HR, 17-04-2018, nr. 11/02065 H

Het Hof heeft in hoger beroep – met vernietiging van een vonnis van de Rechtbank te Breda van 9 februari 2001 – bij arrest van 30 juli 2002, ECLI:NL:GHSHE:2002:AE5920 de aanvrager ter zake van 1. "medeplegen van moord", 2. "poging om een ander door beloften en door het verschaffen van inlichtingen te bewegen om het medeplegen van moord te begaan, meermalen gepleegd", 3. "medeplegen van gijzeling", 4. "om een feit, bedoeld in het vierde lid van art. 10 van de Opiumwet voor te bereiden en te bevorderen een ander trachten te bewegen om dat feit te plegen", 5. "poging om een ander door misbruik van gezag en door het verschaffen van inlichtingen te bewegen om het medeplegen van moord te begaan, meermalen gepleegd" en 6. "als bestuurder deelnemen aan een organisatie die tot oogmerk heeft het plegen van misdrijven" veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf.

De misdrijven waarvoor de aanvrager is veroordeeld, betreffen volgens het arrest van het Hof en de aanvulling daarop als bedoeld in art. 365a, tweede lid, Sv kort samengevat:

(1). De [betrokkene 3] -zaak (dossier 1)

Het medeplegen van moord (tezamen met [betrokkene 1] en [betrokkene 2] en de uitvoerder(s) van de moord) op [betrokkene 3] op 9 november 1997 (omstreeks 16.25 uur) in (een theetuin in) Istanbul. De aanvrager heeft deze moord in Nederland beraamd, en daartoe instructies gegeven aan onder meer [betrokkene 1] en [betrokkene 2] en aldus indirect de personen aangestuurd die deze moord moesten plegen.

(2). De Kentucky-zaak (dossier 3)

Poging tot uitlokking van [betrokkene 4] om in de periode van 25 oktober 1997 tot en met 27 januari 1998 [betrokkene 5] in Kentucky (Verenigde Staten) te vermoorden. De aanvrager heeft hiertoe inlichtingen verstrekt en een beloning in het vooruitzicht gesteld.

(3). De gijzeling van [betrokkene 6] (dossier 4)

Medeplegen van wederrechtelijke vrijheidsberoving van 22 tot en met 30 november 1997 van [betrokkene 6] (alias [betrokkene 6] ) te Istanbul. De aanvrager heeft de gijzeling beraamd, heeft instructies gegeven en heeft toezeggingen gedaan om de kosten voor zijn rekening te nemen.

(4). De heroïnezaak (dossier 6)

Van 9 november 1997 tot en met 9 januari 1998 heeft de aanvrager instructies gegeven en contacten gelegd ter voorbereiding van de invoer van twintig kilogram heroïne naar Nederland en de voorbereiding tot uitlokking daartoe van [betrokkene 2] .

(5). De [betrokkene 7] -zaak (dossier 8)

Poging tot uitlokking van [betrokkene 8] tot het plegen van moord op [betrokkene 7] en [betrokkene 9] in de periode van 18 tot en met 19 februari 1998.

(6). Deelneming aan een criminele organisatie

Van 22 september 1997 tot en met 27 maart 1998 als bestuurder deelnemen aan een organisatie die tot oogmerk had het plegen van moord, gijzeling en opzettelijke invoer van heroïne.

De bewezenverklaring berust voor een groot deel op de transcripties van onderschept telefoonverkeer. Onder meer tegen het gebruik daarvan voor het bewijs zijn ter terechtzitting van het Hof verweren gevoerd. Het Hof heeft deze verweren als volgt samengevat en verworpen:

"7.3 De verdediging heeft zakelijk weergegeven het volgende aangevoerd.

(...)

e. De vertalingen in opdracht van de politie zijn geschied door anonieme tolken, waaronder een tolk van Turkse afkomst – zijnde ook een opsporingsambtenaar – die gevraagd en ongevraagd informatie verstrekte aan de Turkse autoriteiten. De vertalingen van deze tolken zijn op essentiële onderdelen onjuist.

f. Blijkens onderzoek in opdracht van de verdediging zijn telefoontaps gemanipuleerd.

(...)

ad e. (...) Over de werkwijze van de politietolken zijn de officier van justitie [betrokkene 10] en de teamleider [betrokkene 11] gehoord. (...) Uit de getuigenverklaringen blijkt dat de politietolken op zorgvuldige wijze zijn geselecteerd. Hun deskundigheid is onderzocht. Ook de wijze waarop de afgeluisterde telefoongesprekken zijn vertaald, acht het hof voldoende zorgvuldig. Blijkens de verklaring van de getuige [betrokkene 11] werden, als bij het teamoverleg duidelijk werd dat het om cruciale gesprekken ging, belangrijke gesprekken door twee andere tolken opnieuw en afzonderlijk vertaald, waarna overleg plaatsvond over de uiteindelijke vertaling. Gelet op de enorme hoeveelheid afgeluisterde telefoongesprekken kan niet verwacht worden dat elk telefoongesprek op een dergelijk arbeidsintensieve manier werd uitgeluisterd en besproken. De rechter-commissaris heeft de vertalingen van een aantal gesprekken aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen. Uit dat onderzoek is gebleken dat de vertalingen op essentiële punten overeenkwamen. Ook ter terechtzitting in hoger beroep heeft het hof vastgesteld dat de vertalingen op belangrijke punten overeenkomen met de vertalingen van enkele gesprekken door een door de rechter-commissaris benoemde tolk en met gebeurtenissen die zich blijkens de stukken in het dossier in en buiten Nederland hebben afgespeeld. Dat er bij een aantal gesprekken verschillen zijn geconstateerd, doet niet af aan de vaststelling van het hof dat bij de vertaling van de telefoongesprekken voldoende zorgvuldigheid is betracht. (...) Bovendien hebben de politietolken in een kort tijdsbestek zeer veel gesprekken moeten vertalen zodat onnauwkeurigheden niet uit te sluiten zijn. Echter, zoals hiervoor al is weergegeven, heeft het hof bij het onderzoek ter terechtzitting vastgesteld dat de vertalingen van de politietolken voldoen aan de daaraan in het licht van de onderhavige strafzaak te stellen eisen.Dat één van de tolken in opdracht van de Turkse overheid doelbewust telefoongesprekken onjuist zou hebben vertaald is ter terechtzitting niet aannemelijk geworden. Van sturing bij de vertaling door rechercheurs is ter terechtzitting evenmin gebleken. In ieder geval zijn de cruciale gesprekken door telkens drie tolken onafhankelijk van elkaar vertaald, waardoor de betrouwbaarheid van de tapverslagen afdoende werd gewaarborgd.

In dit kader verwijst het hof naar hetgeen hieromtrent bij de bijzondere overwegingen onder punt 10 door het hof wordt overwogen.

ad f. Ter terechtzitting is niet aannemelijk geworden dat de telefoongesprekken zijn gemanipuleerd. De vaststelling dat het technisch mogelijk is om telefoontaps te manipuleren is onvoldoende om aannemelijk te achten dat dit ook is gebeurd. Dit laatste is gelet op de praktische uitvoerbaarheid van manipulatie van een zeer grote hoeveelheid gesprekken als in de onderhavige strafzaak ook onwaarschijnlijk.

Door drs. A.P.A. Broeders is uitgebreid onderzoek verricht naar manipulatie van telefoontaps. Hij concludeerde in zijn rapport d.d. 22 december 2000 dat het uitgevoerde onderzoek naar de aard van de door de verdediging ten aanzien van de onderzochte opnamen genoemde onregelmatigheden geen steun geeft aan de stelling dat deze opnamen op enigerlei wijze zijn gemanipuleerd en dat ook overigens bij het overwegend auditieve onderzoek van de onderzochte opnamen geen indicaties zijn aangetroffen die steun geven aan de stelling dat er van manipulatie sprake zou zijn. Ter terechtzitting in hoger beroep zijn door de verdediging aan drs. A.P.A. Broeders vele vragen gesteld. Hij heeft bij die gelegenheid volhard in zijn conclusie als deskundige dat hij bij het onderzoek van de door de verdediging geselecteerde gesprekken geen indicaties heeft gevonden voor manipulatie van die gesprekken. Door de verdediging zijn geen feiten of omstandigheden aangevoerd die het hof aanleiding geven te twijfelen aan de deskundigheid van drs. A.P.A. Broeders of aan de juistheid van zijn bevindingen. Voor wat betreft de via het digitale systeem afgeluisterde telefoongesprekken heeft ook het hoofd van de tapkamer te Apeldoorn [betrokkene 12] verklaard dat hem van manipulatie van gesprekken niet is gebleken.

Een door de verdediging uitgelicht gesprek van 1 december 1997 is op verzoek van de advocaat-generaal nader onderzocht door drs. Broeders die met betrekking tot zijn bevindingen op 10 april 2002 een rapport uitgebracht. Ook dit onderzoek leverde geen enkele aanwijzing op voor enigerlei vorm van manipulatie of montage. In voornoemde onderzoeken zijn de opmerkingen van de verdediging over tikken en achtergrondgeluiden en dergelijke betrokken. Gelet op de bevindingen van drs. A.P.A. Broeders, is het ontbreken van contranummers ook onvoldoende om manipulatie aan te nemen.

Dat Nederland geen controle zou hebben over het functioneren van de tapkamers doordat er in Nederland geen kennis bestaat van de uit Israël afkomstige software is, voor zover dit al juist zou zijn, onvoldoende om aan te nemen dat er met telefoontaps is gemanipuleerd. Uit het onderzoek van de afgeluisterde telefoongesprekken zijn voor die veronderstelling, zoals gezegd, geen feitelijke aanwijzingen gevonden en de inhoud van de gesprekken komt ook veelal overeen met gebeurtenissen die zich in werkelijkheid hebben afgespeeld.

In dit kader verwijst het hof naar hetgeen hieromtrent bij de bijzondere overwegingen onder punt 10 door het hof wordt overwogen.

(...)

De manipulatie van de getapte telefoongesprekken

Door de raadslieden is - kort en zakelijk weergegeven - gesteld dat als vaststaand moet worden aangenomen dat bepaalde taps van telefoongesprekken zijn gemanipuleerd door derden van buitenaf, zodat iedere betrouwbaarheid van die taps cq. die tapverbalen ontbreekt, weshalve de taps cq. die tapverbalen van het bewijs moeten worden uitgesloten.

Het hof overweegt ten aanzien van dit verweer als volgt.

Het hof heeft kennisgenomen van alle vormen van rapportage en overige informatieverstrekking, ingebracht zowel schriftelijk als mondeling ter zitting door het openbaar ministerie enerzijds en de verdediging anderzijds.

Het hof volgt deskundige drs. A.P.A. Broeders van het Nederlands Forensisch Instituut, hierna te noemen NFI, in zijn - meermalen herhaalde - conclusie dat het door het NFI uitgevoerde onderzoek naar de aard van de door de verdediging ten aanzien van de onderzochte opnamen genoemde onregelmatigheden geen steun geeft aan de stelling dat deze opnamen op enigerlei wijze zijn gemanipuleerd, terwijl ook overigens geen indicaties zijn aangetroffen die steun geven aan de stelling dat er van manipulatie sprake zou zijn.

Vooropgesteld moet worden dat het aan de rechter die over de feiten oordeelt, in casu dit hof, is voorbehouden om, binnen de door de wet getrokken grenzen, van het beschikbare materiaal datgene tot het bewijs te bezigen hetwelk hem uit een oogpunt van betrouwbaarheid daartoe dienstig voorkomt en datgene terzijde te stellen wat hij voor het bewijs van geen waarde acht. Deze beslissing behoeft, behoudens bijzondere gevallen, geen motivering.

In deze zaak is van de zijde van de verdediging uitvoerig, onder overlegging van talrijke stukken, aangevoerd dat de telefoontaps zijn gemanipuleerd.

Het hof volgt evenwel - als bovengemeld - de conclusies van deskundige Broeders c.q. het NFI met name om de navolgende redenen.

De deskundigheid van Broeders op het gebied van authenticiteit- en integriteitonderzoek van audio-opnamen wordt door hemzelf uitvoerig en gedocumenteerd aangetoond, met name in het aanvullend deskundigenrapport van het NFI van 18 juni 2002. De stelling van de verdediging als zou Broeders op deze relevante gebieden niet deskundig zijn wordt door het hof om deze reden verworpen.

Het hof gaat derhalve uit van de deskundigheid van Broeders ondermeer op de gebieden van authenticiteit- en integriteitonderzoek van audio-opnamen.

Daarenboven gaat het hof uit van de - door de verdediging betwiste - onafhankelijkheid van deskundige Broeders. Broeders verklaart - naar aanleiding van door de verdediging geponeerde andersluidende stellingen - uitvoerig over zijn onafhankelijkheid als deskundige in de eerder genoemde rapportage van het NFI van 18 juni 2002. Tedienaangaande overweegt het hof, wellicht ten overvloede, dat Broeders deel uit maakt van het sedert vele jaren te goeder naam en faam bekend staande Nederlands Forensisch Instituut, voorheen bekend als het Gerechtelijk Laboratorium. Broeders treedt als deskundige in de in casu relevante gebieden veelvuldig op in zaken waarin de aan Broeders voorgelegde problematiek vergelijkbaar is met die van de onderhavige zaak.

Broeders heeft voorts in zijn rapportage duidelijk aangegeven op welke wijze het NFI de taps op manipulatie heeft onderzocht. Het onderzoek van het NFI heeft zich niet gericht op het aantonen van de mogelijkheid van manipulatie maar op de feitelijkheid van manipulatie. Van feitelijkheid van manipulatie is in het geheel, aldus het NFI cq. drs. Broeders niet gebleken. Naar het oordeel van het hof zijn daarmee door de verdediging opgeworpen stellingen omtrent de gevolgen die voortvloeien uit het niet geijkt zijn van de tapkamer en een al dan niet bestaande samenwerking tussen Turkse en Israëlische geheime diensten waardoor gemanipuleerd tapmateriaal via het Comverse-systeem in het onderhavige tapdossier terecht gekomen zou zijn en de overige in dit kader geponeerde stellingen, niet meer dan speculaties en derhalve zijn die stellingen voor de oordeelsvorming van het hof irrelevant.

