge Raad stelt vast dat de herbeoordelingsregeling dergelijke activiteiten niet uitsluit en dat er ook passende medische en psychiatrische zorg moet worden aangeboden. Beslissingen dienaangaande kunnen getoetst worden in het kader van de beklag- en beroepsregeling van de Penitentiaire beginselenwet, waarin aan de orde kan komen of het detentieverloop in overeenstemming is met de eisen die art. 3 EVRM stelt.36.

Voor de onderbouwing van de klacht dat de Nederlandse overheid niet voldoet aan zijn inspanningsverplichting om gedurende de eerste 25 jaar de levenslanggestrafte in staat te stellen zich te rehabiliteren en in dat verband ook adequate psychologische en/of psychiatrische zorg dient aan te bieden, wordt vooral gewezen op de berichtgeving van de staatssecretaris van Justitie en Veiligheid en de daarop uitgeoefende kritiek, die grotendeels is geuit voorafgaand aan het arrest van de Hoge Raad van 19 december 2017. In de schriftuur worden geen feiten of omstandigheden aangedragen waaruit zou kunnen worden afgeleid dat hetgeen de Hoge Raad in dat arrest over de resocialisatie-activiteiten en psychiatrische zorg heeft opgemerkt in de praktijk niet wordt uitgevoerd of dat de psychologische en/of psychiatrische zorg gedurende de eerste fase van de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf tekort schiet. Evenmin kan ik in de toelichting op het middel feiten of omstandigheden ontwaren die erop wijzen dat er sinds het arrest van de Hoge Raad van 19 december 2017 dusdanige wijzigingen zijn opgetreden dat daarmee de levenslange gevangenisstraf (toch) in strijd komt met art. 3 EVRM omdat het stelsel ‘’de facto’’ geen reëel perspectief op vrijlating biedt.

In de schriftuur wordt gesteld dat al ruim vóór het eerste toetsingsmoment de mogelijkheid tot re-integratie moet worden geboden zodat er een eerdere kans op vrijlating mogelijk is, dan in de huidige regeling besloten ligt. Ik vrees echter dat door de stellers van het middel wat dit betreft méér in de Straatsburgse jurisprudentie wordt ingelezen, dan daaruit kan worden afgeleid.

Dat het arrest van de Hoge Raad van 19 december 2017 door onder anderen Van Hattum37.en Claessen38.van kritische kanttekeningen is voorzien en dat de wijze waarop levenslang gestraften worden bejegend (veel) beter zou kunnen worden georganiseerd – een streven dat ik persoonlijk overigens steun – betekent nog niet dat het huidige stelsel niet aan de vereisten van art. 3 EVRM voldoet. Zo ziet Claessen alleen mogelijke strijd van de huidige regeling met art. 3 EVRM, voor zover de regeling (geen) garanties biedt, in de vorm van inspanningsverplichtingen van de overheid, zodat al voorafgaand aan de eerste herbeoordeling zodanige volwaardige rehabilitatie van de levenslanggestrafte mogelijk wordt gemaakt dat hij bij die eerste herbeoordeling een reële kans maakt in vrijheid te worden gesteld.39.Ik vraag mij echter af in hoeverre nu al kan worden vastgesteld dat de huidige regeling deze garanties op een reële kans niet biedt.40.Wat dit betreft heeft de Hoge Raad terecht in rechtsoverweging 3.6. van zijn arrest van 19 december 2017 een slag om de arm gehouden door te overwegen dat mogelijk op enig moment kan komen vast te staan dat een levenslange gevangenisstraf ook onder het nieuwe stelsel in de praktijk nooit wordt verkort en dat dan opnieuw de vraag op tafel ligt of de tenuitvoerlegging verenigbaar is met art. 3 EVRM. Naar mijn mening biedt de huidige regelgeving voldoende (procedurele) handvatten via de penitentiaire beklagprocedure en de civiele rechter41., om dit aan de orde te stellen c.q. aan het licht te brengen.42.Het hof heeft in onderhavig geval, onder verwijzing naar het arrest van de Hoge Raad, dan ook overwogen dat daarover pas kan worden geoordeeld na verloop van tijd, omdat juist de praktische toepassing van de nieuwe regeling zal uitwijzen of de beslispraktijk in overeenstemming is met de vereisten die voortvloeien uit art. 3 EVRM.43.

