5.2.2 Wettelijke of contractuele verplichting

Een rechtshandeling valt onder het bereik van art. 42 Fw als deze door de schuldenaar is verricht zonder dat hij daartoe op grond van de wet of een overeenkomst was verplicht.1 De enkele omstandigheid dat de schuldenaar als gevolg van een feitelijke situatie praktisch niet anders kon doen dan de aangevochten rechtshandeling verrichten, leidt niet tot de conclusie dat het een verplicht verrichte rechtshandeling betreft.2 Economische of feitelijke dwang doet geen rechtsplicht ontstaan. Van een rechtsplicht is evenmin sprake wanneer de schuldenaar niet tot het verrichten van de aangevochten rechtshandeling verplicht was, maar hiertoe wel eenvoudig verplicht had kunnen worden.3 Bekende voorbeelden van onverplicht verrichte rechtshandelingen zijn nakoming van een natuurlijke verbintenis,4 betaling van een niet opeisbare schuld en inbetalinggeving (art. 6:45 BW).5 Een inbetalinggeving is zelfs onverplicht als hierdoor een opeisbare schuld tenietgaat. Niet elke 'voldoening (...) aan een opeisbare schuld' valt derhalve onder het bereik van art. 47 Fw. Van inbetalinggeving moet worden onderscheiden het geval waarin de schuldenaar en zijn schuldeiser de oorspronkelijke schuld eerst hebben omgezet in een andere.6 Van een onverplichte betaling zal dan in de meeste gevallen geen sprake zijn. De overeenkomst waarbij de schuld is omgezet is in de regel echter wel een onverplicht verrichte rechtshandeling.7 Of een rechtshandeling onder het bereik van art. 42 of 47 Fw valt, moet worden beoordeeld naar het moment waarop deze is verricht. Een eenmaal onverplicht verrichte rechtshandeling kan niet op een later moment als gevolg van het intreden van een voorwaarde of tijdsverloop alsnog als een verplicht verrichte rechtshandeling kwalificeren.

De vraag of een rechtshandeling onverplicht dan wel verplicht is verricht, wordt steeds beantwoord vanuit het perspectief van de schuldenaar. Dit kan in bepaalde gevallen tot onbillijke uitkomsten leiden. Gedacht kan bijvoorbeeld worden aan situaties waarin de schuldenaar een opeisbare schuld op een voor hem onverplichte wijze nakomt, maar zijn schuldeiser de nakoming niet kan weigeren zonder in schuldeisersverzuim te komen. Het is dan voor de schuldeiser niet mogelijk om — met een aanzienlijk kleiner 'paulianarisico' — alsnog de oorspronkelijk overeengekomen prestatie te vorderen. Een dergelijke situatie doet zich bijvoorbeeld voor als de schuldenaar zijn schuld binnen de grenzen van art. 6:121 e.v. BW in een andere dan de overeengekomen valuta betaalt, of de schuldenaar de schuld van een ander betaalt, zonder hiertoe ten opzichte van die ander verplicht te zijn. Ook in het laatste geval kan de schuldeiser de betaling in beginsel niet weigeren (vgl. art. 6:30 lid 1 en lid 2 BW). Mijns inziens is het in deze gevallen ten opzichte van de aangesproken schuldeiser redelijk de betaling niet aan art. 42 Fw, maar aan art. 47 Fw te toetsen.