Het hof acht de wijze waarop het onderzoek door het NFI is uitgevoerd zomede de rapportage daaromtrent adequaat en volledig.

Het hof is van oordeel dat de omschreven methoden van onderzoek betrouwbaar zijn. Bovendien is het hof van oordeel dat het NFI als geheel en drs. A.P.A. Broeders in het bijzonder in staat zijn deze methoden vakkundig toe te passen.

De verdediging heeft uitvoerig door verschillende personen onderzoek laten doen cq. rapporten laten opstellen omtrent de door henzelf gestelde manipulatie. Het hof oordeelt dat hetgeen de door de verdediging ingeschakelde personen ter informatie inbrengen, dan wel hetgeen overigens anderszins is gesteld of gebleken, niet af doet aan de hierboven genoemde resultaten van het onderzoek door het NFI cq. drs. A.P.A. Broeders. Gelet op de inhoud van de door de verdediging geëntameerde contra-expertise en de reactie van drs. A.P.A. Broeders daarop in zijn rapport van 18 juni 2002, acht het hof nader onderzoek over deze kwestie niet noodzakelijk.

Daarmede stelt het hof vast dat niet is gebleken van enige manipulatie van telefoontaps, zomede dat de telefoontaps en de tapverbalen betrouwbaar zijn. De taps cq. de tapverbalen kunnen mitsdien tot het bewijs worden gebezigd. Het hof verwerpt dit verweer.

De vertalingen van de afgeluisterde telefoongesprekken

Over het belang van (de betrouwbaarheid van) de afgeluisterde telefoongesprekken bestaat in deze procedure geen verschil van inzicht.

Dit hof heeft al tijdens de regiezitting van inmiddels ruim een jaar geleden, namelijk d.d. 18 juli 2001, het volgende standpunt ingenomen: "Met betrekking tot het verzoek aangaande de opgenomen telefoongesprekken is het hof van oordeel dat de telefoongesprekken in de onderhavige zaak een zeer belangrijke rol spelen. Het zijn weliswaar niet de enige, maar wel de belangrijkste bewijsmiddelen en het is daarom noodzakelijk dat daaraan de nodige aandacht wordt besteed."

Ook de advocaat-generaal deelt deze visie. In zijn repliek benadrukt hij dat dit onderdeel van het pleidooi van de verdediging, te weten de vertalingen van de afgeluisterde telefoongesprekken, het hart van de strafvervolging raakt. Het is ook voor het openbaar ministerie volstrekt duidelijk dat het grootste deel van het bewijs in de strafzaak tegen de verdachte afkomstig is van afgeluisterde telefoongesprekken en dat de rechter van de betrouwbaarheid van de weergave van de essentie van die gesprekken moet kunnen uitgaan.

Het hof zal om die reden hierna ingaan op die betrouwbaarheid en daarbij een dubbele toets hanteren. Allereerst wordt ingegaan op de interne betrouwbaarheid, dat wil zeggen wordt een antwoord geformuleerd op de vraag of de vertalingen als zodanig voldoende kwaliteit hebben, en daarna wordt iets gezegd over de externe betrouwbaarheid, waarmee wordt getoetst, of datgene dat in de afgeluisterde gesprekken als werkelijkheid naar voren komt enige reflectie heeft in datgene, dat op basis van ander bewijsmateriaal zich ook in de buitenwereld als werkelijke gebeurtenissen heeft voorgedaan.

Voorafgaand nog een enkele opmerking over de mogelijkheden van verdachte om in de gelegenheid te zijn om zich tegen de tegen hem ingebrachte beschuldiging te verweren, meer in het bijzonder om de opgenomen gesprekken te mogen beluisteren van de originele banden, zonder dat daarbij andere personen aanwezig waren dan de verdachte zelf, een tolk en de advocaat van verdachte.

Op een daartoe strekkend verzoek van de toenmalige raadsman van verdachte mr. Franken d.d. 10 september 1998 heeft de rechtbank op 30 september 1998 beslist, dat de verdachte en de verdediging de gesprekken mochten beluisteren in aanwezigheid van een tolk en een verbalisant, en dat van de opmerkingen van de verdachte naar aanleiding van de tapgesprekken proces-verbaal zou worden opgemaakt. De bedoeling was evident, namelijk dat de verdachte naar de banden kon luisteren, dat hem vervolgens de vertaling van de politietolken werd voorgehouden en dat hij vervolgens zijn commentaar zou kunnen geven. Van dat commentaar moest de politieman dan weer proces-verbaal opmaken.

Deze beslissing van de rechtbank is door de rechter-commissaris neergelegd in een protocol d.d. 30 november 1998, waarvan in de pleitnota op pagina 23 en 24 de letterlijke tekst wordt weergegeven. Door de verbalisanten [verbalisant 1] en [verbalisant 2] is telkens van de luister- en verhoorsessies in de EBI proces-verbaal opgemaakt (bijlage 6 bij repliek). Daaruit blijkt dat de Nederlandse tekst telkens voor de verdachte in het Turks werd vertaald en dat hij steevast geen antwoord wilde geven op de vraag of hij aan dit gesprek heeft deelgenomen en met wie hij heeft gesproken.

Verder betwist hij de vertaling zonder nader aan te geven op grond van welke inhoudelijke argumenten.

Tijdens deze luistersessies was er telkens gelegenheid voor overleg tussen verdachte en diens raadsman.

Volgens het proces-verbaal van verbalisant [verbalisant 2] d.d. 29 maart 2002 (bijlage 7 bij repliek) zijn er acht van zulke sessies geweest in de EBI. Uiteindelijk blijkt de verdachte zelf ervoor te kiezen niet meer te willen meewerken, omdat hij alleen nog maar door de rechter-commissaris persoonlijk wil worden gehoord. In opdracht van de rechter-commissaris worden aan verdachte dan op 2 februari 1999 en op 17 maart 1999 de bandjes met alle gesprekken ter beschikking gesteld.

Deze gang van zaken voldoet aan hetgeen in artikel 6 EVRM lid 1 (het recht op een fair process) en lid 3 sub a, b en e (het recht op een tolk en het recht op een zodanige vertaling van de beschuldiging en de grondslag daarvan, dat de beschuldigde zich hiertegen in redelijkheid kan verdedigen) is bepaald. De andersluidende conclusie van de verdediging wordt door het hof, dat overigens zelf ter terechtzitting heeft vastgesteld dat de verdachte heel goed wist waartegen hij zich moest verdedigen, niet gedeeld.

Het hof zal nu de (interne) betrouwbaarheid van de vertalingen onder de loep nemen.

Over de juistheid van de vertalingen is in deze procedure op goede gronden uitvoerig gedebatteerd. Zoals al gezegd het bewijsmateriaal bestaat voor 90% uit tapgesprekken en daarom is er alle reden uiterst kritisch naar de wijze van totstandkoming en de weergave van die gesprekken te kijken.

Het gaat om ongeveer 6000 op band verzamelde gesprekken in de Turkse taal, Koerdische taal en in de Engelse taal, welke gesprekken zijn gevoerd in een periode van ongeveer zes maanden. Dat houdt in dat er dagelijks (gemiddeld) tientallen gesprekken werden opgenomen en dat deze gesprekken in een hoog tempo deels verbatim en deels bij wijze van samenvatting in het Nederlands moesten worden omgezet. Dat gebeurde volgens de verklaring van de leider van het onderzoek [betrokkene 11] in die gevallen wanneer er naar het oordeel van het opsporingsteam sprake was van een cruciaal tapgesprek door drie tolken.

"In het dossier is ook te zien welke gesprekken door drie tolken zijn beluisterd en vertaald. In dat geval staan er onder het kopje "Invoerder" drie cijfers met daartussen schuine streepjes" (verklaring [betrokkene 11] ten overstaan van de rechter-commissaris op 11 en 12 maart 1999). Verder zegt de getuige [betrokkene 11] in diezelfde verklaring: "U vraagt mij hoe de tolken geselecteerd zijn. Allereerst worden alleen beëdigde tolken/vertalers ingezet. Verder moet het gaan om mensen die betrouwbaar zijn, in die zin dat ze niet aan derden informatie doorgeven over het onderzoek". En over de in de Engelse taal gevoerde gesprekken: "De Engelse gesprekken zijn vertaald door een beëdigd tolk/vertaler die geen opsporingsambtenaar is."

In een volgende verklaring laat de getuige [betrokkene 11] zich nog nader uit over de tolken die de Turks/Koerdische gesprekken hebben vertaald (verklaring [betrokkene 11] ten overstaan van de rechter-commissaris op 15 april 1999 en 25 mei 1999): "Er is gevraagd of de tolken het dialect van het Koerdisch dat in de tapgesprekken gesproken wordt, konden begrijpen. Alle drie de tolken hebben een gedegen kennis van het Koerdisch (Kurmançi). Er is ook aan de tolken gevraagd of zij de tapgesprekken begrepen. Verder hebben de tolken elkaar onderling gecontroleerd of ieder van hen het Kurmançi beheerst" en als reactie op de vraag hoe een vertaling/interpretatie van een tapgesprek tot stand komt: "Tapgesprekken worden als regel dagelijks uitgewerkt, meestal zo'n halve dag nadat de gesprekken gevoerd zijn. Soms worden ze real time uitgeluisterd, bijvoorbeeld bij een gijzeling, bij aansturing van een OT of kort voor de aanhouding van de verdachte. De uitwerking geschiedt door een tolk en een verbalisant gezamenlijk. De tolk is verantwoordelijk voor de vertaling. Hij stelt die vast aan de hand van de woorden die hij hoort in de context van de zin en de rest van het gesprek dat hij hoort en de context van wat hij hoort. Dit laatste kan zijn eerdere gesprekken. De verbalisant bepaalt mede of gesprekken letterlijk vertaald moeten worden of dat ze moeten worden samengevat. Hij is vooral belast met de interpretatie van de vertaling die door de tolk is vastgesteld. Hij doet dit mede aan de hand van informatie van buiten de tekst. Ik probeer u het duidelijk te maken aan de hand van het gesprek A-1-1. Een tolk vertaalt dit gesprek. Heeft hij de vertaling vastgesteld dan wordt die later niet aangepast om een betekenis van het gesprek te krijgen die past bij later bekend geworden feiten. Bijvoorbeeld in het gesprek is sprake van het woord "tuin". Deze vertaling is al direct gegeven bij de eerste uitwerking van het gesprek en niet later nadat bekend werd dat iemand ( [betrokkene 3] ) vermoord was in een theetuin. In het teamoverleg wordt vervolgens gesproken over de betekenis van de vastgestelde vertaling. Dit gebeurt aan de hand van de tekst zelf en aan de hand van informatie van buiten de tekst. Wordt op een gegeven moment duidelijk dat een gesprek een cruciaal belang heeft dan wordt het gesprek door twee andere tolken opnieuw en afzonderlijk vertaald. Zij luisteren onafhankelijk van elkaar het gesprek uit, maken aantekeningen indien het gesprek van enige omvang is; vergelijken met drieën hun vertaling; inventariseren de verschillen en stellen in het bijzijn van een opsporingsambtenaar, gedrieën de vertaling vast. Het is bij mijn weten bij het IRT Noord en Oost Nederland nooit voorgekomen dat de tolken er onderling niet uit konden komen."

In een aanvullend proces-verbaal d.d. 10 april 2002 (bijlage 9 bij repliek) wordt die deskundigheid nog eens nader geadstrueerd. Volgens hoofdinspecteur [verbalisant 3] , werkzaam bij het Kernteam Noord en Oost Nederland, geldt het volgende: "De afgeluisterde en opgenomen telefoongesprekken, gevoerd in de Turkse en Koerdische taal, werden tijdens het onderzoek T-09 (Baybasin) vertaald en uitgevoerd door drie tolken van Turks/Koerdische afkomst. De tolken 1, 2 en 3 hebben aldus een jarenlange ervaring als "taptolk" en werkten naast het Kernteam Noord en Oost Nederland ook als tolk voor andere instanties."

Door de verdediging is expliciet bezwaar gemaakt tegen de anonimiteit van deze taptolken, onder verwijzing naar artikel 344 lid 3 van het Wetboek van Strafvordering. Met de advocaat-generaal is het hof van oordeel dat het in casu niet gaat om (de schriftelijke weerslag van) verklaringen van personen wier identiteit niet blijkt, zoals bedoeld in genoemd wetsartikel. Tolken die op schrift in het Nederlands weergeven wat zij aan tapgesprekken in een vreemde taal hebben gehoord, geven geen verklaringen weer, aangezien die tapgesprekken niet als zodanig zijn te beschouwen. Verklaringen zijn uitspraken van personen die in het kader van strafrechtelijk onderzoek (door politie, rechter-commissaris of de zittingsrechter) bewust worden gedaan omtrent hetgeen zij hebben waargenomen of waaromtrent zij uit anderen hoofde kennis hebben. Bij taps, zo merkt de advocaat-generaal terecht op, is er sprake van gesprekken van personen die tegen elkaar spreken en die zich in beginsel niet bewust zijn van het feit dat zij afgeluisterd worden. De schriftelijke weergave daarvan door een tolk, die slechts weergeeft in een andere taal wat anderen hebben gezegd, wordt niet beheerst door de bewijsregel van artikel 344 lid 3 van het Wetboek van Strafvordering, dat betrekking heeft op anoniem gebleven zegslieden.