Het voorgaande brengt mij tot de conclusie dat de eerste deelklacht faalt.

De tweede en derde deelklacht

Geklaagd wordt ook dat gedurende de eerste 25 jaar thans een individueel toezicht- en of controle systeem ontbreekt en geen concrete regelgeving is omtrent de periodieke herbeoordeling. Ook wat deze twee klachten betreft betwijfel ik of deze eisen in de Straatsburgse jurisprudentie kunnen worden ingelezen, met dien verstande dat indien er niet is voorzien in dergelijke regelingen, dit op zichzelf al strijd met art. 3 EVRM oplevert. Het ontbreken ervan betekent immers nog niet dat in individuele gevallen wel afspraken kunnen worden gemaakt over wat de levenslanggestrafte moet doen om zich voor te bereiden op een re-integratietraject. Ook hier geldt hetgeen al in het kader van de eerste klacht is opgemerkt, dat de Hoge Raad in zijn arrest van 19 december 2017 heeft vastgesteld dat aan de veroordeelde activiteiten dienen te worden aangeboden onder meer in de vorm van arbeid, scholing en gedragsinterventies die hem in staat stellen zich gedurende de detentie te ontwikkelen en dat er ook passende medische en psychiatrische zorg moet worden aangeboden. Beslissingen dienaangaande kunnen getoetst worden in het kader van de beklag- en beroepsregeling van de Penitentiaire beginselenwet, waarin aan de orde kan komen of het detentieverloop in overeenstemming is met de eisen die art. 3 EVRM stelt.44.

In de klacht wordt niet overtuigend onderbouwd dat de gestelde voorwaarden waarin het toetsingskader van het huidige stelsel voorziet, niet voldoen aan de eisen die voortvloeien uit art. 3 EVRM.

In dit verband wil ik nog wijzen op een recent arrest van het EHRM van 12 maart 2019 in de zaak Petukhov tegen de Oekraïne45., waarin onder andere de klacht voorlag dat de levenslange gevangenisstraf waartoe Petukhov veroordeeld was noch de jure noch de facto bekort kan worden.

In de Oekraïne geldt sinds 2000 een met Nederland vergelijkbaar stelsel waarbij door gratiëring (presidential clemency) omzetting van de levenslange naar een tijdelijke gevangenisstraf mogelijk is na 20 jaar. Daartoe zijn zogenaamde Clemency Procedure Regulations in het leven geroepen en een Clemency Commission, die de aanvragen van levenslanggestraften in dat kader onderzoekt.

Bij het EHRM wordt geklaagd dat de regeling onvoldoende helder en voorzienbaar is. Zo is het onder meer niet duidelijk vanaf welk moment de 20-jaartermijn moet worden berekend, vanaf het begin van de detentie, of vanaf het moment van de aanvraag. Dat maakt nogal wat uit. In het laatste geval zou dat kunnen betekenen dat de 25 jaarstermijn die uit de jurisprudentie van het EHRM kan worden afgeleid aanzienlijk wordt verlengd, namelijk met de tijd die de betrokkene reeds in gevangenschap heeft doorgebracht.

Daarnaast is aangevoerd dat de Clemency Commission niet zodanig is samengesteld dat deze in staat is tot een professioneel onderzoek van de aanvraag, de criteria die gelden om voor clemency in aanmerking te komen vaag zijn geformuleerd en noch de Clemency Commission noch de president een beslissing aangaande een aanvraag hoeft te motiveren. Tot slot is het niet mogelijk de beslissing op een aanvraag door een rechter te laten toetsen.