Omdat de verdachte met zijn verdediging bleef aandringen op een objectieve validatie van de door de taptolken verrichte werkzaamheden, heeft de rechter-commissaris nog gepoogd, gelet op het grote belang dat aan de betrouwbaarheid van de taps moet worden toegekend en gelet op het verweer dat de telefoontaps verkeerd vertaald zouden zijn, om een oplossing te vinden in de vorm van een afspraak tussen hemzelf, de toenmalige advocaat van verdachte en de officier van justitie, neergelegd in een brief van 24 maart 1999. In zijn slotopmerking na het verhoor van de deskundige Van Bruinessen geeft de rechter-commissaris, nadat hij de aanleiding had geschetst, de inhoud van die afspraak als volgt weer (proces-verbaal van de rechter-commissaris belast met de behandeling van strafzaken in de arrondissementsrechtbank te Breda, d.d. 5 januari 2000): "Dit verhoor vindt plaats in het kader van het verweer dat de telefoontaps verkeerd vertaald zouden zijn. Nadat de verdachte dit verweer gevoerd had heeft de rechter-commissaris de verdachte twee gesprekken door hem laten vertalen; het betreft de gesprekken A-1-1 en A-1-3 uit het [betrokkene 3] -dossier. De vertaling van de verdachte wijkt aanzienlijk af van de drie tolken die door de politie zijn ingezet. Naar aanleiding van het laatste gegeven heeft de rechter-commissaris overleg gehad met de officier van justitie en de raadsman van verdachte teneinde op een praktische manier de juistheid van de vertaling van de tapgesprekken, te weten gesprekken A-1-1 tot en met A-1-10 opnieuw te laten vertalen. Deze gesprekken werden door de officier en de raadsman gezien als een representatieve selectie uit het geheel van 6000 gesprekken. De officier van justitie en de raadsman hebben aangegeven niet te verzoeken andere gesprekken te laten vertalen indien de vertaling niet het resultaat opleverde dat zij ervan verwachtten. Gezien het grote belang wat aldus gehecht is aan de selectie van de tien gesprekken, werden tevens in onderling overleg afspraken gemaakt ten aanzien van de selectie van de taptolk. Zie de brief van 24 maart 1999 van de rechter-commissaris aan de raadsman en de officier van justitie. Tevens werd afgesproken dat bij betwisting van de nieuwe vertaling Dr. Van Bruinessen als deskundige uitsluitsel zou geven over de juiste vertaling."

De rechtbank heeft in haar eindvonnis d.d. 9 februari 2001 de visie van deze getuige-deskundige onjuist geïnterpreteerd. Volgens de rechtbank is de heer Van Bruinessen, hoogleraar aan de universiteit in Utrecht en docent Koerdisch aldaar, niet tot de conclusie gekomen dat de in het dossier gegeven vertalingen van telefoongesprekken niet goed zouden zijn, integendeel zelfs. De getuige-deskundige heeft verklaard dat het transcript verbazingwekkend goed is en dat de tolk uit het gesprek woorden beter kan onderscheiden dan hij. Hij voegt daaraan toe: "Hij (de tolk) kan het echt heel goed." Daarnaast constateert de rechtbank dat de meeste tapgesprekken, voor zover van belang, door drie tolken zijn vertaald.

Het misverstand, dat aanvankelijk ook bij het hof leefde, namelijk dat de deskundige zich in deze tekst uitsprak over de kwaliteit van de politietolken, is door de verdediging in hoger beroep opgehelderd, hetgeen nog eens is bevestigd in een brief van de deskundige d.d. 13 maart 2002 (productie 10 bij pleidooi). De deskundige laat daar weten: "Het wekt mijn verbazing dat er enige onduidelijkheid over heeft kunnen bestaan over de vraag welke transcripties ik "verbazingwekkend goed" noemde. Dat waren niet die van de "politietolken", die duidelijk problemen hadden met het door de heer Baybasin en zijn gesprekspartners gesproken dialect, maar die van de door de rechter-commissaris ingeschakelde tolk. (...) Het was zijn transcriptie die ik "verbazingwekkend goed" noemde. Het meest positieve dat ik over het werk van de politietolken zou kunnen zeggen is dat de transcriptie vaak slordig en de vertaling onvolledig waren. Bij verschil in interpretatie tussen de politietolken en de tolk van de rechter-commissaris is het vrijwel steeds de laatste die gelijk heeft."

Overigens heeft deze deskundige, anders dan de verdediging thans poneert, nimmer als zijn mening kenbaar gemaakt, dat de politietolken in deze zaak "er een rotzooitje van hadden gemaakt" (pagina 13 dupliek). Hoewel daartoe uitdrukkelijk in de gelegenheid gesteld tijdens zijn verhoor bij de rechter-commissaris op 5 januari 2000, heeft professor Van Bruinessen daar op geen enkele wijze laten blijken, dat hij zich toen kritisch en op negatieve wijze wenste uit te laten over de kwaliteit van het werk van de politietolken. Pas in de hiervoor geciteerde passage uit de brief van 13 maart 2002 blijkt dat de deskundige zijn vraagtekens heeft bij hetgeen de politietolken hebben gepresteerd. "Het meest positieve dat ik over het werk van de politietolken zou kunnen zeggen is dat de transcriptie vaak slordig en de vertaling onvolledig waren. Bij verschil van interpretatie tussen de politietolken en de tolk van de rechter-commissaris is het vrijwel steeds de laatste die gelijk heeft." Dat is geen verrassende stellingname, aangezien de tolk van de rechter-commissaris, anders dan de politietolken, ruim de tijd heeft gehad om de hele tekst van de gesprekken A-1-1 tot en met A-1-10 te beluisteren en te vertalen. De politietolken stonden, gelet op het grote aantal gesprekken dat dagelijks binnenkwam, onder een grote tijdsdruk. Telkens moest er een keuze gemaakt worden of de tapgesprekken woordelijk vertaald moesten worden, dan wel of volstaan kon worden met de samenvatting van de essentie van het gezegde. Ook zijn bij deze werkdruk, waarbij vaak tientallen gesprekken per dag moesten worden verwerkt, fouten niet te vermijden. Over die fouten komt het hof hierna nog te spreken. De vraag die moet worden beantwoord is, of die individuele fouten de essentie van het besprokene al dan niet aantasten. Nu de deskundige Van Bruinessen op die vraag geen antwoord heeft gegeven, noch in positieve zin - "verbazingwekkend goed" heeft geen betrekking op de vertaling van de politietolken - noch in negatieve zin - noch bij verhoor van de rechter-commissaris op 5 januari 2000, noch in zijn nadere brief van 13 maart 2002 verschaft hij daarover duidelijkheid - kan het hof op de visie van professor Van Bruinessen geen oordeel funderen, en zal het hof die visie derhalve ook niet langer als voor de beoordeling van doorslaggevend belang beschouwen.

De advocaat-generaal heeft bij repliek overgelegd een rapport van drs. A.P.A. Broeders, als taal- en spraakdeskundige verbonden aan het NFI, d.d. 9 april 2002 (bijlage 11), die als algemene conclusie formuleert voor wat betreft zijn ervaringen met politietolken: "Afgaande op de Nederlandse vertaling van vreemdtalige tapgesprekken varieert de kwaliteit van de vertalingen door politietolken sterk, net als die van de weergave van Nederlandstalige gesprekken. Voor niet-Europese talen en traditioneel niet in Nederland onderwezen talen geldt dat de beperkte beschikbaarheid en competentie van vertalers voor deze talen vaak tot kwalitatief mindere vertalingen zal leiden. Gemeten aan het criterium van "fitness for purpose" is de ervaring echter dat de weergave van vreemdtalige (en Nederlandstalige) tapgesprekken die voor onderzoek aan het NFI worden aangeboden over het algeheel genomen wel aan deze eis voldoet, respectievelijk dat de weergave van de gesprekken — voor zover onze blik reikt – slechts sporadisch ter discussie wordt gesteld."

De deskundige legt in zijn rapport uit, dat tapgesprekken vaak onder een aanzienlijke tijdsdruk worden uitgeluisterd, in een fase van het onderzoek waarin het eventuele belang van een bepaald gesprek voor het onderzoek niet altijd duidelijk is. Dit verklaart volgens deze deskundige mogelijk deels, waarom de weergave van tapgesprekken soms zeer summier uitvalt. Een volledige schriftelijke weergave van alle ook op het eerste gehoor niet-relevante gesprekken leidt al gauw tot een disproportionele tijdsinvestering.

De deskundige wijst erop dat zolang vertalingen door mensen worden gemaakt, fouten onvermijdelijk zijn. Veel van de vertaalfouten en onvolkomenheden die in tapjournaals voorkomen zijn volgens hem hinderlijk en geven een bepaalde mate van vertekening waardoor een verkeerd beeld kan ontstaan van het gesprek in kwestie. Het hof herinnert eraan dat de deskundige Van Bruinessen tot het oordeel kwam dat er in deze zaak sprake was van slordigheden — in de woorden van Broeders: "onvolkomenheden" – en dat de vertaling onvolledig was — Broeders: "weergave valt soms summier uit" –, alleen de gevolgtrekking die de deskundige Broeders uit deze gebreken c.q. fouten maakt lijkt een andere te zijn dan die door de verdediging als mening aan de deskundige Van Bruinessen is toegeschreven ("een rotzooitje?").

Drs. Broeders heeft in deze strafzaak dertig tapgesprekken onderzocht en daarover geeft hij in zijn rapport van 9 april 2002 het volgende oordeel: "Zoals beschreven in paragraaf 2.1.2 Vreemdtalig materiaal (p. 5/20) en de NB in paragraaf 3 Conclusie (p. 14/20) van het door mij op 22 december 2000 onder dit zelfde zaaknummer uitgebrachte rapport, is bij het onderzoek ten aanzien van de aanwezigheid van onregelmatigheden in het verloop van de overgelegde gesprekken gebruik gemaakt van de diensten van een native speaker van het Koerdisch en het Turks. Alle onderzochte Turks- of Koerdischtalige gesprekken zijn in het kader van dit onderzoek in het bijzijn van ondergetekende of een andere NFI-medewerker door bedoelde native speaker beluisterd, waarbij deze werd gevraagd de weergave van de gesprekken in het eveneens overgelegde tapjournaal kritisch te volgen. Voor de Engelstalige gesprekken is ditzelfde door ondergetekende gedaan. De wijze van weergave van de 30 onderzochte gesprekken varieert zowel tussen als binnen gesprekken sterk. In de meeste gevallen wordt de inhoud van de gesprekken deels in samenvatting weergegeven. Daarbij wordt zowel van directe rede als van indirecte rede gebruik gemaakt, en soms van hybride vormen die het midden houden tussen deze twee. Soms worden woorden of zinsdelen gekapitaliseerd, kennelijk om hun significantie aan te geven. In een aantal gevallen bleek het voor de beantwoording van de destijds gestelde (integriteits)vragen noodzakelijk bepaalde delen van de gesprekken woordelijk weer te geven, zoals blijkt uit Bijlage I: Toelichting van de bevindingen (p. 16/20 tot 18/20). Daaruit blijkt dat de weergave van de gesprekken in de tapjournaals op deze punten kennelijk in eerste instantie onvoldoende informatie bevatte om de gestelde vragen adequaat te beantwoorden.

Over het algemeen hebben zich bij de kritische beluistering van de 30 gesprekken echter geen situaties voorgedaan waarbij de weergave van de gesprekken significant bleek af te wijken van de gesproken tekst. Daarmee is niet gezegd dat de weergave altijd foutloos was, en zeker niet dat deze altijd volledig was. Bovendien zij opgemerkt dat de aandacht bij het beluisteren primair gericht was op de vraag of er (indicaties van) onregelmatigheden waarneembaar waren in de gesprekken. Niettemin kan worden gesteld dat in de weergave geen majeure afwijkingen zijn vastgesteld van de gesproken tekst."

Nu deze deskundige, zowel op grond van zijn algemene ervaring als NFI-deskundige, als op basis van het in deze strafzaak gedane onderzoek tot de conclusie komt, dat over het algemeen zich bij de kritische beluistering van de 30 door hem onderzochte gesprekken geen situaties hebben voorgedaan waarbij de weergave van de gesprekken significant bleek af te wijken van de gesproken tekst, bestaat er bij het hof geen twijfel (meer) over de vraag of de vertalingen die de politietolken hebben gemaakt in essentie weergeven datgene dat besproken is door de deelnemers aan de afgeluisterde gesprekken. Daarbij komt nog, dat het hof zelf, na zorgvuldige vergelijking tussen de vertaling van de tolk van de rechter-commissaris en de vertalingen van de politietolken slechts op één ondergeschikt punt, te weten in gesprek A-1-1: "We hebben dat zojuist geregeld" dan wel "Voor hem is een andere gevonden", een onderscheid heeft aangetroffen. De (zakelijk samengevatte) uitwerkingen van de gesprekken A-1-1 tot en met A-1-10, zoals deze in het strafdossier zijn gevoegd, geven naar het oordeel van het hof een correcte weergave van de inhoud van de gevoerde gesprekken en wijken, zeker qua strekking en inhoud, niet af van de vertalingen van de tolk van de rechter-commissaris.

Door de verdediging is gewezen op een aantal fouten in de vertaling. De meest spectaculaire is die in gesprek A-3-24, waarin "to make him cold" wordt gehoord, terwijl gezegd zou zijn "to make him call" of "to make him a call". (...)

Gelet op de hiervoor geschetste achtergrond, waarbij het er niet om gaat of er foutloos is vertaald, maar of de essentie van het besprokene correct is weergegeven, kunnen deze fouten niet echt imponeren.

Bovendien gaat het bij de gegeven voorbeelden telkens niet om vertaalfouten, maar om (mogelijke) luisterfouten. Afgaande op wat de luisteraar, in casu de tolk, hoort, zal hij tot een andere vertaling komen. Dit blijft onvermijdelijk en is in het kader van de oordeelsvorming in deze zaak - nu de gesprekken in zijn geheel qua strekking geen aanleiding geven tot misverstand - overigens niet van belang.

Tot zover de beoordeling van de interne betrouwbaarheid. De conclusie luidt dat het hof geen reden heeft om aan de inhoud van de vertaalde tapgesprekken te twijfelen. Omdat deze gesprekken aanvankelijk louter als opsporingsmiddel zijn gehanteerd, en nu door het hof worden opgewaardeerd tot bewijsmiddel, heeft het hof desondanks de vertaalde gesprekken met grote behoedzaamheid voor het bewijs gebruikt. Voor de toetsing van de validiteit van de gesprekken is gekeken naar de externe betrouwbaarheid, dat wil zeggen naar de vraag of datgene dat in een vertaald gesprek als werkelijkheid wordt gepresenteerd, ook is terug te vinden in de buitenwereld. Een duidelijk voorbeeld daarvan is gesprek A-1-1, d.d. 9 november 1997, waarin volgens de vertaling over "een tuin" wordt gesproken terwijl er diezelfde dag, volgens een brief d.d. 9 november 1997 van de hoofdbrigadier van politie in de gemeente Bakirkoy, gericht aan de gouverneur van Istanbul, iemand in een Japanse theetuin is neergeschoten.