Het EHRM refereert in paragraaf 168 van zijn arrest naar de algemene uitgangspunten die het EHRM in de Hutchinson tegen het Verenigd Koninkrijk heeft geformuleerd. Ik zal deze voor het lezersgemak hieronder citeren:

‘’(a) General principles laid down in the Court’s case-law

168. The general principles established in the Court’s case-law on life sentences have been summarised, quite recently, in Hutchinson v. the United Kingdom ([GC], no. 57592/08, §§ 42-45, 17 January 2017) and read as follows:

“42. The relevant principles, and the conclusions to be drawn from them, are set out at length in the Vinter judgment (cited above, §§ 103-122; recently summarised in Murray v. the Netherlands [GC], no. 10511/10, §§ 99-100, ECHR 2016). The Convention does not prohibit the imposition of a life sentence on those convicted of especially serious crimes, such as murder. Yet to be compatible with Article 3 such a sentence must be reducible de jure and de facto, meaning that there must be both a prospect of release for the prisoner and a possibility of review. The basis of such review must extend to assessing whether there are legitimate penological grounds for the continuing incarceration of the prisoner. These grounds include punishment, deterrence, public protection and rehabilitation. The balance between them is not necessarily static and may shift in the course of a sentence, so that the primary justification for detention at the outset may not be so after a lengthy period of service of sentence. The importance of the ground of rehabilitation is underlined, since it is here that the emphasis of European penal policy now lies, as reflected in the practice of the Contracting States, in the relevant standards adopted by the Council of Europe, and in the relevant international materials (Vinter and Others, cited above, §§ 59-81).

43. As recently stated by the Court, in the context of Article 8 of the Convention, ‘emphasis on rehabilitation and reintegration has become a mandatory factor that the member States need to take into account in designing their penal policies’ (Khoroshenko v. Russia [GC], no. 41418/04, § 121, ECHR 2015; see also the cases referred to in Murray, cited above, § 102). Similar considerations apply under Article 3, given that respect for human dignity requires prison authorities to strive towards a life sentenced prisoner’s rehabilitation (see Murray, cited above, §§ 103-104). It follows that the requisite review must take account of the progress that the prisoner has made towards rehabilitation, assessing whether such progress has been so significant that continued detention can no longer be justified on legitimate penological grounds (Vinter and Others, cited above, §§ 113-116). A review limited to compassionate grounds is therefore insufficient (ibid., § 127).

44. The criteria and conditions laid down in domestic law that pertain to the review must have a sufficient degree of clarity and certainty, and also reflect the relevant case-law of the Court. Certainty in this area is not only a general requirement of the rule of law but also underpins the process of rehabilitation which risks being impeded if the procedure of sentence review and the prospects of release are unclear or uncertain. Therefore prisoners who receive a whole life sentence are entitled to know from the outset what they must do in order to be considered for release and under what conditions. This includes when a review of sentence will take place or may be sought (Vinter and Others, cited above, § 122). In this respect the Court has noted clear support in the relevant comparative and international materials for a review taking place no later than twenty-five years after the imposition of sentence, with periodic reviews thereafter (ibid., §§ 68, 118, 119 and 120). It has however also indicated that this is an issue coming within the margin of appreciation that must be accorded to Contracting States in the matters of criminal justice and sentencing (ibid., §§ 104, 105 and 120).

45. As for the nature of the review, the Court has emphasised that it is not its task to prescribe whether it should be judicial or executive, having regard to the margin of appreciation that must be accorded to Contracting States (Vinter and Others, cited above, § 120). It is therefore for each State to determine whether the review of sentence is conducted by the executive or the judiciary.”