Volgens een krantenbericht uit de krant Sabah zou het slachtoffer genaamd zijn [betrokkene 3] , bij welk bericht een pasfoto van het slachtoffer is afgebeeld. Het betreft een man met een volle baard, waarvan ook in gesprek A-1-4 melding wordt gemaakt, doordat de verdachte aan zijn gesprekspartner [betrokkene 13] laat weten dat de "Sakalli" (in Turks: man met baard) volgens hem die avond - 9 november 1997 - naar Karaci Ahmet (een begraafplaats in Turkije, althans de wijk waar die begraafplaats ligt) is gestuurd. Bij zoveel overeenkomst tussen de "vertaalde" werkelijkheid en de verifieerbare werkelijkheid, kan er naar het oordeel van het hof geen redelijke twijfel meer zijn over de vraag of de vertaling correspondeert met wat er in feite is gebeurd. In het dossier zijn legio voorbeelden te vinden, waarin diezelfde correspondentie kan worden vastgesteld, zoals ook in de bewijsmiddelen valt te lezen, en ook om deze reden beoordeelt het hof de vertaling van de afgeluisterde telefoongesprekken als betrouwbaar en dus - met inachtneming van de hiervoor aangegeven behoedzaamheid - als bruikbaar voor het bewijs."

Voorts houdt 's Hofs arrest onder "10.6 Bespreking van de diverse bewezenverklaarde feiten" het volgende in:

"Rekening houdend met versluierd taalgebruik in de tot bewijs gebezigde tapgesprekken welke het hof als zodanig behoedzaam gebruikt en waaraan het hof, gelet op de context waarin een en ander voorkomt en de samenhang daarvan met de externe werkelijkheid, dat wil zeggen zich buiten de tapgesprekken voordoende uit de bewijsmiddelen naar voren komende feiten die duidelijk maken waarop die tapgesprekken betrekking hebben, inhoud geeft, overweegt het hof met betrekking tot het bewezen verklaarde nog als volgt:

Dossier 1/Feit 1 (" [betrokkene 3] ")

Uit de telefoontaps in dossier 1 leidt het hof af, gelet op de tijdstippen waarop die gesprekken gevoerd werden en de informatie die over en weer tussen de gespreksdeelnemers werd uitgewisseld, dat verdachte nauw bij de moord op [betrokkene 3] betrokken was.

Verdachte had voor de moord telefonisch contact met [betrokkene 1] en [betrokkene 2] . Daaruit blijkt dat verdachte opdrachten met betrekking tot de moord geeft, indirect de personen die uiteindelijk de opdracht moesten uitvoeren, aanstuurt en de gang van zaken daaromheen dirigeert.

Ook uit de telefoongesprekken na de moord blijkt van die betrokkenheid:

- verdachte wordt op de hoogte gehouden van de uitvoering van de opdracht. Als blijkt dat [betrokkene 3] op 9 november 1997 's middags om 16.25 uur in een theetuin in Istanbul wordt vermoord, wordt verdachte kort daarna, om 17.16 uur, door [betrokkene 1] gebeld dat de "opdracht" in de tuin was uitgevoerd, waarop verdachte verheugd reageert (tapgesprek A-1-1). Tijdens het verhoor bij de rechter-commissaris op 13 januari 1999 met betrekking tot dit gesprek verklaart verdachte overigens dat hij met iemand over deze moord heeft gesproken op een tijdstip dat nog geen sprake kan zijn van publicatie in een krant, terwijl hij eerder in het verhoor aangeeft dat het gesprek gaat over hetgeen in een krant is verschenen over de moord op [betrokkene 3] .

- verdachte geeft opdracht dat over deze zaak niet mag worden gesproken (tapgesprek A-1-3).

- er worden details over de zaak uitgewisseld.

- er is sprake van de eerloze Sakkali (man met de baard) (tapgesprek A-1-4), terwijl op de foto van het slachtoffer in de Hürriyet (dossierpagina 356) een persoon te zien is met een volle baard.

- er is eenmaal op het slachtoffer geschoten (tapgesprek), hetgeen overeenstemt met een ter zake opgemaakte medische verklaring (één inschotverwonding, dossierpagina 349).

- er worden bijzonderheden over de liquidatie besproken. Er wordt aangegeven dat het contract op de werkplaats was en dat daarbij één keer op hem was geschoten (tapgesprek A-1-5). Dat het de werkplaats was van het slachtoffer blijkt uit eerdergenoemd artikel in de Hürriyet, waarin wordt vermeld dat [betrokkene 3] de theetuin exploiteerde (dossierpagina 355).

Het hof is op grond van het vorenstaande van oordeel dat tot medeplegen van moord kan worden geconcludeerd. De betrokkenheid van verdachte bestond uit het geven van opdrachten met betrekking tot de moord en het aansturen van de uiteindelijke dader. Het hof is van oordeel dat tussen verdachte, die in Nederland verbleef, en [betrokkene 1] , [betrokkene 2] en de pleger van het feit, een zeer nauwe samenwerking heeft bestaan, die op niets anders dan de dood van [betrokkene 3] gericht kon zijn. Verdachte moet dan ook als mededader worden aangemerkt en daaraan doet niet af dat verdachte bij de moord niet lijfelijk aanwezig was.

Dossier 3/Feit 2 ("Kentuckyzaak")

Uit de telefoontaps blijkt van de zeer initiërende rol van verdachte waar het betreft de poging tot uitlokking van moord op [betrokkene 5] en anderen.

Na de moord op [betrokkene 14] neemt verdachte de zoektocht naar de vermoedelijke dader [betrokkene 15] over en schakelt hij criminele contacten in om de broer van [betrokkene 15] , genaamd [betrokkene 5] , te laten liquideren. Met betrekking tot deze poging om[betrokkene 5] te laten liquideren, heeft verdachte veelvuldig telefonisch contact gehad met [betrokkene 16] en (onder andere) [betrokkene 4] . Tegenover de rechter-commissaris heeft verdachte ook toegegeven dat hij met [betrokkene 16] met betrekking tot de vermissing en de dood van [betrokkene 14] diverse keren contact heeft gehad.

Voorts leidt het hof uit de tapgesprekken af dat verdachte degene was die de mensen in de Verenigde Staten aanstuurde om [betrokkene 5] te liquideren en hij degene was die de benodigde informatie heeft verstrekt en gelden in het vooruitzicht heeft gesteld om de liquidatie van [betrokkene 5] tot stand te brengen.

De bedoeling van verdachte om [betrokkene 5] en anderen te doden, wordt met name duidelijk uit de navolgende tapgesprekken:

A-3-18: Hierin geeft verdachte aan dat hij eerst met de broer van degene die een hele goede vriend van verdachte heeft vermoord wil afrekenen, hem af wil maken. Deze woont in Kentucky.

A-3-24: Hierin geeft verdachte aan dat iemand naar de man in Kentucky moet gaan en het contract met hem ondertekent. Gelet op het hiervoor vermelde in tapgesprek A-3-18 en hetgeen hiervoor met betrekking tot dossier 1 is overwogen ten aanzien van de term contract, moet worden verstaan dat het hier gaat om een verzoek tot liquidatie van [betrokkene 5] .

A-3-27: Hierin wordt, hoewel wordt gesproken over auto's, duidelijk gesproken over het lokaliseren van [betrokkene 5] . Verdachte vraagt daar of het gaat om foto's van de auto of van het complex. Beide zegt [betrokkene 4] . De foto van de auto is nu in zijn bezit. De foto blijkt bijna hetzelfde, maar hij is wat ouder. Verdachte vraagt dan: met baard en al? [betrokkene 4] bevestigt even later, terwijl hij aangeeft naar deze foto te kijken, dat hij een soort type professorbaard met snor heeft. Bij de huiszoeking wordt bij [betrokkene 4] een kopie aangetroffen, waarop zowel de foto (met personalia) van [betrokkene 5] , als het complex zijn afgedrukt (dossierpagina 459).

A-3-37: Hierin geeft [betrokkene 4] aan dat er op deze plaats (de werkplek van [betrokkene 5] ) 5 à 6 auto's samen zijn. Hiermee wordt kennelijk bedoeld dat [betrokkene 5] is omringd door andere personen, hetgeen overeenkomt met hetgeen [betrokkene 5] vermeldt in zijn telefonische verklaring aan de rechter-commissaris d.d. 31 mei 1999, namelijk dat hij op advies van de politie nooit ergens alleen naar toe ging, maar altijd in gezelschap was van anderen, ook en met name op zijn werk.

Verdachte zegt als dat element aan het einde van het gesprek ter sprake komt, dat ze dan meer auto's moeten kopen. Na beëindiging van dat gesprek belt [betrokkene 4] verdachte direct terug en gaat met het onderwerp verder (tapgesprek 3-38). Verdachte geeft aan dat de mensen daar hun werk af moeten maken, hoe dan ook. Als de mensen daar meer auto's tegelijk willen kopen, dan moet dat maar, als dat tenminste de enige manier is.

Dit kan in verband met het voorgaande naar 's hofs oordeel niet anders worden begrepen, dan als een opdracht dat niet alleen [betrokkene 5] , maar ook de groep of groepen van personen die hem omringen, moeten worden vermoord.

Dossier 4/Feit 3 (Gijzeling [betrokkene 6] )

Uit de telefoontaps in dossier 4 leidt het hof af, gelet op de tijdstippen waarop die gesprekken worden gevoerd en de informatie die door de betrokken gespreksdeelnemers over en weer werd uitgewisseld, dat verdachte nauw bij de gijzeling van [betrokkene 6] (alias [betrokkene 6] ) betrokken was.

Verdachte had voor de gijzeling telefonisch contact met [betrokkene 17] , [betrokkene 18] [betrokkene 13] en [betrokkene 19] . Daaruit blijkt dat onder meer verdachte de gijzeling beraamt en in dat kader opdrachten geeft, indirect de personen die uiteindelijk de opdracht uitvoeren aanstuurt en de gang van zaken daaromtrent dirigeert.

Er worden details over de zaak uitgewisseld. Er moet een persoon - welke in de tapgesprekken wordt geduid als [betrokkene 6] - worden vastgezet in een huis vanwege een geldbedrag wat hij verschuldigd is en (terug) moet betalen, in welk verband [betrokkene 19] een ontmoeting moet arrangeren in restaurant Koru in Haremidere, om hem van daaruit door anderen naar eerdergenoemde plaats te laten brengen. De gang van zaken, te weten vastgezet worden in een huis door anderen dan [betrokkene 19] , na een ontmoeting in een eethuis in Haremidere, komt overeen met de verklaring van [betrokkene 6] (dossierpagina 824).

Dat waar in de telefoontaps wordt gesproken over [betrokkene 20] [betrokkene 6] wordt bedoeld, kan ook worden afgeleid uit tapgesprek A-4-34, waarin verdachte spreekt over [betrokkene 20] of dan wel [betrokkene 6] .

Verder wordt verdachte op de hoogte gehouden van het verloop van de gijzeling (zie bijvoorbeeld tapgesprek A-4-14 en A-4-23), ook als deze wordt beëindigd, zie tapgesprek A-4-25, waarin de tijdsaanduiding van het einde van de gijzeling "die morgen vroeg", overeenkomt met het tijdstip van aanhouding van de bij de gijzeling betrokken personen, vermeld in het proces-verbaal terzake op dossierpagina 805 en tapgesprek A-4-31, waarin [betrokkene 18] [betrokkene 13] aangeeft dat "die andere, niet die van ons, zich van drie hoog uit het raam naar beneden heeft gegooid", hetgeen overeenkomt met de verklaring van het desbetreffende slachtoffer Ojahan (dossierpagina 819).

Aldus blijkt naar het oordeel van het hof van een zo nauwe samenwerking tussen verdachte en anderen gericht op de gijzeling van [betrokkene 6] , dat verdachte als mededader moet worden aangemerkt, waaraan ook hier niet afdoet dat verdachte niet lijfelijk bij de gijzeling aanwezig was.

Dossier 6/ Feit 4 ("Heroïnezaak")

Uit de telefoontaps in dossier 6 leidt het hof af, gelet op de tijdstippen waarop de daarin opgenomen gesprekken werden gevoerd en de informatie die door de betrokken gespreksdeelnemers wordt uitgewisseld in combinatie met onder andere de voor verdachte belastende verklaringen van [betrokkene 22] en [betrokkene 21] , afgelegd op 13 respectievelijk 14 januari 1998 tegenover de Turkse politie, op 16 januari 1998 tegenover officier van justitie Salihoglu en op 16 januari 1998 tegenover rechter Zeyrek, deze laatste voor zover zij inhouden in hoeverre de eerdergenoemde verklaringen juist zijn, dat de telefoontaps betrekking hebben op het bewezen verklaarde en de rol van de verdachte daarin.

Dat de tot bewijs gebezigde verklaringen van [betrokkene 2] en [betrokkene 21] niet als zodanig bruikbaar zijn, omdat ze onder druk (marteling) tot stand zijn gekomen, zoals dit door de verdediging is gesteld, is uit het onderzoek ter terechtzitting niet aannemelijk geworden.

In de eerste plaats wijst het hof er op dat in die verklaringen niet wordt gerept over dwang of marteling. Voorts wijst het hof in dit verband op het verslag van medisch onderzoek d.d. 30 april 1998, opgemaakt door forensisch geneeskundige Fatima Öztürk, bijlage D-6-40, dossierpagina 1490, inhoudende:

'(...)

1. oud operatielitteken van 4 cm aan de linkerkant van de rug van [betrokkene 2] , zoon van [betrokkene 2] , geboren in 1950; geen littekens als gevolg van mishandeling.

(...)

4. geen littekens als gevolg van mishandeling bij [betrokkene 23] , zoon van [betrokkene 24] , geboren in 1969.

5. geen littekens als gevolg van mishandeling bij [betrokkene 21] , zoon van [betrokkene 25] , geboren in 1961.

(...)’

Het door de verdediging impliciet ingenomen standpunt dat deze in Turkije opgemaakte medische verklaring niet is/kan zijn opgemaakt in onafhankelijkheid, legt het hof als onvoldoende onderbouwd en ook overigens niet aannemelijk geworden, terzijde.

Voorts blijkt er ruimte te zijn geweest om terug te komen op eerdere verklaringen, zoals blijkt uit de verklaring van [betrokkene 2] tegenover de Turkse rechter en uit de verklaring van [betrokkene 21] tegenover de Turkse officier van justitie.

Ook de verklaring van [betrokkene 23] , afgelegd tegenover de Turkse politie op 14 januari 1998, acht het hof bruikbaar voor het bewijs.

Weliswaar stelt [betrokkene 23] tegenover eerdergenoemde Turkse rechter op 16 januari 1998, dat hij niet zo'n verklaring afgelegd heeft, dat hij gedwongen was om de verklaring te tekenen en dat de inhoud niet klopt, maar onderbouwt dit, terwijl het toch om een zeer gedetailleerde verklaring gaat, niet, terwijl voorts uit eerdergenoemd medisch onderzoeksrapport van [betrokkene 26] ook ten aanzien van [betrokkene 23] niet blijkt van beschadiging als gevolg van mishandeling.

De impliciete stelling van de verdediging dat ook deze verklaring onder druk/marteling tot stand is gekomen, is naar 's hofs oordeel niet aannemelijk geworden.

Dat door of vanwege de Nederlandse justitie vóór februari 1998 onderzoeksinformatie (bijvoorbeeld tapgesprekken en niet zijnde de door de advocaat-generaal bij repliek beschreven sturingsinformatie van de Nederlandse politie aan de Turkse politie (7 januari 1998) verstrekt over [betrokkene 21] ) voor zover hier van belang, op basis waarvan de Turkse justitie onderzoekshandelingen zou hebben verricht (bijvoorbeeld door die tapgesprekken voor te houden aan [betrokkene 2] zoals deze dit aan verdachte telefonisch meldt) zou zijn verstrekt, welke hier zijn beslag zou hebben gekregen, is naar 's hofs oordeel niet aannemelijk geworden. Het hof gaat hierbij uit van de verklaringen van de betrokken Nederlandse justitiefunctionarissen, terzake afgelegd of overgelegd in het vooronderzoek en/of ter terechtzitting bij het hof ( [betrokkene 27] , [betrokkene 28] , [betrokkene 10] en [betrokkene 29] , zoals aangegeven door de advocaat-generaal bij zijn repliek).

Dat [betrokkene 2] in januari 1998 tegenover verdachte telefonisch aangeeft met tapgesprekken te zijn geconfronteerd door de Turkse politie, ziet het hof als een poging van die [betrokkene 2] om zich in te dekken tegenover verdachte met betrekking tot het feit dat hij is doorgeslagen en verdachte heeft belast. Het hof houdt de verklaring van [betrokkene 2] in zoverre voor onwaar.

Dossier 8/ Feit 5 (" [betrokkene 7] ")

Uit de telefoontaps in dossier 8 leidt het hof af, gelet op de tijdstippen waarop de daarin opgenomen gesprekken werden gevoerd en de informatie die door betrokken gespreksdeelnemers wordt uitgewisseld in combinatie met voor verdachte belastende verklaringen van [betrokkene 30] en [betrokkene 7] , dat de telefoontaps betrekking hebben op het bewezen verklaarde en de rol van verdachte daarin.

Uit de gebezigde bewijsmiddelen komt naar 's hofs oordeel naar voren dat verdachte heeft gepoogd [betrokkene 8] te bewegen het bedoelde misdrijf te begaan door de combinatie van misbruik van gezag en het verschaffen van inlichtingen.

Dat sprake is van misbruik van gezag blijkt uit de gebezigde bewijsmiddelen nu daaruit naar voren komt dat [betrokkene 8] steeds aangeeft dat de uiteindelijke beslissing om het bedoelde misdrijf uit te voeren bij verdachte ligt, waarna verdachte diverse keren de opdracht daartoe herhaalt.

Door de verdediging is aangevoerd dat de verklaring van [betrokkene 7] , afgelegd tegenover de Turkse politie, niet bruikbaar is voor het bewijs, omdat deze onder invloed van Turkse politiemensen is afgelegd met behulp van onrechtmatig aan Turkije afgegeven informatie (taps).

Het hof is met de advocaat-generaal van oordeel, dat waar het hier gaat over het verhoor van [betrokkene 7] in Turkije in het kader van een Nederlands rechtshulpverzoek, geen sprake is van het geven van informatie, maar dat het gaat om onderzoekshandelingen van de Nederlandse justitie, die voor wat betreft de uitvoering vallen onder verantwoordelijkheid van Turkije, waarna de onderzoeksresultaten weer aan Nederland ter beschikking zijn gesteld. Van onregelmatigheden bij de uitvoering van het rechtshulpverzoek, die bewijsuitsluiting tot gevolg zouden moeten hebben, is niet gebleken, noch zijn deze aannemelijk geworden.

Bovendien hebben de verhoren van [betrokkene 7] in Turkije op verzoek van de verdediging plaatsgevonden, waarbij zijdens de verdediging is aangegeven dat het de bedoeling was, dat daarbij de banden met daarop de tapgesprekken afgedraaid zouden worden, zodat verdachte er aldus zelf mee heeft ingestemd dat bij de uitvoering van het rechtshulpverzoek aanwezige Turkse politiemensen of andere justitiefunctionarissen op de hoogte zouden geraken van de informatie die [betrokkene 7] moest worden voorgehouden.

Feit 6 (Criminele organisatie)

Uit de gebezigde bewijsmiddelen komt naar voren dat in casu sprake is van een (duurzaam) gestructureerd samenwerkingsverband waaraan de in de bewezenverklaring genoemde personen feitelijk deelnamen, welk samenwerkingsverband tot oogmerk had het plegen van de in de bewezenverklaring opgenomen strafbare feiten.

In de hiërarchische verhoudingen binnen genoemd samenwerkingsverband kan verdachte op grond van de gebezigde bewijsmiddelen niet anders worden gezien dan als de man aan de top.

Slotoverweging

Tot slot overweegt het hof nog als volgt.

● Voor zover de verdediging heeft beoogd te betogen dat de gehele Turkse overheid volstrekt corrupt is en dat de Nederlandse justitie om die reden op geen enkele wijze mag samenwerken, op straffe van onbruikbaarheid van het aldus verkregen bewijs, overweegt het hof dat dit verweer met betrekking tot onderhavige strafbare feiten niet aannemelijk is geworden en mitsdien wordt verworpen.

● Er is het hof niet gebleken van enige (wijze) van informatieverstrekking uit/of naar aanleiding van het onderzoek in deze zaak door de Nederlandse justitie/overheid aan de Turkse justitie/overheid en vice versa, in welk verband het hof ook hier verwijst naar de eerdergenoemde verklaringen van [betrokkene 27] , [betrokkene 28] , [betrokkene 10] en [betrokkene 29] , welke zou moeten leiden tot onbruikbaarheid van enig bewijsmiddel in deze zaak.

● Voor zover hiervoor niet reeds besproken, zijn er ook overigens geen feiten en/of omstandigheden gebleken of aannemelijk geworden, die de bruikbaarheid van de bewijsmiddelen als zodanig aantasten."

Het tegen deze uitspraak van het Hof ingestelde beroep in cassatie is door de Hoge Raad verworpen bij arrest van 21 oktober 2003, ECLI:NL:HR:2003:AH9922. Dit arrest houdt onder meer het volgende in:

"3.1. De middelen lenen zich voor gezamenlijke bespreking voorzover deze betrekking hebben op het ter terechtzitting in hoger beroep door de verdediging gevoerde verweer dat de afgeluisterde telefoongesprekken, waarvan zich uitgewerkte schriftelijke vertalingen in het dossier bevinden en die door het Hof tot het bewijs zijn gebezigd, zijn gemanipuleerd.

Het Hof heeft het hiervoor bedoelde verweer verworpen en daartoe in het verkorte arrest als volgt overwogen: (...)

Het oordeel van het Hof dat niet aannemelijk is geworden dat met de telefoongesprekken waarvan de schriftelijke vertalingen voor het bewijs zijn gebruikt, is gemanipuleerd, is van feitelijke aard en kan derhalve in cassatie slechts op zijn begrijpelijkheid worden getoetst. Blijkens zijn hierboven weergegeven overwegingen heeft het Hof de vraag of de door de verdediging aangeduide vorm van manipulatie met telefoontaps technisch mogelijk is, onderscheiden van de vraag of in deze zaak feitelijk sprake is geweest van zodanige manipulatie. Na uitgebreid onderzoek, waarin de verdediging de gelegenheid is geboden haar door art. 6 EVRM gewaarborgde rechten uit te oefenen, welke mogelijkheid de verdediging ook heeft benut, heeft het Hof vastgesteld dat niet aannemelijk is geworden dat van manipulatie met de voor het bewijs gebruikte telefoongesprekken sprake is. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk. Het behoefde ook geen nadere motivering. Derhalve falen de middelen voorzover daarin wordt geklaagd over dit oordeel van het Hof. (...)

De middelen lenen zich voorts voor gezamenlijke bespreking voorzover zij betrekking hebben op het ter terechtzitting in hoger beroep door de verdediging gevoerde verweer dat de door de tolken, die het politieteam in de onderhavige zaak hebben geassisteerd, schriftelijk uitgewerkte vertalingen van de afgeluisterde telefoongesprekken die door het Hof tot het bewijs zijn gebezigd, niet juist zijn.

Het Hof heeft het hiervoor bedoelde verweer verworpen en daartoe in het verkorte arrest als volgt overwogen, voorzover hier van belang: (...)

Met betrekking tot het onder 4.1 weergegeven verweer heeft het Hof geoordeeld dat de schriftelijk uitgewerkte vertalingen van de afgeluisterde telefoongesprekken, die zijn opgemaakt door de tolken die het politieteam in de onderhavige zaak hebben geassisteerd, naar de essentie genomen juist zijn en mitsdien bruikbaar voor het bewijs. Blijkens zijn hierboven weergegeven overwegingen heeft het Hof, alvorens de desbetreffende vertalingen van de telefoontaps tot het bewijs te bezigen, enerzijds uitvoerig onderzocht of deze vertalingen in essentie juist zijn en daarbij bevonden dat zulks het geval is, en anderzijds bezien in hoeverre de vertaalde inhoud van die gesprekken aansloot bij hetgeen - naar zich aan de hand van andere bewijsmiddelen dan de telefoontaps liet vaststellen - in werkelijkheid was gebeurd, waarbij het Hof heeft bevonden dat er een zodanige overeenkomst bestond tussen de inhoud van de vertaalde telefoongesprekken en de uit andere bronnen verifieerbare werkelijkheid dat naar 's Hofs oordeel geen redelijke twijfel meer bestond aan de juistheid van de essentie van de desbetreffende vertalingen.

In het verband van voormeld onderzoek is de verdediging de gelegenheid geboden haar door art. 6 EVRM gewaarborgde rechten uit te oefenen, welke mogelijkheid de verdediging heeft benut. Bij de beoordeling van de bruikbaarheid van de vertalingen heeft het Hof geen blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl 's Hofs oordeel niet onbegrijpelijk is. Dat oordeel behoefde ook geen nadere motivering."

Nadien heeft de raadsvrouwe bij brief van 7 maart 2007 de zaak voorgelegd aan de toegangscommissie van de Commissie Evaluatie Afgesloten Strafzaken (hierna: tCEAS). Naar aanleiding daarvan is een onderzoek ingesteld. Het eindrapport van 3 januari 2011 houdt in dat de tCEAS geen aanleiding zag voor een vervolgonderzoek door een zogeheten CEAS-driemanschap.

Vervolgens heeft de raadsvrouwe een aanvraag (met bijlagen 1-69) ingediend tot herziening van genoemd arrest van het Gerechtshof te 's-Hertogenbosch. Die aanvraag is op 18 april 2011 bij de Hoge Raad binnengekomen. Op de terechtzitting van de Hoge Raad van 7 februari 2012 heeft de raadsvrouwe de aanvraag mondeling toegelicht.

Op 4 september 2012 heeft de Advocaat-Generaal D.J.C. Aben een conclusie genomen met betrekking tot de herzieningsaanvraag en de daarin aangevoerde gronden (ECLI:NL:PHR:2012:BX6402). Die conclusie houdt onder meer het volgende in:

"De aangevoerde gegevens zijn m.i. ontoereikend voor het ontstaan van een ernstig vermoeden dat het onderzoek van de zaak zou hebben geleid tot een vrijspraak of tot niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie in het geval de rechter bij het onderzoek ter terechtzitting daarmee bekend was geweest. Zonder nader onderzoek kan thans onvoldoende worden beoordeeld in hoeverre kan en moet worden vertrouwd op de inhoud van het overgelegde materiaal. Niettemin meen ik dat het materiaal waarmee het herzieningsverzoek is onderbouwd aanleiding geeft voor nader onderzoek naar de vraag of een grond voor herziening aanwezig is. Het gewicht van de zaak, de aard van de beschuldiging jegens de Nederlandse overheid en de twijfels die kunnen worden opgeroepen door het overgelegde materiaal brengen de noodzaak hiervan mee. De onderzoeksresultaten kunnen van grote betekenis zijn voor een (herziene) waardering van de door de rechter tot het bewijs gebezigde middelen.

Ik meen dat het door mij beoogde onderzoek zich primair moet richten op eventuele aanwijzingen van manipulatie van het bewijsmateriaal en op de eventuele mogelijkheden daarvoor. Daarmee zou het onderzoek zich uitstrekken over de mogelijkheid van onregelmatigheden in de telefoontaps waarop het bewijs tegen Baybaşin mede is gebaseerd en het opsporingsonderzoek dat indertijd tegen Baybaşin is verricht. In dat verband acht ik onder meer nader audiotechnisch onderzoek als hierboven beschreven aangewezen.