Bij de toepassing van de hiervoor gemelde uitgangspunten op de zaak zelf overweegt het EHRM onder andere het volgende:

172. The Court notes that the procedure for dealing with requests for clemency is set out in the Clemency Procedure Regulations, approved by a presidential decree to that effect. Among the considerations to be taken into account during the examination of a request for clemency, the regulations refer to “the seriousness of the committed crime, the duration of the sentence already served, the character of the convict, his or her behaviour, the existence of sincere repentance, compensation for or redress of the damage caused, as well as family-related and other circumstances” (…)

173. In the Court’s opinion, the above considerations provide some guidance as to the criteria and conditions for review of a life sentence and could be construed as referring to legitimate penological grounds for the continuing incarceration of prisoners (see and compare with Bodein v. France, no. 40014/10, § 60, 13 November 2014, Murray v. the Netherlands [GC], no. 10511/10, § 100, 26 April 2016, as well as Harakchiev and Tolumov v. Bulgaria, nos. 15018/11 and 61199/12, § 258, ECHR 2014 (extracts), and the Court’s further analysis in Hutchinson, cited above, § 61). It is noteworthy, however, that those considerations are applicable in the context of a broader restriction. Namely, the Clemency Procedure Regulations state that “persons convicted for serious or particularly serious crimes, or having two or more criminal records in respect of the commission of premeditated crimes ... may be granted clemency in exceptional cases and subject to extraordinary circumstances” (see paragraph 86 above). All life prisoners clearly fall within this category (see paragraph 76 above). It is not known what is meant by “exceptional cases” and “extraordinary circumstances”, and there is nothing to suggest that the penological grounds for keeping someone in prison are of relevance for the interpretation of those notions under the legal frameworks as they presently stand in Ukraine.

174. In other words, prisoners who receive a whole life sentence do not know from the outset what they must do in order to be considered for release and under what conditions (see Vinter and Others, cited above, § 122, and Hutchinson, also cited above, § 44).

175. The Court also takes note of the Government’s submission that as of April 2016 there were no life prisoners in Ukraine eligible for presidential clemency, given that the twenty years’ “waiting” period was to be calculated from 2000 when life imprisonment had been introduced in Ukraine and would therefore not expire until 2020 (see paragraph 166 above). However, according to the information provided by the head of the Clemency Department during a media briefing on 6 July 2016, by June 2016 more than seventy life prisoners had already served the required minimum of twenty years in prison and forty of them had requested presidential clemency, but their requests had been rejected (see paragraph 91 above). Such a drastic discrepancy in the authorities’ interpretation of the twenty-year “waiting” period is another indication for the Court of the lack of sufficient clarity and certainty in the applicable criteria and conditions for a life-sentence review under the presidential clemency procedure.

176. Against that background, the Court is inclined to accept the applicant’s argument that the calculation of the twenty-five years’ imprisonment replacing a life sentence as a result of presidential clemency might be open to different interpretations too.

(…)

177. The Court further observes that the procedure in Ukraine requires neither the Clemency Commission nor the President to give reasons in their decisions regarding requests for clemency. The Court has held in its case-law that transparency of a life sentence review may nonetheless be ensured by other means, such as, for example, the established requirement for the Clemency Commission to take account of the relevant case-law of international courts and other bodies on the interpretation and application of international human rights in force in respect of the State in question, and to publish activity reports on a regular basis detailing the examination of requests for clemency (see Hutchinson, cited above, § 61). No such information is made public in Ukraine, except for the general outline of the criteria relevant for the examination of requests for clemency (see paragraph 86 above), to demonstrate how, if at all, those criteria are applied in practice by the President of Ukraine.

(…)

178. The Court acknowledges that having regard to the margin of appreciation which must be accorded to Contracting States in matters of criminal justice and sentencing, it is not its task to prescribe the form (executive or judicial) such a review should take (see paragraph 168 above). It nevertheless considers that in order to guarantee proper consideration of the changes and the progress towards rehabilitation made by a life prisoner, however significant they might be, the review should entail either the executive giving reasons or a judicial review, so that even the appearance of arbitrariness is avoided (see Matiošaitis and Others, cited above, § 181, with further case-law references).