Uiteraard kunnen de resultaten van dit onderzoek leiden tot vervolgonderzoek."

Daarop heeft de raadsvrouwe van de aanvrager een schriftelijke reactie (met een bijlage) ingezonden.

Omdat de Advocaat-Generaal in zijn conclusie geen standpunt had ingenomen met betrekking tot de gegrondheid van de aanvraag, heeft de Hoge Raad bij arrest van 2 oktober 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX6402 de zaak naar de rolzitting verwezen teneinde hem daartoe alsnog in de gelegenheid te stellen. In dat arrest is tevens – kort gezegd – geoordeeld dat het de Advocaat-Generaal vrijstond voorafgaand aan het nemen van zijn nadere conclusie een nader onderzoek als bedoeld in art. 468, tweede lid, Sv in te stellen indien en voor zover hij dit noodzakelijk achtte.

Op 18 december 2012 heeft de Advocaat-Generaal een tussenconclusie genomen.

Daarop heeft de raadsvrouwe van de aanvrager een schriftelijke reactie (met een bijlage) ingezonden.

Blijkens zijn op 4 juli 2017, ECLI:NL:PHR:2017:579 genomen nadere conclusie heeft de Advocaat-Generaal een onderzoek ingesteld naar de juistheid van de in de herzieningsaanvraag betrokken stellingen. Van dit – omvangrijke, diepgravende en mede daardoor langdurige – feitenonderzoek is in die conclusie minutieus verslag gedaan. De nadere conclusie strekt tot afwijzing van de aanvraag.

Tussen de indiening van de herzieningsaanvraag in 2011 en de terechtzitting van 4 juli 2017 waarop de nadere conclusie is genomen, zijn bij de Hoge Raad nog ingekomen

- niet bij de aanvraag overgelegde stukken (bijlagen 70-72) ter staving van die aanvraag, alsmede

- een aanvullend herzieningsverzoek van 26 februari 2015 (met bijlagen 73-76);

- een tweede aanvullend herzieningsverzoek van 1 februari 2016 (met appendices I-IV en bijlagen 76-110);

- een derde aanvullend herzieningsverzoek van 16 maart 2016 (met bijlagen 111-119);

- een vierde aanvullend herzieningsverzoek van 28 juli 2016 (met bijlagen 120-123);

- een vijfde aanvullend herzieningsverzoek van 12 juni 2017 (met appendices 1-8 en bijlagen 124-130);

- een zesde aanvullend herzieningsverzoek van 19 juni 2017 (met een appendix en bijlagen 131-140).

Na de nadere conclusie van de Advocaat-Generaal heeft de raadsvrouwe van de aanvrager een schriftelijk reactie (met een appendix) ingezonden.

De Hoge Raad heeft voorts kennisgenomen van alle andere, tot aan de datum van dit arrest binnengekomen correspondentie met betrekking tot de aanvraag.

De nadere conclusie van 4 juli 2017 van de Advocaat-Generaal bevat de volgende schets van het belang dat volgens de Advocaat-Generaal in de zaak is gelegen:

"In het herzieningsverzoek wordt betoogd dat Baybaşin door de rechter schuldig is verklaard en tot een levenslange gevangenisstraf is veroordeeld, terwijl hij in werkelijkheid onschuldig is. Indien juist, is dat op zichzelf al zeer ingrijpend voor hem en voor zijn naasten. Een dergelijk lot laat zich niet gemakkelijk relativeren. Maar dat is niet alles: in de aanvraag tot herziening wordt de stelling betrokken dat Baybaşin is veroordeeld doordat de politie vals bewijsmateriaal heeft vervaardigd, mogelijk in opdracht van de hoogste echelons binnen het politie- en justitieapparaat. Ik ben beslist niet onbekend met gevallen waarin processen-verbaal van opsporingsambtenaren de waarheid geweld aandoen, maar de mogelijkheid die door het herzieningsverzoek wordt geschetst is ongekend en laat zich in omvang, stelselmatigheid en raffinement met die andere gevallen nauwelijks vergelijken. Alleen intensief feitenonderzoek naar de (eventuele) toedracht van deze misdaden opent de weg naar herstel van het leed dat Baybaşin in dat geval is aangedaan.

Er is echter ook een tweede mogelijkheid. Die houdt in dat er géén 'manipulatie' van bewijsmateriaal heeft plaatsgehad, dat Baybaşin werkelijk de man is voor wie het veroordelende gerechtshof hem houdt, en dat verscheidene intelligente mensen zich hebben laten mobiliseren voor een ongerechtvaardigde zaak. Ook deze tweede mogelijkheid rechtvaardigt alleszins intensief feitenonderzoek. De onderzoeksresultaten zouden de rechtsstaat en overheidsfunctionarissen (kunnen) vrijwaren van valse aantijgingen."

De nadere conclusie vormt de neerslag van de resultaten van dit onderzoek. Voorts houdt de nadere conclusie omtrent de door de Advocaat-Generaal gekozen aanpak van de zaak het volgende in:

"In het kader van het herzieningsonderzoek heb ik getracht alle aangevoerde gegevens materieel te beoordelen. Telkens heb ik mij afgevraagd of het door de raadsvrouw gepresenteerde novum was gestoeld op argumenten die op zichzelf deugdelijk van aard waren. Ik heb mij niet in de eerste plaats bekommerd om de vraag of een door de raadsvrouw als novum aangedragen gegeven op formele gronden tot herziening van de veroordeling zou kunnen leiden. Daarmee wilde ik vermijden dat ik in deze zaak, die raakt aan grote belangen voor de verzoeker tot herziening en waarin de integriteit van de rechtstaat ter discussie wordt gesteld, onbedoeld voorbij zou gaan aan eventuele reële aanwijzingen voor vervalsing van bewijsmateriaal door de Nederlandse politie.

Mijn aanpak spreekt niet voor zich. Veel argumenten van de raadsvrouw had zij in 2002 reeds voorgelegd aan het gerechtshof. Veel argumenten bouwden voort op verweren die al door het gerechtshof waren gewogen, en te licht bevonden. Mijn aanpak van het herzieningsonderzoek en de ruimte die ik de verdediging daarmee heb gegeven, stond en staat tot op zekere hoogte op gespannen voet met de grondslag voor het rechtsmiddel dat Baybaşin en zijn raadsvrouw hebben benut: de mogelijkheid van herziening van onherroepelijke veroordelingen.

Enerzijds is het instrument van herziening bedoeld als mechanisme voor de correctie van onterechte veroordelingen. Daar staat tegenover dat de samenleving erbij gebaat is dat een rechterlijke beslissing niet oeverloos kan worden aangevochten."

Zoals hiervoren onder 1.3.2 reeds is vermeld, stelde de Advocaat-Generaal zich in zijn (aanvankelijke) conclusie van 4 september 2012 op het standpunt dat de in de herzieningsaanvraag aangevoerde gegevens geen voor herziening vereist novum opleveren. Blijkens zijn nadere conclusie van4 juli 2017 heeft de Advocaat-Generaal zich in het kader van het door hem geïnstigeerde en in de jaren 2012 – 2017 uitgevoerde herzieningsonderzoek niet in de eerste plaats bekommerd om de vraag of een door de raadsvrouwe als novum aangedragen gegeven op formele gronden niet tot herziening van de veroordeling van de aanvrager zou kunnen leiden. Anders dan de Advocaat-Generaal ziet de Hoge Raad evenwel geen reden bij de beoordeling van de herzieningsaanvraag andere dan de gebruikelijke maatstaven aan te leggen. Dat betekent dat ook in deze zaak de uitgangspunten en regels zullen worden toegepast die in elke herzieningszaak worden gehanteerd. In dat verband moet in het bijzonder worden gewezen op het volgende.

A. Uitgangspunt van het Nederlandse recht is dat een veroordeling die door de Nederlandse strafrechter is uitgesproken, na het verstrijken van de termijnen voor het instellen van gewone rechtsmiddelen en eventueel na het daadwerkelijk benut zijn van die rechtsmiddelen, onherroepelijk wordt. Slechts onder bijzondere omstandigheden is een inbreuk op die onherroepelijkheid mogelijk, namelijk ingeval een aanvraag tot herziening van een dergelijke veroordelende uitspraak wordt ingediend en na onderzoek gegrond wordt bevonden. Dat is in het eerste lid, aanhef en onder c, van art. 457 Sv aldus tot uitdrukking gebracht dat als grondslag voor een herziening slechts kan dienen een gegeven – het zogeheten novum – dat bij het onderzoek op de terechtzitting de rechter niet is gebleken en dat het ernstige vermoeden wekt dat, ware het bekend geweest, het onderzoek der zaak zou hebben geleid hetzij tot de niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie, hetzij tot vrijspraak van de veroordeelde, hetzij tot ontslag van alle rechtsvervolging, hetzij tot toepassing van een minder zware strafbepaling, waaronder moet worden verstaan een strafbepaling die een minder zware straf bedreigt; daaronder valt niet de oplegging door de rechter van een andere (minder zware) sanctie. De aanwending van het buitengewone rechtsmiddel van herziening kan daarom slechts in uitzonderlijke gevallen leiden tot heropening van een strafproces dat met een onherroepelijke rechterlijke beslissing was afgerond.

B. De aard van het onderhavige rechtsmiddel brengt mee dat de aangevoerde grond voor herziening niet reeds bij de eerdere berechting mag zijn gebleken. In dat geval is immers geen sprake van een novum maar van een gegeven dat de rechter die de veroordeling uitsprak, in zijn oordeel heeft kunnen betrekken.

C. De enkele omstandigheid dat het voorbereidend onderzoek dan wel het onderzoek op de terechtzitting niet volledig is geweest, levert evenmin een grond voor herziening op. Dit is slechts anders indien de in herziening overgelegde gegevens grond vormen voor het oordeel dat - voor zover hier van belang - het Hof de aanvrager zou hebben vrijgesproken van het tenlastegelegde indien het destijds bekend was geweest met die nieuwe gegevens. Een en ander geldt ook indien - zoals in het onderhavige geval - de tCEAS na het onherroepelijk worden van de veroordeling een onderzoek heeft ingesteld waarvan de resultaten zijn neergelegd in een rapport. De betwisting van de juistheid en volledigheid van dat onderzoek, zowel wat betreft de wijze waarop het is verricht als wat betreft de resultaten, kan op zichzelf geen grond voor herziening vormen.

D. Ingevolge art. 460 Sv dient de herzieningsaanvraag de gronden te vermelden waarop deze rust, met bijvoeging van de bescheiden waaruit van die gronden kan blijken. De aanvrager kan dus niet volstaan met het aanvoeren van een novum met het doel dat de Hoge Raad of het Parket bij de Hoge Raad daarnaar een nader onderzoek zal (doen) verrichten. Het is de aanvrager die tot op zekere hoogte aannemelijk moet maken dat en waarom de eerder oordelende rechter tot een van de in art. 457, eerste lid onder c, Sv genoemde beslissingen zou zijn gekomen indien hij ten tijde van de behandeling van de strafzaak op de hoogte was geweest van hetgeen in de herzieningsaanvraag naar voren is gebracht. Opmerking verdient dat het huidige, in 2012 in werking getreden, art. 461 Sv de veroordeelde in een zaak als de onderhavige de mogelijkheid biedt om alvorens een herzieningsaanvraag in te dienen ter voorbereiding van de aanvraag de Procureur-Generaal bij de Hoge Raad te verzoeken een nader onderzoek in te stellen naar de aanwezigheid van een herzieningsgrond als de onderwerpelijke.

E. Mede op grond van de geschiedenis van de totstandkoming van het huidige art. 457 Sv moet worden aangenomen dat een nieuw en/of gewijzigd deskundigeninzicht onder omstandigheden kan worden aangemerkt als een novum en daardoor grond kan zijn voor herziening van een onherroepelijk geworden uitspraak, indien

• de desbetreffende kwestie tijdens de strafprocedure nog niet aan het oordeel van een deskundige was voorgelegd, dan wel

• in de desbetreffende strafzaak al wel onderzoek was verricht door een deskundige, maar sprake is van een nieuwe deskundige die ofwel vanuit een ander vakgebied ofwel op grond van andere onderzoeksmethoden tot nieuwe conclusies komt, dan wel

• een nieuwe deskundige op grond van dezelfde feiten tot andere inzichten komt doordat het eerdere deskundigenoordeel is gebaseerd op onjuiste of onvolledige feitelijke veronderstellingen of doordat er nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen zijn op het desbetreffende vakgebied.(Vgl. Kamerstukken II 2008-2009, 32 045, nr. 3, p. 10.)

De enkele omstandigheid dat een deskundige het bewijs anders weegt dan de rechter heeft gedaan, is niet voldoende om het voor herziening vereiste "ernstige vermoeden" te wekken.

F. De Hoge Raad heeft onder meer in zijn arrest van 26 april 2016, ECLI:NL:HR:2016:736, NJ 2016/305 bepaald dat ingeval een als nieuw en/of gewijzigd deskundigeninzicht wordt gepresenteerd, de herzieningsaanvraag of het daarbij overgelegde deskundigenrapport zodanige informatie dient te bevatten dat de inhoud van dit inzicht en de nieuwheid daarvan op waarde kunnen worden geschat, en dat die informatie betrekking moet hebben op onder meer (i) de kennis en ervaring van de deskundige op het desbetreffende vakgebied, en (ii) de onderbouwing van de 'nieuwheid' van het inzicht van de deskundige wat betreft de vraag in hoeverre het inzicht van de deskundige steunt op hetzij (a) ten tijde van het onderzoek ter terechtzitting nog onbekende wetenschappelijke ontdekkingen of inzichten, hetzij (b) een beoordeling van ten tijde van het onderzoek ter terechtzitting nog onbekende feiten of omstandigheden, hetzij (c) een ander deskundig oordeel omtrent de weging en betekenis van ten tijde van het onderzoek ter terechtzitting reeds bestaande wetenschappelijke inzichten, toegepast op ten tijde van dat onderzoek ter terechtzitting reeds bekende feiten en omstandigheden, en voorts de vraag hoe het inzicht van de deskundige zich verhoudt tot eerdere inzichten van diezelfde en/of andere deskundigen zoals die uit het aan de uitspraak ten grondslag liggende dossier naar voren komen.

Voor zover de aanvraag en de aanvullende herzieningsverzoeken blijk geven van miskenning van hetgeen onder A tot en met F is vooropgesteld, kunnen zij reeds om die reden niet worden ingewilligd en behoeven zij daarom in zoverre geen bespreking.

Ingevolge (thans art. 4.15.1 van) het Procesreglement van de Hoge Raad der Nederlanden slaat de Hoge Raad geen acht op een aanvullende herzieningsaanvraag alvorens op de initiële herzieningsaanvraag is beslist, tenzij de Hoge Raad beslist dat de aanvullende aanvraag bij de behandeling van de zaak kan worden betrokken.

In de omstandigheid dat de Advocaat-Generaal de resultaten van de (deel)onderzoeken aan de raadsvrouwe heeft toegezonden en – toen zij daarin aanleiding vond aanvullende herzieningsverzoeken in te dienen – in die aanvullende verzoeken grond heeft gevonden tot voortzetting en uitbreiding van het onderzoek in plaats van (onder verwijzing naar het Procesreglement) geen acht te slaan op die aanvullende verzoeken, vindt de Hoge Raad aanleiding de aanvullende herzieningsverzoeken bij de behandeling van de zaak te betrekken.

4. Beoordeling van de herzieningsaanvraag en de aanvullende herzieningsverzoeken

Naar de kern bezien komen de herzieningsaanvraag en de aanvullende herzieningsverzoeken erop neer dat de Nederlandse strafzaak tegen de aanvrager het resultaat is van een heimelijke samenspanning tussen Nederland en Turkije die op het hoogste niveau is verordonneerd. Die samenspanning tussen Nederland en Turkije strekte ertoe de aanvrager in Nederland te laten veroordelen voor nooit door hem gepleegde delicten, een en ander met het oogmerk hem het zwijgen op te leggen. De aanvrager was de Turkse overheid immers een doorn in het oog vanwege zijn inspanningen voor de Koerdische zaak alsmede vanwege zijn beschuldigingen aan het adres van Turkse overheidsfunctionarissen en politici, inhoudende dat zij connecties onderhielden met de Turkse georganiseerde criminaliteit. Om de aanvrager voortaan te doen zwijgen is gedurende een aantal jaren samengewerkt door Turkse en Nederlandse justitiële en politiële autoriteiten. Deze samenwerking is door de toenmalige zaaksofficier van justitie tegenover het Hof onder ede valselijk ontkend.

In het kader van deze samenwerking zouden volgens de raadsvrouwe Nederlandse en Turkse politiefunctionarissen in Istanbul gezamenlijk telefoongesprekken van de aanvrager hebben opgenomen en afgeluisterd, waarna aldus vastgelegd geluidsmateriaal is vervalst ("gemanipuleerd") teneinde aan dat geluidsmateriaal een belastend karakter te geven. Daaropvolgend zouden deze gemanipuleerde telefoongesprekken en ander vals bewijsmateriaal door de Turkse politie aan de Nederlandse politie zijn overhandigd om deze in de Nederlandse strafprocedure tegen de aanvrager als bewijs in te brengen.

Ter staving van de in herziening betrokken stellingen inzake

(1) het verzwijgen van en meinedig verklaren over de meerjarige en intensieve samenwerking, samenspanning c.q. samenzwering tussen Turkse en Nederlandse politiële en justitiële autoriteiten, en

(2) de vervalsing c.q. (frauduleuze) manipulatie van het geluidsmateriaal van telefoontaps teneinde ten laste van de aanvrager bewijsmateriaal te creëren, heeft de raadsvrouwe meer dan honderd – door haar als nova betitelde – omstandigheden aangedragen en stukken overgelegd. Geconstateerd moet echter worden dat de aldus onderbouwde aanvraag en aanvullende herzieningsverzoeken blijk geven van miskenning van het hiervoor in 3.1.2 geschetste kader. Slechts voor zover het beroep op de in de aanvraag en aanvullende herzieningsverzoeken aangedragen omstandigheden al niet afstuit op hetgeen aldaar is overwogen, zullen zij hierna per thema worden samengevat en besproken.

Blijkens zijn nadere conclusie heeft de Advocaat-Generaal een onderzoek ingesteld naar de juistheid van de in de herzieningsaanvraag betrokken stellingen. Dit onderzoek omvatte twee onderdelen:

(a) een tactisch onderzoek naar de juistheid van beide stellingen door het onder ede verhoren van getuigen door de rechter-commissaris in strafzaken, in het kader waarvan in totaal twaalf getuigen alsmede de aanvrager zijn gehoord, en

(b) een technisch onderzoek naar de juistheid van de stelling inzake de vervalsing c.q. (frauduleuze) manipulatie van het geluidsmateriaal, te verrichten door deskundigen die als zodanig door de rechter-commissaris zijn aangesteld.

Manipulatie van de getapte telefoongesprekken

Blijkens zijn hiervoor onder 1.1.3 (sub 7.4 en 10.2) weergegeven overwegingen heeft het Hof naar aanleiding van door de verdediging gevoerde verweren en overgelegde stukken de vraag onder ogen gezien of is gemanipuleerd met de taps van de tot het bewijs gebezigde telefoongesprekken. Het Hof heeft geoordeeld (i) dat het destijds uitgevoerde onderzoek naar de aard van de door de verdediging ten aanzien van de onderzochte opnamen genoemde onregelmatigheden geen steun geeft aan de stelling dat deze opnamen op enigerlei wijze zijn gemanipuleerd, (ii) dat ook overigens geen indicaties zijn aangetroffen die steun geven aan de stelling dat sprake zou zijn van manipulatie, (iii) dat van feitelijke manipulatie in het geheel niet is gebleken, en (iv) dat derhalve alle door de verdediging opgeworpen stellingen met betrekking tot mogelijke manipulatie van de telefoontaps en de overige in dit kader geponeerde stellingen, niet meer dan speculaties en derhalve irrelevant zijn. Op grond van dit een en ander heeft het Hof geconcludeerd dat niet is gebleken van enige manipulatie van telefoontaps alsmede dat de telefoontaps en de tapverbalen betrouwbaar zijn, zodat deze tot het bewijs kunnen worden gebezigd.

Door de Advocaat-Generaal is, zoals reeds is vermeld, naar aanleiding van de herzieningsaanvraag opnieuw een technisch onderzoek ingesteld naar de juistheid van hetgeen door de raadsvrouwe is aangevoerd met betrekking tot de vervalsing c.q. (frauduleuze) manipulatie van het geluidsmateriaal van telefoontaps teneinde ten laste van de aanvrager bewijsmateriaal te creëren. Daartoe zijn twee deskundigen benoemd. Het technisch onderzoek omvatte als onderzoekspijlers (1) een onderzoek naar de configuratie en de werking van de telefonie-infrastructuur, waarvan in het bijzonder de mobiele-telecommunicatietechnologie van gsm, en de in de strafzaak toegepaste interceptietechnologie (zowel analoog als digitaal), en (2) een interpretatie van 'audiofenomenen' c.q. 'anomalieën' die in het geluidsmateriaal werden waargenomen en waarbij de vraag was of die moeten worden aangemerkt als teken van manipulatie.

Dit tijdrovende technisch onderzoek heeft niet geleid tot een gezamenlijke rapportage van beide deskundigen waarin de overeenkomsten en verschillen tussen hun bevindingen en conclusies helder zijn verwoord. Het heeft daarentegen geresulteerd in twee separate deskundigenrapportages die inzake vrijwel alle doorslaggevende kwesties haaks op elkaar staan.

De Advocaat-Generaal is op basis van de resultaten van het technisch onderzoek tot de slotsom gekomen dat frauduleuze manipulatie van geluidsmateriaal (zeer) onwaarschijnlijk is, alsook dat er geen technische aanwijzingen zijn voor manipulatie van tot het bewijs gebezigd geluidsmateriaal in de onderhavige strafzaak.

De Hoge Raad stelt voorop dat het Hof bij de beoordeling van de stellingen van de verdediging – terecht – tot uitgangspunt heeft genomen dat het niet erom gaat of de gestelde manipulatie technisch mogelijk was, maar of die manipulatie feitelijk, dus daadwerkelijk, heeft plaatsgevonden. Voor zover de herzieningsaanvraag en de aanvullende herzieningsverzoeken steunen op een andere opvatting, levert al hetgeen is aangevoerd met betrekking tot mogelijke manipulatie reeds daarom geen grond voor herziening op. Dat betekent dat tevergeefs beroep wordt gedaan op een reeks van omstandigheden – samengevat: een veelheid aan 'audiofenomenen' dan wel 'signaalanomalieën' – waarvoor geen eenduidige verklaring bestaat en die op mogelijke manipulatie zouden kunnen wijzen, maar die niet de conclusie wettigen dat daadwerkelijk is gemanipuleerd met de telefoontaps.

Voorts stelt de Hoge Raad vast dat bij de behandeling van de zaak in eerste aanleg en in hoger beroep uitvoerig aandacht is besteed aan de onderhavige kwestie en dat met oog daarop door deskundigen onderzoek is gedaan. Hetgeen in herziening is aangevoerd, is onvoldoende voor de slotsom dat het Hof, indien het bekend zou zijn geweest met hetgeen thans naar voren is gebracht en bekend is geworden, tot een ander oordeel zou zijn gekomen en de getapte telefoongesprekken niet tot het bewijs zou hebben doen meewerken. Het aangevoerde noch de stukken waarop het steunt bevat voldoende concrete en eenduidige aanknopingspunten voor een andere beantwoording van de door het Hof reeds ontkennend beantwoorde vraag of met de taps is gemanipuleerd. Dat geldt in het bijzonder voor hetgeen in de aanvullende herzieningsverzoeken is aangevoerd met betrekking tot de bevindingen waartoe een van de twee deskundigen is gekomen in het kader van voormeld technisch onderzoek, welke bevindingen door de andere deskundige niet worden onderschreven. Zoals ook voortvloeit uit hetgeen hiervoor in 3.1.2 onder E is vooropgesteld kan de enkele omstandigheid dat verschillende deskundigen onderling niet tot eenzelfde weging van het voorhanden bewijsmateriaal komen, geen grond voor herziening vormen.

Het op dit punt aangevoerde levert derhalve geen novum op.

Vertaling van de afgeluisterde telefoongesprekken

Het Hof heeft vastgesteld dat het bewijsmateriaal in deze zaak voor 90% uit tapgesprekken bestaat. Die maken deel uit van ongeveer 6000 op band verzamelde gesprekken in de Turkse taal, Koerdische taal en Engelse taal die zijn gevoerd in een periode van ongeveer zes maanden. Dit betekende dat dagelijks (gemiddeld) tientallen gesprekken werden opgenomen en dat deze gesprekken in een hoog tempo deels woordelijk en deels bij wijze van samenvatting in het Nederlands moesten worden omgezet. Dat gebeurde volgens de verklaring van de leider van het onderzoek door drie tolken wanneer naar het oordeel van het opsporingsteam sprake was van een cruciaal tapgesprek.

Gelet op de belangrijke rol van de tapgesprekken in de bewijsvoering heeft het Hof terecht geoordeeld dat er alle reden was om uiterst kritisch te kijken naar de wijze van totstandkoming en de weergave van die gesprekken. Blijkens zijn hiervoor onder 1.1.3 (sub 10.3) weergegeven overwegingen heeft het Hof zich daarvan rekenschap gegeven door bij de beoordeling van de betrouwbaarheid van die gesprekken een dubbele toets te hanteren. Daartoe is het Hof – mede aan de hand van de resultaten van door deskundigen gedaan onderzoek – nagegaan zowel of de vertalingen van de gesprekken als zodanig voldoende kwaliteit hebben (de interne betrouwbaarheid) alsook of "datgene dat in de afgeluisterde gesprekken als werkelijkheid naar voren komt enige reflectie heeft in datgene, dat op basis van ander bewijsmateriaal zich ook in de buitenwereld als werkelijke gebeurtenissen heeft voorgedaan" (de externe betrouwbaarheid).

Met het oog op de beoordeling van de interne betrouwbaarheid van de vertalingen heeft het Hof de deskundigheid van de tolken onder ogen gezien. In zijn hiervoor onder 1.1.3 (sub 10.3.5 tot en met 10.3.11) weergegeven overwegingen heeft het Hof uiteengezet wat in dat verband is onderzocht, op welke wijze en door welke deskundigen dat is gedaan, waaronder een onderzoek door deskundigen. Op grond van een en ander is het Hof tot de slotsom gekomen dat geen twijfel bestaat over de vraag of de vertalingen die de politietolken hebben gemaakt in essentie weergeven datgene dat besproken is door de deelnemers aan de afgeluisterde gesprekken. Het verweer van de verdediging dat de vertaling een aantal fouten bevat, is door het Hof verworpen op de grond dat het niet erom gaat of foutloos is vertaald, maar of de essentie van het besprokene correct is weergegeven en dat, gelet daarop, de gesignaleerde fouten niet imponeren.

Voor de toetsing van de validiteit van de gesprekken heeft het Hof tevens gekeken naar de externe betrouwbaarheid. In zijn in 1.1.3 (sub 10.3.13) weergegeven overweging heeft het Hof enkele gevallen genoemd waarin de 'vertaalde' werkelijkheid zodanig overeenstemt met de verifieerbare werkelijkheid dat er geen redelijke twijfel kan bestaan over de vraag of de vertaling correspondeert met wat in feite is gebeurd. Omdat in het dossier legio voorbeelden zijn te vinden waarin diezelfde overeenkomst kan worden vastgesteld, heeft het Hof ook om deze reden de vertaling van de afgeluisterde telefoongesprekken betrouwbaar geoordeeld.

's Hofs conclusie was dat het geen reden had om aan de inhoud van de vertaalde tapgesprekken te twijfelen en dat zij, zij het met grote behoedzaamheid, voor het bewijs gebruikt konden worden.