179. In the present case the absence of an obligation on the President of Ukraine and his subordinate authorities to give reasons in their decisions on clemency requests is further aggravated by the lack of any judicial review of those decisions. In such circumstances, the exercise by life prisoners of their right to a review of their life sentence by way of presidential clemency cannot be regarded as surrounded by sufficient procedural guarantees (see Murray, cited above, § 100).

180. Therefore, in the light of the above considerations, the Court considers that in Ukraine the presidential power of clemency is a modern-day equivalent of the royal prerogative of mercy, based on the principle of humanity, rather than a mechanism, based on penological grounds and with adequate procedural safeguards, for review of a prisoner’s situation so that the adjustment of his or her life sentence could be obtained (see and compare with Matiošaitis and Others, cited above, § 173).

181. The Court also reiterates that European penal policy currently places emphasis on the rehabilitative aim of imprisonment, even in the case of life prisoners (see, for example, Matiošaitis and Others, cited above, § 163). Life prisoners are to be provided with an opportunity to rehabilitate themselves. As to the extent of any obligations incumbent on States in this regard, the Court considers that even though States are not responsible for achieving the rehabilitation of life prisoners, they nevertheless have a duty to make it possible for such prisoners to rehabilitate themselves. Were it otherwise, a life prisoner could in effect be denied the possibility of rehabilitation, with the consequence that the review required for a life sentence to be reducible, in which a life prisoner’s progress towards rehabilitation is to be assessed, might never be genuinely capable of leading to the commutation, remission or termination of the life sentence or to the conditional release of the prisoner. The obligation to offer a possibility of rehabilitation is to be seen as an obligation of means, not one of result. However, it entails a positive obligation to secure prison regimes to life prisoners which are compatible with the aim of rehabilitation and enable such prisoners to make progress towards their rehabilitation In this context the Court has previously held that such an obligation exists in situations where it is the prison regime or the conditions of detention which obstruct rehabilitation (see Murray, cited above, § 104, with further references). [onderstreping AG TS].

182. The Court notes that life prisoners in Ukraine are segregated from other prisoners and spend up to twenty-three hours per day in their cells, which are usually double or triple occupancy, with little in terms of organised activities and association (see paragraphs 83 and 107 above). The Government have failed to explain how a prisoner can progress towards rehabilitation in such conditions.

183. The Court also notes that the Government’s observations in the present case did not even mention the issue of social rehabilitation for life prisoners.

184. Consequently, the Court cannot but conclude that the existing regime for life prisoners in Ukraine is incompatible with the aim of rehabilitation. (…)’’

Het EHRM komt, na te hebben overwogen dat er ook geen gegevens beschikbaar zijn dat er daadwerkelijk levenslanggestraften in aanmerking zijn gekomen voor verkorting van hun straf, tot een schending van art. 3 EVRM.

Deze zaak biedt inzicht in hoe het EHRM de criteria, die laatstelijk in de zaak Hutchinson tegen het Verenigd Koninkrijk zijn geformuleerd, toepast. Daar waar het gaat om voorzienbaarheid en helderheid van de procedure, het vereiste om beslissingen die betrekking hebben op het voortduren of bekorten van een levenslange gevangenisstraf te motiveren, de vereisten die aan een detentieregime kunnen worden gesteld waarin de levenslanggestrafte zich bevindt, en de mogelijkheid van rechterlijke toetsing, kunnen aan deze uitspraak naar mijn mening geen argumenten worden ontleend dat de Nederlandse regeling in strijd zou zijn met art. 3 EVRM. De Nederlandse regeling voldoet, althans op papier en dus de jure, aan de vereisten die kunnen worden afgeleid uit de toetsing van het EHRM in de zaak Petukhov tegen de Oekraïne. Of dat ook de facto het geval is, zal zoals hiervoor al is opgemerkt nog moeten blijken. Ik meen dat het te vroeg is om hierover al een oordeel te vellen.

Ook de tweede en derde deelklacht falen.

Het eerste middel faalt.