De Advocaat-Generaal heeft ook een tactisch onderzoek gedaan naar de reeds vermelde stellingen van de verdediging inzake (1) het verzwijgen van en meinedig verklaren over de meerjarige en intensieve samenwerking, samenspanning c.q. samenzwering tussen Turkse en Nederlandse politiële en justitiële autoriteiten, en (2) de vervalsing c.q. (frauduleuze) manipulatie van het geluidsmateriaal van telefoontaps teneinde ten laste van de aanvrager bewijsmateriaal te creëren.

Daartoe is onderzoek gedaan naar de door de verdediging als nova gepresenteerde 'gespreksinhoudelijke' aanwijzingen voor de manipulatie van het geluidsmateriaal van de tapgesprekken, welke voornamelijk zijn gebaseerd op analyses van tegenstrijdigheden en ongerijmdheden waarvan de (vertolkte) gespreksinhoud van tapgesprekken blijk zou geven. De Advocaat-Generaal is op grond van dit onderzoek tot de slotsom gekomen dat die analyses niet steekhoudend zijn. Ook de aan getuigenverklaringen ontleende argumenten van de verdediging ter ondersteuning van de hypothese dat het geluidsmateriaal en de verkeersgegevens van tapgesprekken zijn gemanipuleerd, snijden volgens de Advocaat-Generaal geen hout.

Voorts is onderzoek gedaan naar de vele aangevoerde nova die betrekking hebben op de stelling dat in deze zaak sprake is van 'vertalingsgesjoemel' en 'vertalingsbedrog' ten aanzien van zowel Engelstalige als Koerdische tapgesprekken.

De Hoge Raad stelt vast dat de vraag of de voor de bewijsvoering gebruikte transcripties de strekking van het besprokene correct weergeven, door het Hof nadrukkelijk onder ogen is gezien en uitvoerig is onderzocht. Naar het oordeel van de Hoge Raad wekt al hetgeen in herziening is aangevoerd dan wel in de ter staving daarvan overgelegde stukken is vervat - wat er zij van detailpunten waarover verschillende opvattingen mogelijk zijn - geen twijfel aan het oordeel van het Hof dat de vertolkingen die tot het bewijs zijn gebruikt, voldoende betrouwbaar zijn en overeenkomen met de strekking van de desbetreffende tapgesprekken. Het aangevoerde is derhalve ontoereikend voor de slotsom dat het Hof, ware het daarmee bekend geweest, tot een ander oordeel zou zijn gekomen en de getapte telefoongesprekken niet tot het bewijs zou hebben doen meewerken. Dat door de verdediging in herziening naar voren gebrachte deskundigen hebben uiteengezet dat en waarom zij een andere opvatting dan het Hof zijn toegedaan, is ontoereikend om als novum te kunnen worden aangemerkt, aangezien zulks geen voldoende concreet aanknopingspunt biedt voor een andere beantwoording van de door het Hof reeds ontkennend beantwoorde vraag of de vertalingen ondeugdelijk zijn. Ook hier geldt dat de enkele omstandigheid dat verschillende deskundigen niet tot eenzelfde weging van het voorhanden bewijsmateriaal komen, geen grond voor herziening vormt.

Het op dit punt aangevoerde levert daarom evenmin een novum op.

Overige stellingen met betrekking tot de samenspanning tussen Nederland en Turkije in de onderhavige strafzaak

De herzieningsaanvraag en de aanvullende herzieningsverzoeken beroepen zich op aan aantal aanwijzingen voor het bestaan van een heimelijk en onrechtmatig samenwerkingsverband in de strafzaak tegen de aanvrager tussen de Nederlandse politie enerzijds en de Turkse justitiële en politiële autoriteiten anderzijds. Die samenwerking betrof volgens de raadsvrouwe in werkelijkheid een samenspanning tegen de aanvrager met als doel het vervalsen van bewijsmateriaal. Zij baseert haar opvatting over het bestaan van de Turks-Nederlandse samenspanning in de onderhavige strafzaak onder andere op een aantal Turkse bronnen. Deze bronnen betreffen onder meer: (1) het zogeheten 'Ek Rapor' (Aanvullend rapport) van H. Çelebi van januari 2007, (2) de verklaring van X1, en (3) de informatie van X2.

Volgens de bij de herzieningsaanvraag gevoegde stukken verrichtte H. Çelebi sinds 1980 consultatiewerkzaamheden voor diverse Turkse overheidsinstanties. Hij zou vanaf 1999 tot 2002 als privé-consultant voor de Turkse minister van Binnenlandse Zaken hebben gewerkt. In die hoedanigheid zou hij de acties van de aanvrager hebben gevolgd en hierover rapporten hebben geschreven. Hij schrijft tevens dat hij vanaf 1995 heeft gezien dat verscheidene hoge functionarissen "illegal studies" naar de aanvrager deden en dat die studies "by absolutely illegal methods" werden verricht. Hij schrijft voorts dat hij heeft gezien dat genoemde functionarissen "illegal evidences have prepared against him (Baybasin)", welk bewijsmateriaal zou hebben geleid tot aanvragers levenslange gevangenisstraf in Nederland. Çelebi heeft laten weten verscheidene rapporten te hebben vervaardigd over de aanvrager en die rapporten te hebben gepresenteerd aan Turkse en Nederlandse overheidsinstanties. Çelebi stelt "erachter [te zijn] gekomen dat de zaak Baybaşin geen juridische kwestie is, maar dat het gaat om een complot". Dit complot zou niet slechts de aanvrager betreffen, maar zijn hele familie. De aanvrager zou met zijn openbaringen in de Turkse en buitenlandse media over de betrokkenheid van bepaalde Turkse autoriteiten bij de internationale drugshandel en zijn inspanningen voor de Koerdische zaak de toorn van die autoriteiten over zich hebben afgeroepen. Teneinde hem de mond te snoeren is vanaf 1995 samenwerking gezocht met Nederland waar de aanvrager zich op dat moment bevond. De Turkse autoriteiten hebben die samenwerking met Nederland afgedwongen door te dreigen met de openbaarmaking van de seksuele misstappen van een hoge ambtenaar bij het ministerie van Justitie. De Turkse premier zou daartoe begin 1997 het dossier betreffende die ambtenaar bij de toenmalige Nederlandse minister van Justitie op tafel hebben gelegd en zij zou bij die gelegenheid hebben meegedeeld dat in ruil voor geheimhouding daarvan de aanvrager onschadelijk moest worden gemaakt. Om dit doel te verwezenlijken zou een Nederlands strafrechtelijk onderzoek tegen de aanvrager zijn gestart. Turkije zou Nederland allerlei tapgesprekken van vóór 1997 hebben geleverd die zodanig zouden zijn 'gemixt' en 'gemonteerd' dat het leek alsof de aanvrager na 1997 misdrijven pleegde. Het Ek Rapor concludeert hieromtrent dat uit onderzoeksrapporten van de deskundigen blijkt dat de taps valselijk zijn gemonteerd. In het Ek Rapor worden ook de afzonderlijke zaken onder de loep genomen. De moord op [betrokkene 3] zou volgens het Ek Rapor een afrekening door (ex)vrienden c.q. zakenpartners van [betrokkene 3] betreffen, terwijl de medeplegers van de aanvrager in Turkije de dans ontsprongen. Het slachtoffer in de gijzelingszaak, [betrokkene 6] , zou niet bestaan. Voorts zouden aan het dossier in de heroïnezaak verklaringen zijn toegevoegd die onder druk zijn afgelegd.

Volgens eigen opgave is Çelebi van voormelde feiten en omstandigheden op de hoogte geraakt uit hoofde van zijn functie van privé-consultant – volgens de aanvraag: veiligheidsadviseur – van de Turkse minister van Binnenlandse Zaken. Daartegenover staat dat door de Advocaat-Generaal ingewonnen inlichtingen, zoals daarvan blijkt uit bij het dossier gevoegde stukken, inhouden dat "het zogenaamde 'Aanvullend Rapport' (Ek Rapor) in het archief op het Hoofdbureau van Politie niet bestaat en dat na de bestudering van dit 'Aanvullend Rapport' is gebleken dat vermoedelijk is geprobeerd te laten lijken alsof dit rapport door een publieke instelling opgesteld zou zijn" alsmede dat uit de stijl en inhoud van het rapport opgemaakt zou kunnen worden dat "dit rapport door de aanhangers c.q. bondgenoten van Hüseyin Baybaşin is geschreven". Reeds gelet hierop kan dit rapport niet het ernstig vermoeden wekken als bedoeld in art. 457, eerste lid aanhef en onder c, Sv. Dat het rapport omtrent het complot tussen Turkse en Nederlandse autoriteiten een toedracht schetst met een merkwaardige chronologie en een slecht te vatten compositie alsmede onnavolgbare redeneringen en verregaande en ongefundeerde conclusies bevat, zoals in de nadere conclusie van de Advocaat-Generaal onder 18.3 is uiteengezet, kan derhalve onbesproken blijven.

Volgens de aanvraag wordt het in voormeld 'Aanvullend rapport' beschreven scenario om de aanvrager politiek onschadelijk te maken bevestigd door de verklaring die een met X1 aangeduide Turkse politiefunctionaris in 2007 heeft afgelegd. Deze verklaring bevat – aldus de aanvraag – diverse details over de in Turkije gevolgde werkwijze tijdens het gezamenlijke Turks-Nederlandse opsporingsonderzoek tegen de aanvrager.

De verklaring waarop de aanvraag doelt, betreft een brief van een M.N. Aytekin, advocaat te Istanbul, van 8 januari 2007. Deze brief houdt in dat genoemde advocaat op verzoek van de raadsvrouwe van de aanvrager een gesprek heeft gevoerd met X1 wiens personalia bij hem bekend zijn. De brief bevat een alleen door de advocaat ondertekend gespreksverslag en houdt niets in omtrent de functie(s) die X1 heeft bekleed noch omtrent zijn redenen van wetenschap. Gelet op dit een en ander kan ook de zogeheten verklaring van X1 niet worden aangemerkt als een novum in de zin van art. 457, eerste lid aanhef en onder c, Sv.

Voorts beroept de aanvraag zich op informatie die is verstrekt door een andere, met X2 aangeduide, persoon (volgens de raadsvrouwe van de aanvrager een Turkse politiefunctionaris) ter onderbouwing van de stelling dat gemanipuleerde tapgesprekken zijn ingebracht in de Nederlandse strafzaak tegen de aanvrager.

Aan deze informatie moet worden voorbijgegaan, reeds omdat door of namens de aanvrager omtrent X2 onvoldoende gegevens zijn verschaft om de betrouwbaarheid van X2 en de door hem verschafte inlichtingen te kunnen toetsen. Dit geldt overigens ook voor de andere in de aanvraag genoemde informanten van wier identiteit niet is gebleken. Ook in zoverre kan het aangevoerde niet worden aanvaard als een voor herziening vereist novum.

Ook aan de overige Turkse bronnen waarop de aanvraag en de aanvullende verzoeken tot herziening zich beroepen ter staving van de stelling dat in deze zaak sprake is van Turks-Nederlandse samenspanning tegen de aanvrager met als doel het vervalsen van bewijsmateriaal in de onderhavige strafzaak, kan geen novum worden ontleend. Dat geldt ook voor de Nederlandse bronnen waarop in dit verband beroep is gedaan.

Voorts heeft de raadsvrouwe zich in de herzieningsaanvraag en de aanvullende herzieningsverzoeken herhaaldelijk op het standpunt gesteld dat – anders dan het Hof heeft aangenomen – de zaaksofficier van justitie onder ede heeft gelogen (1) over de aanleiding voor het instellen van het door hem geleide politieonderzoek naar de aanvrager en (2) over de heimelijke en langdurige samenwerking c.q. samenspanning met de Turkse justitie en politie tegen de aanvrager.

De door de raadsvrouwe in dit kader aangedragen gegevens geven geen steun aan de stelling dat de zaaksofficier van justitie het Hof heeft misleid: noch wat betreft de rol van Turkije in het onderzoek naar de aanvrager, noch wat betreft de samenwerking tussen de Nederlandse en Turkse autoriteiten in het strafrechtelijk onderzoek naar de aanvrager. Deze beschuldiging van meineed levert daarom niet een vermoeden als bedoeld in art. 457, eerste lid aanhef en onder c, Sv op.

Voor zover ter onderbouwing van de in herziening betrokken stellingen beroep is gedaan op de boeken die prof. dr. Ton Derksen heeft geschreven over de onderhavige strafzaak en in het bijzonder over de manipulatie van de getapte telefoongesprekken, de vertaling van de afgeluisterde telefoongesprekken en de samenspanning tussen Nederland en Turkije in de onderhavige strafzaak, moet daaraan worden voorbijgegaan, omdatde feiten en omstandigheden waarvan de auteur is uitgegaan, naar de kern bezien grotendeels zijn ontleend aan de stukken van het geding, welke stukken aan het Hof ten tijde van zijn uitspraak bekend waren. In zoverre is dus geen sprake van een voor herziening vereist novum maar van een van de beoordeling door het Hof afwijkende mening of gevolgtrekking, dus van een (herhaalde) eigen interpretatie door de auteur van het door het Hof gebezigde bewijsmateriaal.

Bovendien blijkt uit die boeken niet in hoeverre is voldaan aan de hiervoor onder 3.1.2 sub E en F vermelde eisen waaraan een deskundigenoordeel en -rapport moet beantwoorden. Onder meer blijkt ten aanzien van de door de auteur beoordeelde kwesties niet op grond waarvan moet worden aangenomen dat hij beschikt over zodanige kennis en ervaring op de voor die onderwerpen relevante vakgebieden dat hij in dat opzicht als deskundige moet worden aangemerkt.

Aan het vele dat ook overigens in de aanvraag en de aanvullende verzoeken tot herziening is aangevoerd kan – mede gelet op wat het Hof in zijn hiervoor onder 1.1.3 en 1.1.4 weergegeven overwegingen heeft vastgesteld – evenmin het ernstige vermoeden worden ontleend dat het Hof het Openbaar Ministerie in de vervolging niet-ontvankelijk zou hebben verklaard of de aanvrager zou hebben vrijgesproken dan wel een minder zware strafbepaling zou hebben toegepast, als het daarmee bekend was geweest.